Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Kanarieteelt in Engeland in de 17e eeuw: Blagrave, Willughby, Ray  & Cox                      

door Jaap Plokker

In mijn zoektocht naar informatie over de kanarieteelt in vroeger eeuwen kwam ik in de literatuur diverse namen tegen van 17^e eeuwse Engelse schrijvers, die in hun boeken over het houden en fokken van kanaries geschreven zouden hebben. Zoekend in de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bleek de KB diverse boeken, die ik graag wilde inzien, in bezit te hebben en in januari 2013 ben ik twee keer naar den Haag getogen om in deze oude Engelse boeken te speuren naar informatie over het houden en fokken van kanaries in vroegere eeuwen.

Op 25 januari 1661 schreef de, bij de Engelse marine werkzame, hoge ambtenaar Samuel Pepys (1633-1703) in zijn dagboek het volgende: ‘Vanavond laat worden de twee kooien al afgeleverd, die ik in het begin van de avond heb gekocht voor de kanarievogels, die Captain Rooth vandaag bij me heeft laten bezorgen.’ Pepys was kennelijk nogal gehecht aan zijn vogeltjes, want, toen hij op 11 januari 1664 thuis kwam en hoorde dat zijn kanarie was overleden, was hij behoorlijk van slag. Naast kanaries bezat Pepys ook nog andere vogels, want op 22 mei 1663 bezorgde de huistimmerman van ene Deptford bij hem een merel, die hem 20 shilling kostte, en hem daags daarop tussen vier en vijf wekte met zijn buitengewoon mooie zang. Anno 2013 lijkt het voor een ambtenaar wel erg vroeg om half vijf op te staan, maar voor Pepys was dit niet uitzonderlijk. Uit zijn dagboek kunnen we opmaken dat Pepys er niet alleen zelf plezier in schiep vogels in een kooi in huis te hebben, maar ook in zijn kennissenkring diverse personen volières bezaten.¹
Gedurende de 17^e eeuw verschenen in Engeland boeken met informatie over en instructies voor het verzorgen van het vee, het telen van groente, het bijhouden van de tuin en de boomgaard, enz. Daarnaast vinden we in deze boeken ook praktische tips voor wat de elite in z’n vrije tijd placht te doen, t.w. vissen, valkerij, jagen op viervoeters, met o.m. adviezen over welke hondenrassen daarvoor het geschiktst zijn, maar ook informatie en aanwijzingen over het vangen van vogels, met netten en lijmstokken, en het houden en verzorgen van vogels in gevangenschap.
Zowel op basis van het dagboek van Samuel Pepys als de inhoud van de in de loop van de 17^e eeuw verschenen boeken over het land- en vrijetijdsleven van de Engelse elite mogen we concluderen dat het vangen, houden en verzorgen van vogels voor de beter gesitueerden in het 17^e eeuwse Engeland geen ongebruikelijke bezigheid was. Omdat in de door mij geraadpleegde boeken ook uitgebreid wordt ingegaan op het verzorgen en fokken van kanaries nemen we aan dat, naast inheemse vogels, kanaries tot het favoriete gevogelte behoorde waarmee de Engelse welgestelden zich in de 17^e eeuw vermaakten. We zullen achtereenvolgens drie, in de tweede helft van de 17^e eeuw in Londen uitgegeven en door mij geraadpleegde, boeken aan een nadere blik onderwerpen.

Foto. Titelpagina van de derde druk van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ . Geschreven door J(oseph) B(lagrave), Gent.(leman) en uitgegeven te Londen in 1675. (Foto Jaap Plokker)

De aanvulling over zangvogels in de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ is met name voor kanarieliefhebbers buitengewoon interessant. Het bevat, zover mij bekend, de oudste uitgebreide verhandeling over het houden, verzorgen en fokken van kanaries met bovendien een beknopte beschrijving van hoe men toen in Duitsland kanaries placht te kweken. In de hierna te bespreken boeken, het door John Ray geschreven ‘The Ornithology of Francis Willughby’ uit 1678 en het door Nicolas Cox geschreven ‘The Gentlemans Recreation’ uit 1677 (2^e ed.), treffen we met betrekking tot de beschrijving van de kanarieteelt nauwelijks nieuwe informatie aan. Genoemde auteurs baseren zich volledig op Blagrave en veel passages kan men letterlijk in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ terugvinden.
Gezien het belang van Blagrave’s verhandeling over kanaries heb ik een poging gewaagd een, naar mijn inzicht, zo letterlijk mogelijke vertaling te maken.

[p. 106]
Nu ik alle vogels met een zachte snavel heb besproken zal ik een poging wagen een opsomming te geven van alle vogels die zich voeden met zaden en daarom een harde snavel hebben. Zij komen in grote aantallen bij ons in Engeland voor. De eerste waarmee ik zal beginnen is de vogel die we Kanarie-Vogel noemen, omdat hij oorspronkelijk van de Canarische eilanden afkomstig is, maar nu worden er heel veel in Duitsland gekweekt en ook in Italië. Ik beschouw de kanarie als de beste zangvogel. In Engeland wordt ook wel met kanaries gebroed, maar nog niet op de schaal en in de aantallen als in andere landen. Ik zal in deze volgorde, naar mijn beste weten, doorgeven wat ik weet over kanaries: wat je moet doen om ze te laten broeden, hoe je ze tijdens de broed moet verzorgen en hoe je de jonge vogels zelfstandig moet krijgen.      

[p. 107]
 

Betreffende de Kanarie-Vogel

Deze vogel werd vroeger uitsluitend ingevoerd vanaf de Canarische eilanden en is daarom algemeen bekend onder de naam Kanarie-Vogel. De laatste tijd komen veel nakomelingen van deze vogel vanuit Duitsland en daarom noemen wij ze, naar het land van herkomst, Duitse-Vogels. Maar ik geloof dat de eerste originele kanaries vanaf de Canarische eilanden werden ingevoerd.
De vogels die vanaf de Canarische eilanden ingevoerd worden staan niet meer zo hoog in aanzien als vroeger, omdat de Duitse-Vogels veel mooier zijn van uiterlijk en zang. De Duitse-Vogels hebben de veel mooiere slagen en toeren van de nachtegaal. Ik zal hier ook uitleggen op welke manier ze dat geleerd hebben.
Veel landgenoten zien geen verschil tussen een kanarie en de algemeen in ons land voorkomende groene vogels, maar wanneer ze nauwgezet zouden observeren hoe het keeltje van de kanarie tijdens het zingen beweegt zullen ze hem, ongeacht de kleur, snel van een andere vogel kunnen onderscheiden. Bovendien heeft een kanarie een langere staart.
Let op kanaries die de gewoonte hebben hun kop naar achteren te draaien. Ze zijn zelden goed.
De aard van de kanarie is behoorlijk tegenovergesteld aan die van andere vogels. Hebben andere vogels aanleg om vet  te worden, ik bedoel dan de mannen, kanaries worden dat nooit. Door het temperament van de vogel en de zanglust houden ze ternauwernood vlees op de rug, laat staan dat ze vet worden.

 
Foto. Titelpagina van het in de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ toegevoegde deel, met onderaan de aankondiging van de tekst over zangvogels. (Foto Jaap Plokker)

[p. 108]

Waar je op moet letten bij het kiezen van een kanarie
en hoe je te weten komt dat hij goed zingt

Let er in de eerste plaats op dat je een lange vogel koopt, die recht staat en niet doorzakt. De vogel moet levendig, brutaal en niet angstig overkomen. Ik zou iedereen die van plan is een kanarie van de Canarische eilanden of, zoals we tegenwoordig noemen, een Duitse-Kanarie te kopen willen adviseren zich ervan te verzekeren dat de vogel zingt, zodat je er zeker van bent dat je niet bedrogen wordt met een vrouwtje voor een man. 
Ten tweede moet de zang van een kanarie met plezier in je oren klinken. De één houdt van een vogel met een liefelijke zang, de ander van een vogel met een krachtig lied. Volgens mij houdt iedereen van een vogel die zijn lied lang aanhoudt. Je moet dus de vogel kiezen die je het best bevalt.
Je denkt misschien een shilling te besparen wanneer je een vogel uit de verzamelkooi koopt, maar die ben je kwijt wanneer je in plaats van een mannetje een vrouwtje blijkt te hebben gekocht. Bedenk goed dat één op de twaalf, zogenaamde, mankanaries een vrouwtje blijkt te zijn en een op de tien mannen niet of nauwelijks zingt. Daarom adviseer ik je ook bij het kopen van een kanarie de man alleen in een kooi te laten zingen. Dan kan je ook z’n lied beoordelen voordat je je geld uitgeeft.
De meest mensen zijn van mening dat een kanarie met het meest gevarieerde lied en die z’n lied het langst aanhoudt de beste zijn, maar de mening onder de mensen is net zo gevarieerd als er vogelliedjes zijn.
We kunnen aan de hand van de zang verschillende soorten zangkanaries onderscheiden: Ten eerste zijn er mensen die de voorkeur geven aan een kanarie die zingt zoals een graspieper. Een tweede groep houdt van kanariezang die overeenkomt met dat van de veldleeuwerik.  

Foto. Illustratie uit de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. Geïllustreerde weergave van de in deze druk gepubliceerde aanvullingen op de vorige edities, met linksboven de zangvogels. (Foto Jaap Plokker)  

[p. 109]
Ze hebben een liefelijke zang en houden hun lied lang aan, maar er zit, naar mijn mening, weinig variatie in.
Een derde groep houdt van de kanarie die zijn lied begint als de veldleeuwerik en vervolgens de tonen van het nachtegaallied zingt. Deze vogels zijn als ze het goed doen, naar mijn mening de aangenaamst zingende vogels ter wereld.
Tenslotte zijn er ook mensen die het niet uitmaakt of de vogel zijn lied lang aanhoudt, geen variatie in het lied verwachten, als de vogel maar hard zingt en lawaai maakt.
Dus kijkend naar de kanariezang houden sommigen van een kanarielied dat lijkt op dat van de graspieper, sommigen geven een voorkeur aan de op de veldleeuwerik gelijkende kanariezang, bijna iedereen houdt van de nachtegaalzangers en een enkeling tot niemand houdt van kanariezang dat lijkt op die van de vink.

Hoe je er achter komt dat een kanarie gezond is wanneer je hem koopt

Wanneer je de vogel uit de voorraad kooi haalt moet je hem alleen in een kooi zetten. De kooibodem moet schoon zijn, zodat je z’n mest kunt zien. Wanneer de vogel fier overeind staat, en niet ineengedoken, hij opgewekt uit zijn ogen kijkt, en niet slaperig, en hij ook niet de neiging heeft z’n kop onder een vleugel te stoppen, dan zijn dat aanwijzingen dat je met een gezonde vogel van doen hebt. Maar de grootste zekerheid heb je wanneer je z’n poepen en mest bekijkt. Als hij na het poepen met zijn staat klapt als een nachtegaal is dat een belangrijk teken dat hij niet in perfecte gezondheid is. Hoewel hij dan toch kan zingen en kwiek oogt, verzeker jezelf ervan dat het niet lang zal duren voordat de vogel ziek is. Vervolgens, is de mest dun en waterig, zonder enige harde stukjes, dan is de vogel niet in orde. Tenslotte, wanneer de mest slijmerig wit is, zonder zwarte stukjes, dan is dat een gevaarlijk teken, nl. dat z’n dood naderende is.

[p. 110]
Als je zo’n vogel koopt zal je er niet lang plezier van hebben. Wanneer een vogel in perfecte gezondheid is ligt erop de bodem een hoopje mest, dat rond en hard is met een klein stukje wit aan de buitenkant en donker van binnen, dat na het poepen snel droog is. Naar mijn mening is de vogel gezonder naarmate het hoopje mest groot, rond en hard is. Van een zaadeter is de mest zelden te hard, behalve wanneer hij erg jong is.

 
Foto. Bladzijde uit de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ waarop te lezen valt met welk doel Blagrave een deel over zangvogels in zijn boek heeft opgenomen. (Foto Jaap Plokker)

Wat te doen wanneer je kanarievogel beginnen te broeden
of tekenen vertonen dat ze willen gaan broeden

In de eerste plaats moet je om te kunnen broeden een kooi of een ruimte inrichten die hiervoor geschikt is. Aan de kant van de opkomende zon moet je een gedeelte inrichten waar de vogels vrij kunnen vliegen. Je moet dit afscheiden met een stuk gaas en voor een opening zorgen zodat de vogel er naar believen in en uit kunnen  gaan.
Wanneer je een geschikt vertrek voor de broed hebt ingericht plaats je in de hoeken enkele heksenbezems van twijgjes of bossen hei met in de midden een opening. Wanneer de ruimte behoorlijk hoog is kan je twee of drie bezems boven elkaar zetten. Je moet ze dan wel met schotjes zo van elkaar scheiden dat de vogels die in de bovenste struik zitten niet op de kop van de vogels die eronder zitten kunnen poepen. Bovendien kunnen dan de vogels die in een bovengelegen bezem een nest hebben niet zien wanneer een pop in de struik daaronder op een nest zit. Doe je dit niet dan zal de pop of de man op de pop van het andere koppel afvliegen met vaak als gevolg dat er eieren of jongen verloren gaan.
Vervolgens moet je een bak plaatsen waar je zoveel voer in kunt doen dat de vogels voor een bepaalde tijd te eten hebben, zodat je ze tijdens het broeden niet steeds hoeft te storen.

[p. 111]
Bovendien moet je in de ruimte een geschikte waterbak plaatsen. Hang de bak, waarin je van plan bent het zaad te doen, buiten het bereik van muizen opdat ze het zaad niet opeten en de kanaries van honger omkomen. Je zult ook materiaal moeten verstrekken waarmee de vogels een nest kunnen bouwen, zoals watten, dood gras, eland haar en grondmos, dat aan de slootkant of in de bossen groeit. Je moet het eerst drogen daarna vermeng je het met elkaar en vervolgens hang je het nestmateriaal op in een net zodat de vogels er naar believen uit kunnen pikken.
Je moet overal in de ruimte zitstokken aanbrengen en wanneer de ruimte groot genoeg is kan je in het midden een boompje zetten. Daar zullen de vogels veel plezier aan beleven.
De hoeveelheid vogels in de ruimte is afhankelijk van de grootte van het vogelverblijf. Het kan beter onderbevolkt dan overbevolkt zijn, want kanaries houden van hun vrijheid.

Wat het meest noodzakelijk is wanneer ze beginnen te broeden

Wanneer je bespeurt dat ze met nestmateriaal beginnen te slepen en een nest gaan bouwen geef je één keer per dag, of tenminste elke twee dagen een klein beetje groenvoer en wat broodsuiker. Dit veroorzaakt glibberigheid in het lichaam van de vogel waardoor de eieren, zonder de vogel te blesseren, gelegd kunnen worden. Want vaak overlijdt een vogel bij het leggen van het eerste ei, wat in diverse opzichten voor de fokker een groot verlies is.
Ten eerste komt er van het eerste broedsel niets terecht. Ten tweede moet je voor de man een nieuw vrouwtje beschikbaar hebben en ze moeten elkaar ook nog accepteren.

[p.112]
Is de pop doodgegaan dan kan je beter de man weghalen in plaats van hem in de broedgelegenheid te laten zitten, in het bijzonder wanneer het een kleine ruimte is. Zit hij bij andere koppels in een grote ruimte dan kan hij weinig kwaad aanrichten. Het is dan erg moeilijk om de vogel er uit te pikken waarvan de pop is overleden en het vangen van deze vogel zou veel meer schade aanrichten dan hem bij de andere te laten. Laat hem dan maar zitten tot het eind van het seizoen, wanneer je de vogels uitvangt om ze te scheiden. Wanneer er maar twee of drie paartjes bij elkaar zitten kan je het beste de man weghalen en op een andere plaats hem aan een ander vrouwtje koppelen en als dat klikt ze weer in de broedruimte terugzetten.
Wanneer je constateert dat ze een nest gebouwd hebben haal dan het net met nestmateriaal weg voordat ze boven de eieren die al gelegd zijn doorgaan met het bouwen van het nest.
Kanaries broeden gewoonlijk drie keer per jaar. Ze beginnen in april, broeden in mei en juni en soms tot in augustus, maar dat is erg ongebruikelijk, zowel in Engeland als in Duitsland.

Hoe ze kanaries broeden in Duitsland

Ik zal alles exact vertellen over hoe ze in Duitsland kanaries kweken, zoals ik dat heb vernomen van degenen die het zelf hebben gezien en ook op deze manier broeden.
Je begint met een grote ruimte voor de kweek in te richten. De kweekruimte moet de vorm hebben van een schuur, dus langwerpig. Aan ieder uiteinde is een vierkante vliegruimte met gaten waardoor je van de centrale in de vierkante ruimtes kunt komen. In deze vierkante ruimte plaatsen ze enkele boompjes met een dichte begroeiing, want kanaries houden er van om in degelijke boompjes te broeden en te zingen. 

[p. 113]
Op de bodem strooien ze fijn zand, waarop weer raapzaad, vogelmuur en kruiskruid wordt gestrooid. Dit eten de oude vogels, zowel tijdens de broed als wanneer er jongen zijn. In de centrale broedruimte wordt allerlei materiaal gebracht wat de vogels nodig hebben om een nest te bouwen. Ze zetten in alle hoeken heksenbezems, bovenop  elkaar net zoveel als de kweker denkt nodig te hebben. Tussen elk nest worden afscheidsschotjes geplaatst waardoor ze ongestoord kunnen broeden. In het midden van de ruimte wordt een schot geplaatst om elke kant te kunnen verduisteren, want geen enkele vogel houdt er van wanneer er te veel licht op het nest valt. Als de ruimte groot genoeg is worden er twee bomen geplant, aan elke kant één, met veel takken. Ook aan de korte kant en bij de nesten moeten takken aangebracht worden zodat de vogels  er op kunnen zitten. Ook in de vliegruimte worden takken bevestigd waarop de vogel kunnen zitten. De broedruimte wordt vol gehangen met nestmateriaal en hiervan wordt ook op de grond gestrooid. Zo maken ze de broedruimte geschikt, elk naar eigen inzicht. Dit geldt ook voor het water. Sommigen hebben mooie fonteintjes in de vliegruimte staan. De vogels kunnen  dan niet alleen vrij vliegen, maar ook naar hartenlust  baden. Het geknoei met het water zorgt er voor dat de zaden, die op het zand gestrooid zijn, opkomen.    

Wat te doen wanneer ze jongen hebben

Duitsers halen zelden het nest weg om de jongen met de hand groot te brengen, zoals wij doen, maar zij laten de oude vogels de jongen grootbrengen.

[p. 114]
Wanneer de jongen krachtig genoeg zijn en harde zaden kunnen pellen hebben ze kleine ruimtes voor de jonge vogels om op zaad te komen. Zij geven hen allerlei soorten groene zaden om te eten en ze hebben een soort van klapkooi om ze te vangen. Zij zeggen wanneer ze de zaden niet weken er erg weinig jongen zullen blijven leven. Omdat de zaden nog erg hard en moeilijk voor hen te pellen zijn en de pop geneigd is hen te verlaten en aan een nieuw nest te beginnen zullen ze wegkwijnen en doodgaan.
De man van wie ik deze informatie heb bevestigde dat de Duitsers pas tot deze perfectie in het broeden van kanaries zijn gekomen nadat ze in hun eigen land zelf gekweekte vogels kregen die gewend waren aan de seizoenen. Nu broeden ze kanaries in overvloed en voorzien ze heel Polen, Duitsland en Frankrijk en de laatste jaren ook Engeland, waar ze net zo veel verkopen als in welke andere plaats in de wereld.  

Hoe je de jongen die uit het nest zijn gehaald moet grootbrengen

Kanaries moet je niet te lang in het nest laten, want als je dat wel doet hebben ze de neiging weerspannig te worden en lastig te voeren. Daarom moet je ze uit het nest nemen wanneer ze 9 of 10 dagen oud zijn en in een klein mandje leggen, waarover je een netje legt. Ze hebben namelijk de neiging er uit te springen en wanneer je er geen netje overlegt zullen op de grond val-len, zich verwonden en binnen de kortste keren onherroepelijk dood gaan. In de eerste week moet je ze erg warm houden, want ze zijn dan nog erg zwak, gevoelig voor krampen en kunnen, als ze koud zijn, hun voedsel niet verteren.
Wanneer je ze bij de ouders vandaan haalt doe dat dan in de avond en, indien mogelijk, buiten het zicht van de oude vogels anders hebben die erg de neiging met tegenzin aan een

[p. 115]
nieuw nest te beginnen en bij het minste geringste wat schrik aanjaagt zowel eieren als jongen in de steek te laten.
Wanneer je de jongen weggenomen hebt en in een met een netje bedekt mandje hebt gedaan maak je het voer als volgt: Neem wat van de grootse raapzaden die je hebt en week dat ongeveer 24 uur. Dat kan ook korter wanneer het water een kleine beetje warm is. Ik denk dat 12 uur dan volstaat. Laat het water uit het zaad lekken, voeg een derde deel wit brood en een beetje bloem van kanariezaad aan het geweekte zaad toe en vermeng dat met elkaar. Dan neem je een klein stokje, neem een beetje voer op het puntje en geef dan elke vogel twee tot drie keer een beetje voer. Geeft ze eerst niet te veel, maar wel vaak, want wanneer je in het begin hun maagjes overbelast zullen ze niet gaan groeien. Ook zullen ze het voer overgeven, wat een zeker teken is dat ze niet lang meer zullen leven. Besteed daarom de grootste zorg aan de jongen door ze in het begin met mate te voeren, zodat hun maagjes het voer kunnen verteren. Want je moet begrijpen dat de oude vogels ze iedere keer maar weinig voeren en het door hen gegeven voer opgewarmd is in hun maag voordat ze het aan de jongen geven. Het raapzaad dat ze van de oude vogels krijgen is gepeld wat niet zo zwaar op de maag ligt als de zaden waar de dop nog om heen zit. Daarom moet er in het begin veel aandacht aan besteed worden om hun maagjes te besparen en ze in goede gezondheid te houden.
Je moet het voer niet te droog maken, want anders hebben ze de neiging hun buik te verbranden, omdat alle zaden heet zijn. Want ik heb gezien dat de ouder vogels constant drinken nadat ze zaden hebben gegeten en een klein beetje voordat ze de jongen gaan voeren. Nadat ze gevoerd hebben gaan ze een kwartier of langer op de vogels zitten om ze warm te houden en het voer beter verteerd kan worden. Daarom moet je, wanneer je ze gevoerd hebt, ze bedekken

[p. 116]
en erg warm houden, zodat ze het voer beter kunnen verteren.

Ziekten bij de Kanarie-Vogels

Vanwege het temperament en de zanglust ligt het niet in de aard van de Kanarie-Vogel om vet te worden en goed in het vlees te komen. Kanaries zijn gevoelig voor verschillende kwalen zoals het krijgen van een abces bovenop het hoofd. De puisten hebben een gele kleur en veroorzaken druk op het hoofd. Wanneer het niet bij de eerste symptomen bestreden wordt vallen de vogels vaak van hun stok en sterven binnen de kortste keren. De best bewezen methode die ik weet is om een zalf te maken bestaande uit een samengesmolten mix van verse boter en kapoenvet en daarmee de bovenkant van het kopje twee of drie dagen te zalven. Het abces zal dan spoedig verdwijnen en de vogel is genezen. Maar laat je hem te lang alleen zonder er iets aan te doen dan moet je hem drie tot vier keer zalven en wanneer het op het hoofd zacht is geworden de puist voorzichtig openmaken en de etter, dat lijkt op het dooier van een ei, er uit laten komen. Smeer vervolgens wat zalf op de plek en het zal onmiddellijk zonder enig probleem genezen. Wanneer het abces terugkomt doe dan zoals ik hierboven beschreven heb. Zo’n zieke vogel moet je vijgen geven en in het drinkwater een of twee schijfjes zoethout en wat kandijsuiker doen.

[p. 132]
Op blz. 132 voegt Blagrave aan bovenstaande medicatie nog enkele specifieke kanarieziektes toe:
De Kanarie-Vogel is voor veel ziekte gevoelig, zoals duizeligheid in z’n hoofd, vallende ziekte, stuipen, benauwdheid in maag en borst, vanwege zijn bijzondere opgewondenheid. Ook is hij gevoelig voor diaree, wat, indien dit niet op tijd wordt bestreden, zijn dood betekent.

[p. 116, vervolg)
Kanaries die ouder dan drie jaar zijn noemen we ‘Runts’, en die van ongeveer twee jaar ‘Erisses’. Wanneer ze harde zaden kunnen pellen en door de ouden worden opgevoed noemen we ze ‘Branches’. Wanneer ze pas uitgevlogen zijn en nog door de ouders worden gevoerd noemen we ze ‘Pushers’ en die met de hand worden grootgebracht ‘Nestlings’. Met de hand grootgebrachte kanaries beschouw ik als de beste,

[p. 117]
omdat ze veel tammer en veel gemoedelijker met hun eigenaar omgaan en dat is toch waaraan je het meeste plezier met een vogel beleeft. Want aan een vogel die niet tam, wild en bokkig is, zich op alle mogelijk manieren verwondt en verzaakt om te zingen beleef je geen plezier in hem te voeden en, wat het belangrijkste is, naar hem te luisteren.

Naast deze uitgebreide verhandeling over specifiek de kanarie vinden we elders in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’, in de beschrijving van de zangvogels, enige opmerkelijke zinsneden betreffende het houden en africhten van kanaries. In het algemeen leven, volgens Blagrave, de vogels met zachte bekken, de vruchten- en insecteneters dus, korter dan de zaadeters. Blagrave rangschikt de kanaries onder de sterke vogels en weet te vertellen dat bij sommigen eigenaren kanaries wel 20 jaar in leven bleven.⁵
Blagrave is in het bijzonder geïnteresseerd in vogels die je het lied van een andere zangvogel of een melodietje kunt aanleren. Dit zijn, in zijn ogen de meest waardevolle zangvogels om te houden. Blagrave is niet zo gecharmeerd van de zang van de vink, omdat hij nauwelijks zijn lied varieert, zoals andere vogels wel doen. Uit het nest van de vink worden, volgens Blagrave, zelden jongen gehaald omdat het erg lastig is ze een wijsje of het lied van een andere zangvogel te laten zingen, wat bij de kneu en de kanarie wel gelukt. Blagrave laat een aantal vogels de revue passeren die je wel een wijsje en het lied van een andere vogel kunt aanleren. Spreeuwen, indien heel jong bij de ouders vandaan gehaald, kun je leren een wijsje te fluiten, te laten spreken en ook kunnen zij het lied van een andere vogel imiteren door hem onder de vogel te hangen waarvan hij het liedje leren moet. Ook de merel kan je, mits jong uit het nest gehaald, iets leren. Met de goudvink kan je heel goed een wijsje instuderen door het hem regelmatig voor te fluiten. Het roodborstje is bijzonder geschikt om een wijsje aan te leren en evenzo om te leren spreken, maar je moet ze altijd buiten het gehoor van andere roodborstjes houden. De kanarie kan je, volgens Blagrave, bijna alles aanleren, als je hem maar jong bij de ouders vandaan haalt. Ook de kneu kan je veel aanleren, als het maar niet te lang en te gevarieerd is. De geëigende methode om vogels de zang van andere vogelsoorten aan te leren is, volgens Blagrave, om de leermeester in een kooi boven de kooi met de jonge vogel te hangen.⁶
Tenslotte heeft Blagrave nog enkel tips voor de zang leermeester. Als je een vogel een wijsje wilt aanleren, of het nu gebeurt door het met de mond voor te fluiten of met een fluitje, een ‘flaggellet’, begin dan met een eenvoudig, niet te lang melodietje. Leer de vogel eerst één wijsje en dan, stuk voor stuk, de volgende. Houd hem geïsoleerd van andere vogels, want hij heeft de neiging welk vogelgeluid dan ook beter te onthouden dan een wijsje. Een algemene regel is dat je een vogel het meest kan aanleren wanneer je hem zo jong mogelijk bij de ouders vandaan hebt gehaald.⁷  

 
Foto. Een door een voor mij onbekende meester getekend portret van Francis Willughby of Middleton (1635-1672), soms ook gespeld als Willoughby. (Bron: Internet)

Francis Willughby (1635-1672) en John Ray (1627-1705) ,’The Ornithology of Francis Willughby of Middleton’
Francis Willughby was van adellijke komaf. Hij werd geboren op 25 november 1635 op het familielandgoed Middleton Hall, in het plaatsje Middleton, in het Engelse graafschap Warwickshire. Tijdens z’n studie in Cambridge kwam hij in aanraking met de aldaar docerende John Ray. Beiden deelden dezelfde interesse voor de natuur en de aanvankelijke docent-student relatie leidde uiteindelijk tot wetenschappelijke samenwerking op het gebied van de biologie en een goede vriendschap. Na een studiereis door Europa, waarin heel veel materiaal over de planten en dierenwereld werd verzameld, besloten Ray en Willughby hun aantekeningen in boekvorm uit te geven. Terwijl Willughby nog volop bezig was met het ordenen en verzamelen van informatie die hij voor zijn te publiceren boeken nodig had werd hij in het voorjaar van 1672 ernstig ziek. Op 3 juli 1672, na een ziekbed van nauwelijks een maand, overleed de 36 jarige Francis Willughby aan de gevolgen van pleuritis, een vrouw en drie kinderen achterlatend.⁸
John Ray werd in 1627 geboren als zoon van de smid van het Engelse plaatsje Black Notley. Op 16 jarige leeftijd vertrok hij naar Cambridge om aan de aldaar gevestigde universiteit te studeren. Ray bleef aan de universiteit van Cambridge verbonden als docent. Hij doceerde o.m. Grieks en wiskunde, maar zou de geschiedenis ingaan als botanicus en docent en kompaan van z’n bekendste leerling Francis Willughby.
In het voorjaar van 1663 vertrokken Ray en Willugby in gezelschap van nog twee studenten naar het Europese vasteland voor een reis door de Lage Landen, Duitsland, Italië en Frankrijk. In het voorjaar van 1666 keerde Ray naar Engeland terug, terwijl Willughby nog een bezoek aan Spanje bracht. Thuisgekomen hadden beide wetenschappers een vracht aan informatie verzameld. De bedoeling van Ray en Willughby was om alle door hen verworven kennis uit te werken in een serie boeken waarin het planten- en dierenleven in een universeel systeem waren gerangschikt. Willughby zou de fauna en Ray de flora voor z’n rekening nemen. Met de vroege en plotselinge dood van Francis Willughby viel dit voornemen compleet in duigen.
De erfenis van Francis Willughby bestond o.a. uit diens archief met niet alleen tijdens het vele veldwerk gemaakte aantekeningen over, viervoeters, vogels, vissen en insecten, maar ook uit notities betreffende zijn ordening van de vogels in een universele classificatie. Hoewel Francis op zijn sterfbed daartoe niet had aangedrongen besloot z’n onderzoekscompagnon John Ray het levenswerk van Francis zoveel mogelijk te voltooien. Willughby’s aantekeningen over de vogels werden door Ray verder uitgewerkt en in 1676 in een Latijnse uitgave gepubliceerd onder de titel ‘Ornithologiae libri tres’. In 1678 werd hiervan een Engelstalige versie uitgegeven, ‘The Ornithology of Francis Willughby of Middleton’. Willughby’s aantekeningen over de vissen werden eveneens door John Ray uitgewerkt en in 1686 gepubliceerd.  

Foto. Portret van John Ray (1627-1705), geschilderd door een voor mij onbekende meester. (Bron: Internet)

De door mij geraadpleegde eerste druk van de ‘The Ornithology  of Francis Willughby’ bevat ook een serie koperplaatafdrukken met afbeeldingen van heel veel verschillende vogelsoorten, ook van een kanarie. De graveurs gebruikten als voorbeeld illustraties uit de bestaande literatuur, zoals door Ray en Willughby tijdens hun Europese trip aangeschafte boeken.⁹
De inhoud van ‘The Ornithology’ is te verdelen in drie boeken. Eén boek is gewijd aan de valkerij en één aan de vogelvangst. Verreweg het belangwekkendste deel van het boek bestaat uit een systematische beschrijving van de tot dan toe bekende vogels volgens de classificatie zoals Francis Willughby had bedacht. Zo worden de vogels onderverdeeld in groepen met gelijke fysieke kenmerken en vergelijkbaar gedrag. Willughby onderscheidt bijvoorbeeld vogels met rechte en vogels met kromme snavels. De kromsnavels worden weer verdeeld in vleeseters, roofvogels, en fruiteters, papegaaien, die vervolgens weer naar grootte worden verdeeld in drie groepen. Algemeen wordt het werk van Willughby erkend als de eerste poging de vogelwereld in een universeel systeem te ordenen. De bekende Zweedse botanicus en zoöloog Carl Linnaeus (1707-1778), die we als grondlegger beschouwen van de moderne nomenclatuur van flora en fauna, zou wat betreft de ordening van de vogelwereld voortborduren op hetgeen Willughby in de jaren ’60 van de 17^e eeuw tot stand had gebracht.¹⁰
Bij de beschrijving van de vogels, het uiterlijk, gedrag, mate van geschiktheid om in gevangenschap te houden en hoe te verzorgen, baseerde Willughby zich niet alleen op de eigen waarnemingen in het veld, maar ook op hetgeen al eerder was gepubliceerd. Belangrijke bronnen voor hem waren de boeken van Konrad Gesner, Ulisse Aldrovandi en Gionvianni Pietro Olina. Hun teksten werden door  Willughby kritisch doorgenomen en wanneer hij op basis van eigen waarnemingen correcties noodzakelijk achtte deed hij dat.¹¹

 
Foto. Titelpagina van de eerste druk van het door John Ray geschreven ‘The Ornithology of Francis Willughby of Middleton’. (Foto Jaap Plokker)

De in ‘The Ornithology’ aan de kanarie gewijde tekst kan men in twee delen splitsen. Het eerste deel is een Engelse samenvatting van wat Gesner, Aldrovandi en Olina reeds eerder in het Latijn of Italiaans over de kanarie hadden gepubliceerd. Het tweede deel is een samenvatting van de tekst over het houden en fokken van kanaries zoals die te vinden is in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ van Joseph Blagrave. Ray is wel zo professioneel om in zijn inleiding te vermelden dat hij de informatie over de kanaries aan voornoemd boek heeft ontleend. Omdat de schrijver zich alleen met zijn initialen, J.B., bekend had gemaakt was diens naam bij Ray niet bekend en beperkte hij zich tot de aanduiding ‘a late English Writer’.¹²
Degenen die het Latijn en Italiaans niet machtig waren vonden in ‘The Ornithology of Francis Willughby’ een Engelse samenvatting van wat Gesner, Aldrovandi en Olina eerder over de kanarie hadden gepubliceerd. Gezien het belang van de drie genoemde auteurs voor de geschiedschrijving van de kanarie en de kanarieteelt en de invloed die Willughby’s vertaling mogelijk heeft gehad op latere auteurs geven we hierbij een zo letterlijk mogelijke Nederlandse weergave van wat, volgens Willughby en Ray, door hen over de kanarie is geschreven.

 
Foto. Deel van het classificatieschema van de vogels zoals dit door Willughby is ontwikkeld. (Foto Jaap Plokker)

[p. 262] 

Over de Kanarie-Vogel, volgens Gesner, Aldrovandus en Olina

‘Canaria’ is een eiland in de Atlantische Zee aan de linkerkant van Mauritania (= Mauritanië), een van de eilanden die in de Oudheid vanwege de uitstekende temperatuur ‘Fortunate’ werden genoemd. ‘Canaria’ werd zo genoemd vanwege de aanwezigheid van grote aantallen grote honden, ‘Mastives’, zoals Plinius op grond van de beschrijving van Juba heeft geschreven. (In het Latijn is hond ‘canis’. Juba II (52/50 v Chr. – 23 n Chr.)  was koning van Numidia in Noord Afrika, verhuisde naar Mauritanië en zond een expeditie naar de Canarische eilanden. J.P.)  Alle eilanden, die in de Oudheid ‘Fortunate’ werden genoemd heten vandaag ‘Canaries’ (= Canarische eilanden). Van deze eilanden worden in onze tijd zangvogels overgebracht, die vanwege de plaats waar ze broeden ‘Canary-Birds’ (= Kanarie-Vogels) worden genoemd. Anderen noemen ze Suiker-Vogels, omdat de beste suiker vandaar wordt aangevoerd.
Van deze vogel hebben we gemeend hem direct na de sijs te moeten bespreken, omdat sommigen hem beschouwen als een soort sijs, zoals Turner; en eerlijkheid gebiedt te zeggen dat qua kleur en vorm hij veel op de sijs lijkt. Op grond van de informatie van een relatie van zijn vriend beschrijft Gesner de vogel als volgt: Hij heeft de grootte van een gewone mees, heeft een kleine, witte snavel, dik bij de inplant en uitlopend in een scherpe punt. Alle veren van de vleugels en staart zijn groen, zodat hij weinig verschilt met de kleine vogels die we in ons land ‘Citrils’ (= Carduelis citrinella) noemen, of anderen ‘Zisels’ en de Italianen ‘Ligurini’, met wel de opmerking dat hij een klein beetje groter en qua uiterlijk iets groener is dan genoemde vogels. Tot zo ver Gesner.
Tussen de man en de pop heb ik dit verschil opgemerkt: De borst, buik en het bovenste gedeelte van de kop uitlopend naar de snavel zijn bij de man geler dan bij de pop. Beide sekses zijn  niet vet. Over zijn zang heeft de genoemde Gesner het volgende geschreven: Hij heeft erg zoete en schrille tonen, die in één ademtocht, erg lang en zonder onderbreking, worden aangehouden. Hij kan zijn lied uitrekken, soms naar heel hoog gaan en vervolgens zijn stem verbuigen naar een uiterst aangename en kunstzinnige melodie. Het geluid dat hij maakt is erg scherp en zo vibrerend dat, wanneer hij zich uitstrekt en uit zijn keeltje met al zijn kracht het geluid perst en dit het oor treft, het schelle geluid het oor van de toehoorders verdooft. Velen zijn verrukt van dit soort van zang, velen ergeren zich er ook aan en zeggen dat ze door het geluid zijn ontzet en verdoofd.
De kanarie wordt overal erg duur verkocht, zowel vanwege de aantrekkelijkheid van zijn zang en omdat  hij met grote zorg en toewijding van ver moet worden aangevoerd. Vanwege deze redenen en omdat hij zeldzaam is, kunnen alleen de adel en vooraanstaanden zich zo’n vogel veroorloven. (Ray en Willughby plaatsten bij dit citaat uit het boek van Gessner de volgende opmerking in de kantlijn: Vandaag de dag worden er veel kanaries ingevoerd en worden ze niet meer zo duur verkocht, zodat mensen met een gemiddeld inkomen zo’n vogel kunnen kopen en onderhouden)

 
Foto. Pagina uit ‘‘The Ornithology of Francis Willughby’ waarop diverse vogelvangstmethoden worden afgebeeld. (Foto Jaap Plokker)

Wanneer iemand aangetrokken wordt door de melodie van deze vogel laat hem dan een vogel kopen die een lange staart heeft en een smal lijfje. Want door ervaring heeft men ontdekt dat hoe kleiner ze zijn des te melodieuzer ze zingen.  De grote vogels die in kooien zijn opgesloten en hun kop rond en achterwaarts draaien worden niet beschouwd als goede Kanarie-Vogels. Dit soort wordt hier naar toe gebracht van de eilanden Palma en Cap Verde. Ze noemen deze vogels ‘gekken’ vanwege de bewegingen die ze maken en die op de gedragingen van gekke mensen lijkt.
Ze voeden zich met kanariezaad, waarvan ze graag eten en daarom, evenals de vogels, van deze eilanden  wordt ingevoerd.
Gesner, overeenkomstig de informatie die hij van de relatie van zijn vriend heeft gekregen, schrijft dat ze met het zelfde voer gevoerd worden als de sijs en de ‘citrils’, t.w. lijnzaad en maanzaad en soms ook millet. Maar in het bijzonder houden ze van suiker en suikerriet en ook van vogelmuur en sterrenmuur. Hij bevestigt dat hiermee de zang gestimuleerd wordt.
Deze vogels hebben nogal last van abcessen, tumoren, gezwellen in de kop, die ik beschouw als een soort ‘Atheromata’ De abcessen moeten gezalfd worden met boter en kippenvet tot het gezwel rijp is en het pus eruit gedrukt kan worden. Daarna moet de plek opnieuw gezalfd worden tot het is genezen. Soms hebben ze ook heel veel last van luizen. In dat geval is het goed om ze vaak met wijn te besprenkelen. Hierdoor wordt het ongedierte gedood en het maakt de vogels sterker om dit ongemak te overkomen. Dit aldus Aldrovandus.
Dit soort vogels komen, volgens Olina, ook voor op het eiland ‘Ilva’(= Elba) en wel een gedegenereerd soort. Oorspronkelijk stammen ze af van vogels van de Canarische eilanden, die met een schip vervoerd werden van de Canarische eilanden met als bestemming ‘Lighorn’ (= Livorno). Het schip leed vlak bij dit eiland schipbreuk en de ontsnapte vogels brachten zich daar in veiligheid. Nadat de kanaries zich op Elba gevestigd hadden vermenigvuldigden ze zich daar in grote aantallen. Het verblijf op een andere plaats veroorzaakte enkele veranderingen in het uiterlijk van de vogel, want deze gedegenereerde kanaries hebben zwarte poten en meer geel onder de kin dan de gewone Kanarie-Vogels.

Foto. Een van de koperplaatgravures in ‘The Ornithology of Francis Willughby’, met o.m. een afbeelding van een kanarie. (Foto, Jaap Plokker).

Het tweede deel van de verhandeling over kanaries in ‘The Ornithology’, ‘Additions to the History of the Canary bird out of a late English Writer concerning singing Birds’,  is, zoals gezegd, een zeer uitgebreide samenvatting, met soms letterlijke citaten, van Joseph Blagrave’s ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. Deze tekst in ‘The Ornithology’ voegt dus niets toe aan onze kennis over de 17^e eeuwse Engelse kanarieweek dan hetgeen in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ te lezen valt. 

 
Foto. Detail van de hiervoor afgedrukte gravure met de afbeelding van een kanarie in ‘The Ornithology of Francis Willughby’’. (Foto en bewerking van de foto, Jaap Plokker).

Nicholas Cox (?-?),  ‘The Gentleman’s Recreation’
Over het leven en werk van de auteur Nicholas Cox heb ik tot dusver weinig informatie kunnen vinden. De eerste editie van het door hem geschreven ‘The Gentleman’s Recreation’ werd in 1674 te Londen uitgegeven. De tweede druk, waarvan een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag aanwezig is, dateert van 1677.¹³
Het boek bestaat uit vier delen: over jagen, valkerij, vogelvangst en vissen. In elk deel wordt uitvoerig beschreven waar men rekening mee moet houden en worden praktische tips gegeven bij het beoefen van desbetreffende vrijetijdsbesteding. In het deel over de jacht, bijvoorbeeld, worden diverse hondenrassen beschreven en hun geschiktheid voor de jacht. Verder per te bejagen wildsoort waar men tijdens de jacht op letten moet. Een zelfde uitvoerige beschrijving is te vinden over de valkerij en het vissen met de hengel.

 
Foto. Titelblad van de tweede, in 1677 uitgegeven, editie van het door Nicholas Cox geschreven ‘The Gentleman’s Recreation’ (Foto Jaap Plokker)

In het deel over de vogelvangst wordt beschreven hoe je met netten en lijmstokken vogels kunt vangen, met o.m. recepten voor het samenstellen van, op de te vangen vogelsoorten afgestemde, lijm. Het schijnt dat Cox bij het schrijven van z’n boek eerder uitgegaan is van wat anderen over desbetreffend onderwerp al hadden gepubliceerd dan dat hij zich baseerde op eigen ervaringen en waarnemingen. Het deel over de vogelvangst wordt afgesloten met ‘hoe je allerlei zangvogels, die in Engeland algemeen bekend zijn, kunt vangen, houden en verzorgen, met bovendien informatie over hun natuurlijk gedrag, het broeden, het voeren, vogelziekten en hun bestrijding’. De ‘Canary bird’ is opgenomen in het rijtje met inheemse Engelse zangvogels waaraan een beschrijving is gewijd. Ook bij het samenstellen van het stuk over kanaries heeft Nicholas Cox behoorlijk leentjebuur gespeeld, nl. bij Joseph Blagrave; 99% van de tekst over kanaries in ‘The Gentlemans Recreation’ is letterlijk terug te vinden in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. De enige persoonlijke noot die ik in de tekst over kanaries heb kunnen ontdekken is het slot, waarin Nicholas Cox aangeeft geen aandacht te willen besteden aan wat men moet doen wanneer men met kanaries wilt broeden, waar men bij het broeden met kana-ries rekening mee moet houden en op welke manier men nestjongen met de hand kunt grootbrengen. ‘Degenen die geïnformeerd willen worden over alles wat met het broeden met kanaries verband houdt wordt geadviseerd contact op te nemen met de diverse Duitsers die in Londen en omgeving wonen en, volgens de beste Duitse methode, op een commerciële wijze kanaries broeden.’ Met dit advies beëindigde Nicholas Cox zijn verhandeling over kanaries. Het is voor de stand van zaken van de Engelse kanariekweek anno 1677 veelzeggend dat kanariekwekers in de dop geadviseerd werd bij in Londen en omstreken woonachtige Duitsers hun licht op te gaan steken.¹⁴

Foto. Titelblad van het deel in ‘The Gentleman’s Recreation’ van Nicholas Cox over de vogelvangst en de zangvogels. (Foto Jaap Plokker)

Wat de 17^e eeuwse Engelse kanarieliteratuur ons leert.
Eigentijdse  bronnen met informatie over het houden en fokken van kanaries in de 17^e eeuw zijn bijzonder schaars. Omdat de in dit artikel genoemde Engelse auteurs nogal bij elkaar te leen zijn gegaan wat betreft de door hen verstrekte informatie over de kanarieteelt kunnen we de drie genoemde boeken reduceren tot één bron: het door Joseph Blagrave geschreven ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. Blagrave verschaft ons enige informatie over een geschiedenis die voor ons nog voor een groot deel in nevelen is gehuld. Hoewel Blagrave de situatie beschrijft in Engeland omstreeks 1670 verschaft hij ons en passant ook nog informatie over de kanariekweek in de Duitstalige gebieden. Op grond van Blagrave’s tekst over kanaries kunnen we een aantal conclusies trekken.
Medio de 17^e eeuw vond in Engeland nog altijd import plaats van kanaries van de Canarische eilanden.  Een vergelijkbare conclusie heb ik getrokken voor de Nederlanden naar aanleiding van Olfert Dapper’s beschrijving van de Canarische eilanden.¹⁵ Van de Amsterdamse vogelhandelaar Frans Vogelaer is bekend dat hij in de tweede helft van de 17^e eeuw kanaries importeerde vanaf de Azoren. Of op de ‘Vlaemsche Eylanden’ ook kanaries werden gevangen ten behoeve van de Britse markt is mij onbekend.¹⁶
De vraag naar van de Canarische eilanden afkomstige wildvang kanaries had in Engeland concurrentie te duchten van de in Europa gefokte exemplaren, omdat de vanuit de Duitstalige gebieden geïmporteerde vogels hoger werden gewaardeerd. De export van kanaries naar Engeland werd zo door de Duitstalige fokkers en handelaren gedomineerd dat in Engeland de benaming ‘Duitse-Vogels’ (German-Birds)  naast ‘Kanarie-Vogels’ (Canary-Birds) werd gebruikt. Aangenomen wordt dat Blagrave, wanneer hij verwijst naar ‘Germans’, hij Duitstaligen, in het bijzonder Zuid-Duitsers en Tirolers, bedoelde. Ondanks het aanbod van gefokte kanaries bleef dus tot ver in de 17e eeuw de handel in wildvang vanaf de Canarische eilanden en de Azoren naar Noordwest Europa bestaan.
Met betrekking tot het fokken van kanaries krijgen we de indruk dat in Blagrave’s tijd de kanarie veel dichter bij de natuur stond dan in onze dagen. Behalve over het broeden met kanaries  in een kooi schreef Blagrave vooral over volièrebroed met verschillende koppels, in zowel Engeland als Duitsland. Man en pop werden aan elkaar gekoppeld en maakten in de volière een vrijstaand nest in een opengevouwen bezem van twijgjes, een zogenaamde heksenbezem, of in bosjes heide. De vogels beschikten over een zeker territoriumgedrag waardoor de fokker de vogels het zicht op elkaars nest moest ontnemen door schotjes te plaatsen. Deed hij dat niet dan belaagden broedende koppels elkaar zodanig dat het risico erg groot was dat eieren en jongen uit het nest werden gegooid. Wanneer een man of pop kwam te overlijden raadde Blagrave aan, in het geval dat de vogel gemakkelijk gevangen kon worden, de weduwe of weduwnaar uit de vlucht te verwijderen en eerst aan een andere partner te koppelen voordat het stel weer in de vlucht werd teruggeplaatst. Onze ervaring, 350 jaar later, is dat de kanarie inmiddels in dusdanige mate is gedomesticeerd dat van territoriumgedrag en kieskeurigheid bij partnerkeuze nog maar sporadisch sprake is. Poppen gaan tegenwoordig na de bevruchting in de regel alleen tot broeden over en brengen zonder hulp van de man gewoonlijk een legsel prima groot. Over het bouwen van een vrijstaand nest in een struik door hedendaagse zang- of kleurkanaries heb ik nog nooit gehoord.
Opmerkelijk is het door Blagrave gesignaleerde verschil tussen de Engelse en Duitse kanariefokkers. Waar de Duitssprekenden de kanaries tijdens het broedproces volledig hun gang lieten gaan en de jongen tot en met de zelfstandigheid bij de oude vogels lieten, gaven de Engelsen er de voorkeur aan om de jonge vogels met de hand groot te brengen. De reden die Blagrave hiervoor noemde is dat de kanaries dan veel tammer werden en de eigenaar nog meer plezier aan zijn vogels kon beleven. Mogelijk speelde hierbij ook een rol dat de zang van een jonge, met de hand grootgebrachte, mankanarie gemakkelijker te manipuleren was.  
Hoewel niet meer dan 30 jaar na het verschijnen van de derde druk van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ de Fransman J.C. Hervieux, in diens boek ‘Traité curieux des serins de Canarie’, maar liefst 28 verschillende kleurvarianten van de kanarie weet te noemen wordt in Blagrave’s  boek met geen woord over verschillende kleurslagen gerept.¹⁷
Uit Blagrave’s  verhandeling over de zangvogels blijkt op diverse plaatsen zijn fascinatie voor het lied dat vogels zingen en dit verklaart mogelijk zijn desinteresse voor de verschillende verschijningsvormen in kleur en vorm van kanaries, die toen ongetwijfeld al bestonden. Vanuit zijn belangstelling voor de verscheidenheid in vogelzang onderscheidde Blagrave wel verschillende varianten in kanariezang, t.w. kanaries met een op de graspieper, veldleeuwerik of  nachtegaal gelijkende zang en een vierde groep die ik gemakshalve de lawaaimakers noem. Blagrave had een bijzondere voorkeur voor de nachtegaalzangers en behoorde daarmee, volgens eigen zeggen, tot de overgrote meerderheid van de zangkanarieliefhebbers. Hij gaf aan dat in het bijzonder de Duitse vogels uitblonken in het zingen van nachtegaaltoeren.¹⁸ 


Foto. Prent over de vogelvangst in ‘The Gentleman’s Recreation’ van Nicholas Cox. (Foto Jaap Plokker)

Uit Blagrave’s verhandeling over zangvogels mogen we opmaken dat vogelliefhebbers in de 17e eeuw het als een uitdaging zagen het lied van vogels te manipuleren. Bij kanaries uitte zich dat in het aanleren van de zang van een inheemse vogelsoort of het kunnen zingen van een melodietje. Het aanleren van wijsjes beperkte zich overigens niet tot kanaries, ook andere zangvogels werd, door het met de mond of met een fluitje voor te fluiten, een melodietje aangeleerd. Blagrave schrijft hierover met een zodanige vanzelfsprekendheid dat ik de indruk heb dat het gebruik om een vogel een wijsje aan te leren, hoe simpel ook, heel oud is en dateert van voor de komst van de kanarie naar Europa. Een bevestiging van deze veronderstelling heb ik in oudere bronnen nog niet aangetroffen. Toen fokkers tot de ontdekking kwamen dat kanaries goede imitators waren kon het niet uitblijven dat geprobeerd werd ook kanaries een melodietje of de zang van een andere vogel aan te leren. Blagrave typeert de kanarie ook als een vogel die van alles aan te leren is. Werd een melodietje ingestudeerd door de jonge kanarieman bij herhaling een wijsje voor te fluiten met de mond of met een fluitje; de zang van een andere vogel kon een jonge kanarie worden aangeleerd door boven de kanariekooi een kooi met de gewenste zangvogel te hangen. Blagrave beklemtoont in zijn boek meerdere malen dat het aanleren van een melodietje of de  zang van een andere vogelsoort alleen maar succesvol is bij jonge vogels, met voorkeur een met de hand opgefokte kanarieman, die op de leeftijd van 9 á 10 dagen bij de ouders is weggehaald. Het ligt voor de hand dat op deze wijze het ook is gelukt kanaries nachtegaaltoeren te laten zingen.
Nachtegalen bezaten vanwege hun alom gewaardeerde zang in Europa al vanuit de middeleeuwen een status aparte. Ze werden volop gevangen om hun verdere leven in een kooi te slijten, maar op de consumptie van nachtegalen rustte een taboe.¹⁹  Op grond van het feit dat Blagrave in ‘The Epitome’ maar liefst twintig pagina’s besteedde aan het vangen, africhten en verzorgen van nachtegalen mogen we wel concluderen dat de nachtegaal in de 17e eeuw een wel heel populaire kooivogel was. Blagrave bezat er zelf meerdere getuige zijn ontboezeming dat hij een keer met het voeren van hardgekookte eendeneieren maar liefst zes nachtegalen had verloren. Hoewel we op grond van Blagrave’s boek mogen concluderen  dat het kanaries aanleren van nachtegaalzang een in Engeland bekend gebruik was, stonden toch vooral de kanariefokkers in de Duitstalige gebieden bekend om hun vaardigheid kanaries nachtegaaltoeren te laten zingen. Gezien het tijdstip van de publicatie van Blagrave’s boek en de toenmalige  populariteit van de nachtegaalzanger mogen we veronderstellen dat we de eerste nachtegaaltoeren zingende kanaries op zijn laatst in de eerste helft van de 17^e eeuw moeten dateren. Voor een goed begrip: naar mijn inschatting mogen we het lied van deze nachtegaalzangers niet vergelijken cq. verwarren met de zang van onze huidige waterslager, maar de wortels van de waterslager als nachtegaalzanger gaan dus in ieder geval terug tot de eerste helft van de 17^e eeuw.
Het manipuleren van de kanariezang beperkte zich in de 17e eeuw niet tot Engeland en de Duitstalige gebieden. Ook in Nederland was men hiermee vertrouwd en wij weten uit een midden 17^e eeuwse Nederlandse bron dat kanaries die de kunst verstonden een melodietje te zingen werden verhandeld voor bedragen waarvoor een ongeschoolde arbeider 2-5 maanden moest werken.²⁰ 
Mede op grond van de internationale contacten en de informatie-uitwisseling die ongetwijfeld via de door heel Europa rondtrekkende Tiroolse en Duitse vogelhandelaren plaatsvond veronderstellen we dat het fokken van kanaries in Engeland en Duitsland nauwelijks van de kweekpraktijk in de Republiek verschilde. De in dit artikel genoemde 17^e eeuwse Engelse auteurs verschaffen ons daarom, mijn inziens, niet alleen een blik in de kweekpraktijk van de 17^e eeuwse Engelse en Duitse kanariefokkers, maar ook in die van de kanariekwekers in de Lage Landen.   

Samenvatting
Met name op grond van Joseph Blagrave’s bijdrage over kanaries in zijn in 1675 gepubliceerde ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ kunnen we ons een beeld vormen van de 17^e eeuwse kanariekweek. Opvallend daarin is o.m. de toenmalige broedmethode, die enigszins vergelijkbaar is met de huidige kweekpraktijk met tropische vogels in een gezelschapsvolière. Kanaries maakten een vrijstaand nest, vertoonden territoriumgedrag en moesten vooraf gekoppeld worden voordat men in een gezelschapsvolière kweekresultaten kon verwachten.
Over de medio de 17^e eeuw bekende kleurslagen wordt door Blagrave geen informatie verstrekt. Wel gunt hij ons een blik in de wereld van de toenmalige zangkanariekwekers. Behalve het fokken van kanaries met het natuurlijke lied bestond medio de 17^e eeuw al de praktijk om kanariezang te manipuleren. Hiervoor werden met voorkeur vogels gebruikt die als nestjong van de ouders waren gescheiden en met de hand waren grootgebracht. Tijdens deze periode konden de jonge kanariemannen geconfronteerd worden met de kweker, die, door ze bij herhaling met de mond of fluit een melodietje voor te fluiten, probeerde de kanarie uiteindelijk dat wijsje te laten zingen. Een ander gebruik was om met behulp van de voorzang van inheemse zangvogels de kanarie ook als deze vogels te laten zingen. Dit deed men door, buiten het gehoor van andere kanaries, boven de kooi met de, zeer, jonge kanarieman(nen) een kooi met de gewenste zangvogel te hangen. In het 17^e eeuwse Engeland ging hierbij een voorkeur uit naar de graspieper en de veldleeuwerik. Verreweg de populairste inheemse zangvogel was toen de nachtegaal en kanaries waarvan het lied herkenning opriep met dat van deze koning onder de zangvogels stonden het hoogst aangeschreven. Hoewel we mogen aannemen dat ook in de 17^e eeuw Engelse zangkanariekwekers probeerden hun kanaries als nachtgalen te laten zingen stonden in die tijd in Engeland vooral de Duitsers bekend als fokkers van kanaries met het mooiste nachtegaallied.
Verondersteld wordt dat we het lied van deze nachtegaalzangers niet mogen vergelijken cq. verwarren met de zang van onze huidige waterslager, maar de wortels van de waterslager als nachtegaalzanger gaan in ieder geval dus terug tot de eerste helft van de 17^e eeuw.
Gezien het internationale vogelhandelsverkeer medio de 17^e eeuw, voor een groot deel bestaande uit heel Europa rondtrekkende Tiroolse en Duitse vogelhandelaren, en de daarmee samenhangende informatie-uitwisseling veronderstellen we dat het fokken van kanaries in Engeland en Duitsland nauwelijks van de kweekpraktijk in de Lage Landen verschilde en de geschriften van de in dit artikel genoemde Engelse auteurs ons daarom ook inzicht verschaffen over de kanarieteelt in de Republiek in de 17^e eeuw.   

Noten
1. Samuel Pepys Diary, 25 January 1661: ‘This night comes two cages, which I bought this evening for my canary birds, which Captain Rooth this day sent me.’; 11 January 1664: ‘This night, when I come home, I was much troubled to hear my poor canary bird, that I have kept these three or four years, is dead.’;  22 May 1663: ‘To my office, and anon one tells me that Rundall, the house carpenter of Deptford, hath sent me a fine blackbird, which I went to see. He tells me he was offered 20s for him as he came along, he do so whistle’; 23 May 1663: ‘Wakes this morning between four en five by my blackbird, which whistles as well as ever I heard any’. Voor vermelding van volières (‘aviary’) bij relaties zie: 25 March 1663, 25 June 1666, 27 August 1667. Bron: diverse sites op Internet. Trefwoorden: ‘Samuel Pepys diary’
2. Bron: Internet, www.berkshirehistory.com
3. Blagrave, Joseph, The Epitome of the Art of Husbandry, London 1675, 3^rd ed., Inventarisnummer Kon. Bibliotheek KW 1113 F4.
4. Blagrave, Joseph, The Epitome, o.c., pp. 53-73
5. Blagrave, Joseph, The Epitome, o.c., p. 135.
6. Blagrave, Joseph, The Epitome, o.c., p. 125, 134-135.
7. Blagrave, Joseph, The Epitome, o.c., pp. 134-135.
8. www.wikipedia.org. Ray, John, The Ornithology of Francis Willughby of Middle-ton,  London 1678.  Preface, passim. (Inventarisnr. Kon. Bibliotheek KW 542 B 8)
9. www.wikipedia.org. Ray, John, The Ornithology, o.c., Preface, passim.
10. Wal, H.K. van der,  Kanaries, Handboek voor het houden en kweken van zang-, kleur- en postuurkanaries, Baarn 1997, p. 9.
11. Gessner, Konrad (Conradi Gesneri), Historiae Animalium Liber III. qui est de Avium natura, 1555.  Aldrovandi, Ulyssis, Ornithologiae, hoc est de avibus historiae, Bologna 1599. Olina, Giovanni Pietro, Uccelliera overo discorso della natura e proprieta di diversi uccelli e in particolare di que’ che cantano, etc., Roma, 1622.
12. Ray, John, The Ornithology, o.c., Preface, passim.
13. Cox, Nicholas, The Gentleman’s Recreation, London 1677, 2e druk. (Inventarisnummer Kon. Bibliotheek KW 552 E 12) De derde druk uit 1686 werd gevonden op internet: archive.org
14. Cox, Nicholas, The Gentlemans Recreation. London 1686, p. 163.
15.  Dapper, O., Naukeurige Beschrijvinge van de Afrikaanse Eylanden als Mada-gaskar of Sant Laurens, Sant Thomee, d’eilanden van Kanarien Kaep de Verd, Malta en andere. Uitgegeven te Amsterdam door Jacob van Meurs op de Keysersgracht in de stadt Meurs, 1668, p. 93. (Inventarisnummer Kon. Bibliotheek: 185 B 11).  Plokker, J., Olfert Dapper. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-1, pp. 25-31.
16. Plokker, Jaap, Frans Vogelaer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-2, pp. 16-20.
17. Hervieux de Chanteloup, J.C., Traité curieux des serins de Canarie/ Naauwkeurige verhandeling van de Kanarivogels. Vertaling A. Moubach. Deze gecombineerde Frans/Nederlandse uitvoering werd in 1712 uitgegeven door Hendrik Schelte te Amsterdam., pp. 5-7. De eerste editie van het boek werd volgens de literatuur uitgegeven in 1705. De mij oudst bekende uitgave dateert van 1707 en werd uitgegeven door C. Prudhomme te Parijs.
18. Van later datum is bekend dat Russische zangkanariekwekers de voorzang van koolmezen gebruikten om hun kanaries als koolmezen te laten zingen. Zie hiervoor: Ekaterina Eremenko, The Sound of Russia, 2003. Documentaire over het houden van zangkanaries in Rusland en de Oekraïne.
19. Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken locken, vijf eeuwen vangst van zangvogels en kwartels in Holland. Hilversum 2002, p. 21.
20. Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken locken, o.c., p. 279. Plokker, Jaap, Frans Vogelaer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-2, p. 27, noot 10. 
21.Willems, B., Geschiedenis van de kanarie, Best 1986, pp. 56-57, 77 Galloway, A.R., History of the Canary. In: Lewer, S.H. en John Robson, Canaries, Hybrids and British Birds in Cage and Aviary. London, New York, Toronto and Melbourne, 1911, pp. 11-12.)
22. ‘De Pluimgraaf’, weekblad voor liefhebbers van Zang- en Kamervogels, Pluimvee, Duiven, Konijnen. Onder redactie van, aanvankelijk, J. Hendrik van Balen en later C.L.W. Noordduijn. Uitgegeven door De Erven Loosjes te Haarlem: 8 juni 1900, pp. 365-366, 15 juni 1900, pp. 379-380. Ik heb gebruik gemaakt van een door Mevr. G. Stoop samengestelde, door de Haagse vereniging van Vogelliefhebbers ‘Luscinia’ uitgegeven, bundel met kopieën uit ‘De Pluimgraaf’ uit de periode januari 1899 t/m 29 december 1900. Met het in deze artikelen genoemde boek ‘De Kanarievogel’ van Francis Willoughby wordt hoogstwaarschijnlijk de bijdrage over kanaries in ‘The Ornithology of Francis Willughby’ van John Ray, o.c., bedoeld.
23. Olina, Giovanni Pietro, Uccelliera overo discorso della natura e proprieta di diversi uccelli e in particolare di que’ che cantano, etc., Roma, 1622. Hoofdstuk:  ‘Del Canario, o sia Passera di Canaria’, passim.
24. Bechstein, Joh. Matthäüs, Naturgeschichte der Stübenthiere Vögel, Gotha 1794, pp. 289-290. Bechsteins boek werd ook in het Engels vertaald, The Natural History of Cage Birds, Londen 1837. Bron: Interent, www.biodiversitylibrary.org. 
25. Dr. Karl Russ, Der Kanarienvogel, seine Naturgeschichte, Pflege und Zucht. Magdeburg, 1906, pp. 2-4. De eerste editie van dit boek dateert uit 1872.
26. Willems, B., Geschiedenis van de kanarie,  o.c., pp. 56-57. Wal, H.K. van der,  Kanaries, o.c., p. 9.       

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 2, pp. 28-68.

-0-

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Huiskamerkanaries in de Nederlanden in de 16^e eeuw                     

door Jaap Plokker

In dit artikel duiken we weer in het verre verleden en gaan we op zoek naar een antwoord op de vraag hoe populair het was om in de 16^e eeuw een kanarie in huis te hebben. Een algemeen geldend antwoord is bij gebrek aan voldoende bronmateriaal erg lastig te geven, maar mogelijk bestaat er na het lezen van dit artikel in ieder geval een vermoeden dat op feiten is gebaseerd.  

Hoe populair was de huiskamervogel in de Nederlanden in de 16^e eeuw?
Het is niet ondenkbaar dat ons beeld van de kanarie als gezelschapsvogel in sterke mate is bepaald door wat we, vooral, in het recente verleden met eigen ogen hebben waargenomen: Bijna ieder huis had wel een vogel in de huiskamer, hetzij een grasparkietje, hetzij een kanarie. We realiseren ons wellicht onvoldoende dat dit beeld weliswaar ons vertrouwd voorkomt, maar in het licht van de geschiedenis betrekkelijk nieuw en redelijk uitzonderlijk is geweest. Een kanarie in de huiskamer was vele eeuwen lang voor de gewone man onbetaalbaar. Soms bekruipt me bij het lezen van historische schetsen over het houden en fokken van kanaries wel eens het gevoel dat de schrijver het 20^e eeuwse beeld van de algemeen voorkomende huiskamerkanarie en het grote getal aan kanariefokkers transponeert naar de periode waarover hij schrijft. Alsof het nooit anders is geweest. Het is nog maar de vraag of er dan een historisch juist beeld wordt geschetst. Tot 1700 werden er in de Republiek als gevolg van onvoldoende aanbod van op het Europese vasteland gefokte kanaries nog wildvangkanaries geïmporteerd en tot aan de Eerste Wereldoorlog trokken Duitse vogelhandelaren met hun ambulante koopwaar door Nederland om kanaries te verkopen en importeerden vogelhandelaren zelf vogels uit Duitsland, omdat de fokkers in onze streken nog onvoldoende in getal waren en te weinig of van te lage kwaliteit produceerden om aan de vraag naar kanaries te kunnen voldoen.¹
Als we enige indruk willen hebben over de populariteit en betaalbaarheid van de kanarie als huiskamerzanger in het verleden is de vraag gemakkelijker gesteld dan beantwoord. In dit artikel wordt voor de 16^e eeuw een poging ondernomen hieromtrent enige helderheid te verschaffen. Uitgangspunt hiervoor is het in twee delen verschenen boek van Dr. H.A. Enno van Gelder over het roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16^e eeuw. Alvorens we ingaan op de vraag over de populariteit van de huiskamervogel, in het bijzonder die van de kanarie, is het van belang eerst kennis te nemen van de aard van de documenten die door Dr. H.A. Enno van Gelder zijn verzameld en getranscribeerd.²

Opzet van de bronnenverzameling en de daaraan verbonden beperkingen
De verzameling handgeschreven akten die door Dr. H.A. Enno van Gelder zijn verzameld en in drukvorm in zijn tweedelig werk ‘Gegevens betreffende roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16^e eeuw’ zijn opgenomen zijn overzichten van bezittingen van overleden, waaronder geëxecuteerden, gevluchte en/of verbannen personen. De akten dienden als inventarisatie en waardebepaling van de schulden en de, al dan niet te confisqueren of anderszins te verdelen, bezittingen. Aan de hand van deze inventarisatie en taxatie werden schulden vereffend, verviel, in geval van confiscatie, het resterend vermogen in het geheel aan de overheid of, in geval van een echtpaar waarbij de wederhelft niet was veroordeeld, gevlucht of verbannen, voor de helft aan de staat. Betrof het een overlijden waarbij weeskinderen achterbleven dan werd aan de hand van de opgemaakte akte de bezittingen onder de, soms minderjarige, wezen verdeeld. Een deel van de akten heeft dus betrekking op geëxecuteerde personen, zoals de te Brielle woonachtige Jacob Haddezn, van beroep geldschieter, die voor praktiserende homofilie ter dood werd veroordeeld en op 31 mei 1536 levend werd verbrand.³ Het grootste deel van de documenten betreft personen die tijdens de Beeldenstorm en daarmee verbonden oproeren in 1566 een vooraanstaande rol hadden gespeeld, betrokken waren bij de Opstand of openlijk de protestantse godsdienst praktiseerden en tijdens de repressie onder leiding van de hertog van Alva voor hun activiteiten waren gearresteerd, ter dood veroordeeld en geëxecuteerd, gevlucht en/of verbannen. Hun bezittingen werden geïnventariseerd en in z’n geheel of gedeeltelijk verbeurd verklaard, zoals, bijvoorbeeld, in het geval van de Delftse ‘bouckvercooper’ Harman Schinkel, die werd onthoofd, z’n boeken verbrand en zijn goederen geconfisqueerd, omdat hij zonder octrooi het drukkersvak had uitgeoefend en ketterse boeken had gedrukt.⁴ 
Het merendeel van de opgenomen bronnen dateert daarom uit de periode 1567-1570. Een ander deel van de documenten is afkomstig van weeskamers. Het betreft inboedelbeschrijvingen met als doel die te gebruiken bij de verdeling van de bezittingen onder de wees geworden kinderen. Deze akten dateren van na 1570.
Dr. H.A. Enno van Gelder heeft slechts een deel van de overvloed aan 16^e eeuwse documenten met informatie over roerend en onroerend bezit in zijn selectie opgenomen. Eén van de criteria die hij bij de keuze van de akten heeft gehanteerd is de achtergrond van de voormalige eigenaar van de goederen. De samensteller heeft alleen documenten opgenomen waarin overduidelijk werd aangegeven tot welke sociaal maatschappelijke groep desbetreffende overledene, gevluchte of verbannene behoorde. Vervolgens heeft Enno van Gelder deze gegevens ook als criterium gehanteerd bij het indelen van zijn boek. Zo zijn de documenten gesorteerd in vijf afdelingen: de adel, de boeren, handel en verkeer, industrie en vrije beroepen.
De documenten zijn afkomstig uit de gebieden die vóór de Opstand tot de Nederlanden behoorden, dus uit zowel de Zuidelijke als de Noordelijke Nederlanden. Een deel van de in de Zuidelijke Nederlanden opgemaakte akten zijn in het Frans gesteld en waren voor mij om deze reden niet toegankelijk.
De akten bevatten overzichten van de onroerende bezittingen in de vorm van huizen en grond. Verder bestaan ze uit schuldbekentenissen, tegoeden, openstaande schulden, etc. en, ten slotte, inventarissen van de inboedel. Het spreekt voor zich dat ik me tot de laatste categorie heb beperkt. In slechts een deel van de door Dr. H.A. Enno van Gelder opgenomen akten heb ik inboedelinventarissen aangetroffen. Deze zijn niet allemaal even uitgebreid. Ik heb me beperkt tot de gedetailleerde en redelijk gedetailleerde inboedelbeschrijvingen.
Het merendeel van de opgenomen akten dateert uit de tweede helft van de 16^e eeuw. De documenten uit de periode 1500-1550 heb ik terzijde geschoven. In geen enkel in de eerste helft van de 16^e eeuw opgemaakt inboedelinventaris wordt een vogelkooi vermeld.
Gezien bovenstaande is het dus nog maar de vraag of ik bij het inventariseren van de aanwezigheid  van vogelkooien in huisinterieurs in de door Dr. H.A. Enno van Gelder geselecteerde bronnen ook gezocht heb bij een representatieve afspiegeling van de 16^e eeuwse samenleving in zowel de Noordelijke als Zuidelijke Nederlanden. Op z’n minst geven de resultaten een indicatie van de populariteit van de kooivogel in het algemeen en die van de kanarie in het bijzonder en in welke sociale klasse een huiskamervogel, cq. kanarie, in de tweede helft van de 16^e eeuw in het Nederlandstalig gebied het meest frequent aanwezig was.
 

Resultaten

Afdeling ‘Adel’
De door Dr. H.A. Enno van Gelder geselecteerde inventarissen van de adellijke bezittingen werden hoofdzakelijk in het Frans opgesteld. De in het Nederlands geschreven akten bestonden voornamelijk uit overzichten van het onroerend bezit. Slechts één in het Nederlands opgemaakte, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterend, inboedelinventaris is door mij aangetroffen en daarin wordt geen vogelkooi vermeld.
 

Afdeling ‘Boeren’
In de op personen uit de boerenstand betrekking hebbende akten werden 9 in het Nederlands opgestelde, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterende, redelijk tot zeer gedetailleerde inboedelinventarissen aangetroffen. In geen daarvan wordt melding gemaakt van de aanwezigheid van een vogelkooi.
 

Afdeling ‘Handel en verkeer’
Tot de door Enno van Gelder in  de categorie ‘Handel en verkeer’ ondergebrachte beroepen behoren o.a. bankiers, winkeliers, kooplieden in het algemeen en hout-, vis-, wijn-, boek-, textiel-, graanhandelaren, etc. in het bijzonder. In de in deze afdeling opgenomen akten werden 39 in het Nederlands opgestelde, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterende redelijk tot zeer gedetailleerde inboedelinventarissen aangetroffen met 6 (15%) verwijzingen naar de aanwezigheid van een vogelkooi, waarvan in 2 (5 %) beschrijvingen expliciet werd vermeld dat zich in het huis een kanariekooi bevond.
De vermeldingen van vogelkooien werden aangetroffen in de inventarissen van de volgende personen:
- Vincent Laureysz, koopman, te Middelburg, 1568. In het inventaris van ‘alle de goede’ van Vincent wordt opgenomen dat zich ‘In de vloer’ (…)  ‘een voghelhutte met dryen … ’ bevond. De oorspronkelijke tekst is, helaas, te onduidelijk voor een transcriptie die ons meer informatie verschaft over de ‘voghelhutte’.⁵ 
- Heyndrick Fransz, koopman in graan en anderszins, te Amsterdam, 1568-1571. Uit de inventarisatie van diens ‘onroerende en roerende have’ valt op te maken dat in ‘het huis in de Warmoesstraat’ ‘zeeckere vogelkouwen met een bort’ werden aangetroffen.⁶
- Henrick Thomasz Laers, graanhandelaar, te Amsterdam, 1567-1569. Bij de inventarisatie van diens roerend en onroerend bezit was ‘Int voorhuys’ o.a. ‘een voghelcouwe mit een canarievoeghel’ aanwezig.⁷ 
- Mary Gijsbertsdr, weduwe van Gerrit Diricx, wijnverlater, te Amsterdam, 1578. In de opgave van haar ‘huisraad en kapitaalbezit’ werd o.a. opgenomen ‘een vermaelt canaryvogelkouwetgen’, dat ‘in ’t voorhuys, in de spijscamer’ werd aangetroffen.⁸ Dat het kanariekooitje ‘vermaelt’ was betekent dat het was beschilderd.
- Claeys Thuys, wijnkoper, te Middelburg, 1568. In diens opgave van roerend en onroerend bezit staat ‘een voghelhutte’, die zich waarschijnlijk in het voorhuis bevond.⁹
- Joost Jacobsz, wandsnijder, te Leiden, gestorven in een huis ‘aen de Breedestraet op den houck van de Wolsteege’, 1585. Uit het boedelinventaris blijkt dat bij Joost ‘in  ’t voorhuys’ zich een ‘dryekant bort, daeraen hangende 6 vogelkorfkens’ bevond.¹⁰
 

Afdeling Industrie
In de afdeling ’Industrie’ nam dr. H.A. Enno van Gelder inventarissen op van personen die diverse ambachten in de textielnijverheid uitoefenden, zoals lakenkaarders, linnen- en tapijtwevers, saaimakers, garentwijnders, droogscheerders, enz. Verder ook die van kleer-, mutsen- en schoenmakers, leerlooiers, bakkers, brouwers, bouwvakkers, schilders, kuipers, pottenbakkers, etc.
In de in deze afdeling opgenomen akten werden 49 in het Nederlands opgestelde redelijk tot zeer gedetailleerde, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterende, inboedelinventarissen aangetroffen met 7 (14 %) verwijzingen naar de aanwezigheid van een vogelkooi. Bij 1 (2 %) inboedelinventarisatie werd expliciet een kanariekooi geregistreerd. De vermeldingen van vogelkooien werden aangetroffen in de inventarissen van de volgende personen:

- Gerrit Jacobsz, drapier, te Leiden, 1587. Uit het huisinventaris blijkt dat ‘in ’t voorhuys’ zich ‘een leuwericxcorff  met een schrijfley ende een schrijfbort’ bevond.¹¹
- Franchoys Huerleblocq, saaimaker, te Gent, 1567. Op de zolder van het huis van deze ambachtsman in de textielnijverheid heeft men een ‘papegaymute’ aangetroffen. Met een ‘muite’ kan in het Vlaams ‘kooi’ bedoeld worden. Wanneer in een inventaris sprake is van een ‘mute’, ‘muyte’ of een hierop gelijkende schrijfwijze met een aanvullende verwijzing naar een vogel is dit object als vogelkooi aangemerkt. In het huis van Huerleblocq stond op zolder tussen de rommel, mijn inziens, een lege papegaaikooi.¹²
- Cornelis van der Nijenborch, droogscheerder, te Alkmaar, 1568. Diens inboedelinventaris vermeldt ‘in de koecken’ een ‘curff mit canary’ en ‘in de winckel ofte voorhuys’ ‘een voegelcorff sonder voegel’.¹³
- Oude Maria Dircksdr, weduwe van Barent Lambertszoen, molenaar, te Leiden, 1580? In het inventaris dat van Oude Maria’s inboedel is opgemaakt vinden we een mogelijke aanduiding voor de aanwezigheid van vogelkooitjes, nl.  ‘een berdeken mit 4 kneukorfgens’.¹⁴  Ik veronderstel dat hiermee een bord met vier kooitjes voor kneutjes wordt bedoeld. De kneu was een gekende kooivogel. In het in 1672 uitgegeven door P. Nylant en J. van Hextor geschreven ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ wordt de kneu aangeduid met ‘koddenaer, kneutertjen of robijntje’.¹⁵
- Gilles van der Beke, brouwer te Gent, 1567. De inboedel van Gilles van der Beke, ‘brauwere in den Zalme up de Craenley’, te Gent, bevat een object waarvan wordt aangenomen dat het een vogelkooi betreft, nl. ‘in den voort-vloer van voorn. huuze’ bevindt zich o.a. ‘een voghelmuytkin’.¹⁶
- Zwene Brouwers, weduwe van Willem Staeckenborch, brouwer, te Deventer, 1551. In de boedelbeschrijving van wijlen Zwene Brouwers wordt een object genoemd waarvan het vermoeden bestaat dat het een vogelkooi is, maar zekerheid hieromtrent heb ik niet: ‘voor in ’t huys’ (…) ‘een tritsoer met een kouwe’.¹⁷  Aangenomen wordt dat op het ‘trisoer’ een vogelkooi heeft gestaan. In andere inventarissen wordt een dergelijk object ook wel omschreven als, trisoer, trijsoer, trysoir, tresoor, en het betreft een in de 16^e eeuw in zwang gekomen meubelstuk dat opbergmogelijkheden had, maar daarnaast ook bedoeld was om iets op te zetten.
- Jehan van de Leure, kuiper, te Gent, 1567. Het huis van Jehan, ‘den Poel’, stond in de ‘Drapstrate’ te Gent. Op 19 december 1567 werd daar opgetekend dat ‘in de zale’ een ‘papegaymute’ aanwezig was. Verder bevond in hetzelfde huis ‘int contoirken daer neffens’ zich ‘een muytken’. Behalve ‘den Poel’ bezat Jehan van de Leure nog andere huizen, die hij verhuurde. Hoewel het totale inventaris van het huis aan de Drapstrate werd getaxeerd op het, relatief, bescheiden bedrag van 14 pond en 10 schelling moeten we Jehan, gezien zijn huizenbezit, rekenen tot de beter gesitueerden.¹⁸ 
 

Afdeling ‘Vrije beroepen’
In de afdeling ’Vrije beroepen’ nam dr. H.A. Enno van Gelder inventarissen op van advocaten, accijnsinners, baljuw’s, dijkgraven, chirurgijns, predikanten, etc. In de in deze afdeling opgenomen akten werden 13 in het Nederlands opgestelde, redelijk tot zeer gedetailleerde, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterende, inboedelinventarissen aangetroffen met 1 (9 %) verwijzing naar de aanwezigheid van een vogelkooi. Er werd geen inventaris gevonden die duidt op de aanwezigheid van een kanarie(kooi).
- Jan Rijcken, Excijsdrager te Haarlem, 1568. In het inventaris van Jan Rijcken werd ‘een tiende corff mit een leeuwrck’ aangetroffen. Het geheel werd getaxeerd op ‘6 d’, oftewel nog niet de waarde van één stuiver. Aangenomen wordt dat het gemiddeld uurloon van een ambachtsman toen ca. 2 stuivers bedroeg. Jan Rijcken stond kennelijk zodanig als praktiserend Protestant bekend dat hij uit lijfsbehoud de benen had genomen. De achtergebleven vrouw en kinderen leefden bij het opmaken van het inboedelinventaris van de bedeling. De roerende have van Jan Rijcken was zo weinig waard dat niet tot confiscatie werd overgegaan.¹⁹
In bovenstaand overzicht van in 16^e eeuwse inboedelbeschrijvingen aangetroffen vogelkooien zijn de vrijwel altijd tot het keukeninventaris behorende ‘kiekencurf’ en ‘hoenderkoyen’ niet meegenomen. Aangenomen wordt dat voor de consumptie aangeschafte kippen tot het moment van de slacht in dergelijke ‘hoenderkoyen’ in de keuken werden bewaard en deze dus niet tot vogelkooien in de door ons bedoelde betekenis gerekend moeten worden.²⁰

Oudst bekende eigenaren van kanaries in de Nederlanden
Kijken we naar de sociaal maatschappelijke achtergrond van de eigenaren van de huizen waarin zich een kanariekooi bevond dan betrof het een graanhandelaar uit Amsterdam, een droogscheerder uit Alkmaar en de weduwe van een wijnverlater uit Amsterdam. Het boedelinventaris van Mary Gijsbertsdr, weduwe van Gerrit Diricx, dateert van 11 april 1578,  dat van Cornelis van der Nijenborch, droogscheerder, werd op 6 maart 1568 opgemaakt en    de akte van het bezit van Henrick Thomasz Laers, graanhandelaar, dateert van 25 augustus 1567. Dit is tevens de mij oudst bekende vermelding van een met naam en toenaam genoemde eigenaar van een kanarie in de Noordelijke Nederlanden.
Bij het opmaken van de inboedelinventaris van Hendrik Thomasz Laers, graanhandelaar te Amsterdam, op 25 augustus 1567, werd Hendriks huis in ‘d’Oudezyts Kerckestrate’ in Amsterdam, ‘streckende voor van de straete tot aen den Amerack toe’, bewoond door diens vrouw en kinderen. Hendrik verbleef kennelijk elders en we veronderstellen dat hij vanwege zijn calvinistische sympathieën in het voorjaar van 1567 uit Amsterdam was gevlucht en tijdens het opmaken van diens inboedelinventaris hoogstwaarschijnlijk in Oost Friesland, mogelijk in de stad Emden, verbleef.
In de zomer van 1566 raasde de Beeldenstorm door de Nederlanden en ook de interieurs van bijvoorbeeld de Oude en Nieuwe Kerk van Amsterdam waren voor de Beeldenstormers niet veilig. Eind oktober kregen de Amsterdamse Protestanten van de autoriteiten toestemming één van de Rooms Katholieke kerken voor hun godsdienstoefeningen te gebruiken. Deze Amsterdamse godsdienstvrijheid was maar van korte duur. In maart 1567 werd onder leiding van het Spaansgezinde stadsbestuur de klok teruggedraaid en was het voor de overtuigde calvinisten en zeker voor degenen die een actieve rol hadden gespeeld tijdens de oproer in de zomer van 1566 overduidelijk dat zij in Amsterdam niet meer veilig waren. Velen vluchtten, o.a. naar Oost Friesland, in het bijzonder naar de stad Emden. Welke rol Hendrik Thomasz Laers gedurende de periode augustus 1566-maart 1567 in Amsterdam heeft gespeeld is mij niet bekend, maar overduidelijk is dat hij een veilig heenkomen buiten de stad heeft gezocht. Voor de Spaansgezinde gerechtelijke instanties was zijn optreden ten faveure van de protestantse godsdienst en de opstand tegen de Spaanse overheid voldoende om zijn bezittingen verbeurd te verklaren.
Met Oost Friesland als uitvalsbasis werd onder leiding van Lodewijk, graaf van Nassau, in april 1568, in een poging de Opstand tegen Alva nieuw leven in te blazen, geprobeerd de stad Groningen in te nemen. Schepen op de Eems moesten Lodewijks troepen bevoorraden en een tegenaanval vanuit zee proberen af te slaan. Deze schepen en hun bemanning zouden we de eerste watergeuzen mogen noemen. Eén van hun kapiteins was Hendrik Thomasz Laers. Toen vanuit Amsterdam, de voormalige woonplaats van Hendrik, een poging werd ondernomen de vloot van de watergeuzen op de Eems te verslaan speelde Hendrik Laers een belangrijke rol in de zeeslag, die een overwinning voor de watergeuzen opleverde. Via o.a. piraterij probeerden de watergeuzen de kas van de opstandelingen, waarvan Willem van Oranje inmiddels de onbetwiste leider was geworden, te spekken. Daarbij liet Hendrik Laers, als kapitein van een van de schepen van de watergeuzen, zich niet onbetuigd. Het schip en de bemanning waarover Hendrik Thomasz Laers het commando voerde was ook betrokken bij de inname van Den Briel op 1 april 1572. ²¹  
Het is wel curieus dat onze zoektocht naar het kanariebezit in de Nederlanden in de 16^e eeuw ons brengt bij één van de opstandelingen van het eerste uur; een kopstuk van de watergeuzen, die in niet geringe mate heeft bijgedragen aan de uiteindelijke zelfstandigheid van ons land.
Voordat hij Amsterdam ontvluchte en z’n leven verder in dienst stelde van de opstand tegen de Spanjaarden en godsdienstvrijheid voor de protestanten was Hendrik Thomasz Laers niet onbemiddeld. Naast zijn eigen woonhuis in de buurt bij de Oude Kerk en waarvan het kavel tot het op dat moment nog ongedempte Damrak liep, bezat hij een complex huisjes ‘buyten Sint Anthoniuspoorte voorbij de Leprosen’ (De huidige Waag op de Nieuwmarkt is de vroegere Sint Anthonispoort, genoemd naar het St. Anthoniusgasthuis, een tehuis voor leprozen, dat buiten de toenmalige stadmuur gelegen was) en een huis ‘inde Bethanien Koestraete’ (Koestraat). Deze huizen werden verhuurd. De waarde van de inboedel van het huis, dat door Laers’ echtgenote en kinderen werd bewoond werd getaxeerd op 193 pond.²²
Op 6 maart 1568 werden ‘alle goeden ende huysraet gevonden ten huyse van Cornelis van der Nyeuborch, woonende op ’t Water’ te Alkmaar geïnventariseerd. De reden voor deze inventarisatie en taxatie van de waarde van de eigendommen van Cornelis wordt in de akte niet vermeld. Mogelijk is hij betrokken geweest bij de Beeldenstorm of praktiserend Protestant als gevolg waarvan hij is gevlucht of verbannen en zijn goederen zijn geconfisqueerd. Cornelis van der Nijenborch was van beroep droogscheerder. Hij beoefende z’n vak op de zolder van zijn huis waar hij met een schaar de pluisjes van het laken verwijderde waardoor de lap een glad oppervlak kreeg. Daarnaast runde Cornelis in zijn huis een winkel waarin hij allerlei textiel verkocht. Bij het inventariseren van ‘de winckel ofte voorhuys’ werden namelijk lappen stof aangetroffen. In een van de winkel afgescheiden gedeelte, ‘een besloten cantoer’, bevond zich, naast enkele schilderijen en stoelen, ook een vogelkooi zonder vogel. Verder was er op de begane grond een keuken waarin, naast meubels en keukeninventaris, ook een kooi met een kanarie aanwezig was. Het huis had een verdieping en daarboven de ‘sceerzolder’ waarop Cornelis het ambacht van droogscheerder uitoefende. Hoewel Cornelis van de Nijenborch over een huis met diverse verdiepingen beschikte straalde het inventaris weinig rijkdom uit. Uit het totale overzicht van Cornelis’ roerende have krijgt men de indruk dat hij mogelijk tot de middenstand, maar zeker niet tot de welgestelden gerekend moet worden.²³
Na het overlijden van Mary Gijsbertsdr, weduwe van Gerrit Diricx, wijnverlater te Amsterdam werd op 11 april 1578 door ‘Jan Jansz Pylori, openbaar notaris bij den Hove van Hollant’ de waarde van haar nagelaten huisraad, waaronder ‘een vermaelt canaryvogelkouwetgen’ en haar kapitaalbezit opgemaakt. Mary had gewoond aan ‘d’Oudezijts Westervoorburchwall op de zuyderhouck van de Liesdel’, in een huis ‘genaempt de Vergulde Wijnpersse’ en is daar ook overleden. Mary’s echtgenoot, Gerrit Diricx was van beroep wijnverlater. Wijnverlaters waren beëdigde beambten die de wijn van het ene in het andere vat overtapten, zodat ze de hoeveelheid wijn en daarmee het verschuldigde belastinggeld konden bepalen. Verder kon bij het overhevelen de wijn van droesem worden ontdaan. Wijnverlaters, ook wel wijnroeiers genoemd, hadden geen vast traktement. De particulieren die van hun diensten gebruik maakten moesten een bedrag  betalen, dat zij als persoonlijke verdienste in eigen zak mochten steken.²⁴ Het ‘wijnroeien’ had Gerrit Diricx kennelijk geen windeieren gelegd, want na diens overlijden was zijn weduwe niet onbemiddeld achtergebleven. Behalve ‘De Vergulden Wijnpers’ bezat zij, afgezien van diverse vorderingen, ook nog een huis met daarachter twee woningen ‘op de noorderhouck van de Pijlstege aen de Burchwal’, een ‘huys ende werff met een hondert lants daer afteraen’ in het Noord-Hollandse Spanbroek en een stuk land ‘buyten Sint-Antonispoorte’.  Hoe vermogend het echtpaar wel was blijkt uit de huwelijksgift van 1200 gulden, plus 108 gulden voor ‘cleederen en cleynodien’, die iedere zoon en dochter bij hun bruiloft hadden ontvangen. We spreken hier over een bedrag waarvoor in die tijd een arbeider ettelijke jaren moest werken.²⁵

Conclusies
In totaal werden in de door dr. H.A. Enno van Gelder geselecteerde en in zijn boek opgenomen bronnen 111 redelijk tot zeer gedetailleerde in het Nederlands opgestelde, uit de tweede helft van de 16^e eeuw daterende, inboedelinventarissen aangetroffen. In 14 daarvan, oftewel 13 %, werd de aanwezigheid van een of meerdere vogelkooien vermeld. In 3 inboedelbeschrijvingen, oftewel nog geen 3%, werd expliciet de aanwezigheid van een kanariekooi geregistreerd. Overige in de inventarissen met name genoemde kooivogels zijn een leeuwerik (2x), een papegaai (2x) en een kneu (1x). In geen enkele inboedelinventaris is  een aanwijzing gevonden dat desbetreffende eigenaar, behalve het bezit van een vogel in een kooi in huis, ook vogels kweekte.    
In drie in Vlaanderen opgemaakte inventarissen is de aanwezigheid van een vogelkooi geregistreerd, alle te Gent: in de huizen van een brouwer, een saaimaker en een kuiper. In het huis van de saaimaker en de kuiper betrof het een papegaaienkooi, in dat van de brouwer een vogelkooitje in algemeen zin. Van de aanwezigheid van kanaries in Vlaanderen is dus in de door Enno van Gelder opgenomen Nederlandstalige bronnen geen spoor gevonden. Opmerkelijk is de vermelding van twee papegaaikooien, die alleen werden aangetroffen in inventarissen die te Gent waren opgemaakt.
Een groot deel van de uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige akten zijn in het Frans opgesteld en om deze reden voor mij niet toegankelijk. Hopelijk kan iemand die deze taal en met name de 16^e eeuwse variant daarvan, wel machtig is deze documenten eens doornemen op de aanwezigheid van vogelkooien in het algemeen en kanariekooien in het bijzonder.
Vanwege alle beperkingen die aan dit onderzoek kleven en in bovenstaande zijn vermeld kunnen slechts met het nodige voorbehoud conclusies getrokken worden. Op grond van de door Dr. H.A. Enno van Gelder verzamelde 16^e eeuwse inboedelinventarissen hebben we de indicatie dat in de tweede helft van de 16^e eeuw in de Nederlands sprekende delen van de Zuidelijke- en Noordelijke Nederlanden gezamenlijk in ca. 13 % van de huizen van de mensen die een beroep uitoefenden een of meerdere vogelkooien aanwezig waren en in nog geen 3 % van de huizen het lied van een kanarie klonk.
Onderzoeken naar de aanwezigheid van kooivogels in Nederlandse huiskamers in het verleden zijn dun gezaaid. Dibbets onderzocht uit de eerste helft van de 18^e eeuw daterende boedelinventarissen van 85 woningen in Maassluis en kwam tot de conclusie dat in 22 procent van de huizen één of meerdere vogelkooien aanwezig waren. Tussen de in dit artikel besproken periode en de documenten uit Maassluis ligt een tijdspanne van ruim 200 jaar. Aangenomen mag worden dat als gevolg van een toename van de handel in gefokte kanaries in de loop van de 17^e eeuw het kooivogelbezit en zeker dat van kanaries eerder groter dan kleiner werd. In dit licht bezien lijkt het in bovenstaande, voor de tweede helft van de 16^e eeuw, geïndiceerde bezit van een huiskamervogel in Noord- en Zuid-Nederlandse huiskamers betrekkelijk reëel.²⁶
Het bezit van een kanarie veronderstelde medio de 16^e eeuw wel een zekere welstand, maar men behoefde toen niet tot de zeer vermogenden te behoren om zich het bezit van een kanarie te kunnen veroorloven. Kennelijk was het aanbod aan kanaries, verondersteld wordt dat het hoofdzakelijk importvogels van de Canarische eilanden, wellicht de Azoren en mogelijk ook Madeira betrof, zo groot dat medio de 16^e eeuw de aanschafprijs inmiddels tot een niveau was gedaald dat personen uit de middenstand over voldoende financiële middelen beschikten om een kanarie te kunnen aanschaffen. Voor de bewering, zoals die van de Zwitsere natuurkundige Konrad Gesner in zijn in 1555 uitgegeven boek ‘Avium Natura’, dat het bezit van een kanarie uitsluitend voor de zeer vermogenden was weggelegd is in de door mij onderzochte akten slechts gedeeltelijk een bevestiging gevonden. Het is mogelijk dat vanwege het feit dat kanaries in Hollandse havens van overzee werden aangevoerd de kopers in de Lage Landen tegen een aantrekkelijker prijs vogels konden aanschaffen dan de verder van de aanvoerhavens woonachtige clientèle.²⁷
Medio de 16^e eeuw bevonden zich dus kanaries in Noord-Nederlandse huiskamers. Het bezit van een kanarie beperkte zich tot een kleine groep, die over een zeker eigen vermogen beschikte, maar was op dat moment in ieder geval geen exclusief voorrecht (meer) van de zeer rijken. 
Opmerkelijk is de afwezigheid van de vermelding van kanaries in Vlaamse huizen. Op grond van dr. H.A. Enno van Gelders bronnenselectie moeten we concluderen dat medio de 16^e eeuw in Vlaanderen het percentage huiskamervogels en het bezit van kanaries kennelijk kleiner was dan in de steden in Holland.
In zijn ‘Geschiedenis van de kanarie’ wordt door Bèr Willems niet alleen een beeld geschetst dat de kanarie in de 15^e en 16^e eeuw al in grote getale in de Nederlanden voorkwam, maar er wordt door hem ook een verband gelegd tussen het kanariebezit onder Vlaamse textielambachtslieden en de opkomst van de kanarieteelt in Engeland. Volgens Willems namen in de 16^e eeuw vanwege de geloofsvervolging in de Lage Landen naar Engeland uitgeweken protestantse Vlamingen hun kanaries mee en hebben daarmee het houden en fokken van kanaries in Engeland enorm gestimuleerd. ²⁸ Willems schetst voor de Nederlanden in de 15^e en 16^e eeuw een beeld dat aanvankelijk onder het zeevarend bevolkingsdeel en later vooral door de wevers  in Vlaanderen op grote schaal kanaries gehouden en gefokt werden.²⁹ Hij refereert aan een niet verifieerbare bron dat ‘in 1478 de kanarie reeds in de Nederlanden bekendheid genoot en dat hij speciaal op handen werd gedragen door mensen die in de lakennijverheid hun brood verdienden’. In de bronnenpublicatie van dr. H.A. van Gelder werd geen enkele aanwijzing gevonden voor zowel de, zoals Willems beweert, grote schaal waarop in de 16^e eeuw in de Nederlanden kanaries werden gehouden en mogelijk ook gefokt, als de door hem geschetste prominente rol in de kanarieteelt van de arbeiders in de textielnijverheid. Omdat Willems zich daarnaast ook nog baseert op niet verifieerbare bronnen moeten we zijn visie op de geschiedenis van de kanarieteelt in de Nederlanden in de 15^e en 16^e eeuw als uiterst discutabel kwalificeren. In de door mij doorgenomen akten is geen enkele kanariekooi aangetroffen in het inventaris van een Vlaamse ambachtsman in de textielnijverheid. De beschreven inboedels van o.a. de Vlaamse linnenwevers zijn over het algemeen uiterst sober. Ze bevatten aan het beroep gerelateerd inventaris zoals één of meerdere spinnewielen, een weefgetouw, gereedschap en enige huisraad. Het geschatte vermogen van de totale inboedel van de Vlaamse wevers varieerde meestal tussen de 20 en 50 gulden.³⁰ Ter vergelijking, ca. 1700, dus 150 jaar later, moest voor een gewone groene kanarie nog ca. 3 gulden betaald worden.³¹ In de 16^e eeuw lag de aanschaf van een kanarie, mijn inziens, ver boven de financiële mogelijkheden van een doorsnee Vlaamse wever.
Zoals gezegd heb ik me gebaseerd op de in het Nederlands geschreven inventarissen. Dr. H.A. Enno van Gelder heeft ook in Frans opgestelde boedelinventarissen van arbeiders in de textielnijverheid opgenomen. Mogelijk dat als gevolg van een speurtocht in de Franstalige Zuid-Nederlandse akten betreffende het roerend en onroerend bezit in de 16^e eeuw bovenstaande conclusies genuanceerd moeten worden. Vooralsnog ga ik hier niet van uit. 
 

Samenvatting
In door Dr. H.A. Enno van Gelder verzamelde en gepubliceerde inventarissen van het roerend en onroerend bezit van 16^e eeuwse inwoners van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden werden voor de periode 1551-1600 in 14 van de 111 in het Nederlands opgestelde gedetailleerde tot redelijk gedetailleerde inboedelbeschrijvingen objecten aangetroffen die zouden kunnen duiden op de aanwezigheid van een vogelkooi. Van 3 van de 14 geregistreerde objecten werd expliciet vermeld dat het een kanariekooi of een kanarie in een kooi betrof.
Onder voorbehoud van de beperkingen die aan dit onderzoek kleven hebben we de indicatie dat in de tweede helft van de 16^e eeuw in ca. 13 % van de huizen in de Nederlanden zich een vogelkooi bevond en in nog geen 3% van de huizen een kanarie. De eigenaren van de kanaries waren niet onbemiddeld, maar behoorden zeker ook niet uitsluitend tot de zeer welgestelden.
Over het kweken van vogels in het algemeen en dat van kanaries in het bijzonder werd in de door Dr. H.A. Enno van Gelder geselecteerde documenten geen spoor gevonden. De vraag is of medio de 16^e eeuw in de Nederlanden überhaupt kanaries gefokt werden. Mochten er toen kanariekwekers actief zijn geweest dan moet deze activiteit, mijns inziens, beschouwd worden, als een hoogst incidentele vrijetijdsbesteding, voor, hoogstwaarschijnlijk, uitsluitend vermogende Nederlanders. 
 

Noten
1. Plokker, J., Frans Vogelaer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU 2013-2, pp. 16-20. Advertenties in het Leidsche Dagblad van  29-9-1898,  3-12-1898, 24-1-1903, 29-11-1913, 26-2-1914.
2. Enno van Gelder, Dr. H.A., Gegevens betreffende roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16^e eeuw, Deel 1, Adel, Boeren, Handel en Verkeer. ’s Gravenhage, 1972. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote serie, nr. 140.  Enno van Gelder, Dr. H.A., Gegevens betreffende roerend en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16^e eeuw, Deel 2, Industrie en Vrije beroepen. ’s Gravenhage, 1973. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote serie, nr. 141. De boeken zijn ook te raadplegen op Internet:  www.historici.nl/retroboeken/bezit/
3. Ibidem, Deel 1, pp. 367-368.
4. Ibidem, Deel 1, p. 560.
5. Ibidem, Deel 1, p. 400.
6. Ibidem, Deel 1, p. 442.
7. Ibidem, Deel 1, p. 455.
8. Ibidem, Deel 1, pp. 474-475.
9. Ibidem, Deel 1, p. 482.
10. Ibidem, Deel 1, pp. 587-589.
11. Ibidem, Deel 2, pp. 7-10.
12. Ibidem, Deel 2, p. 16.
13. Ibidem, Deel 2, pp. 39-40.  
14. Ibidem, Deel 2, pp. 89-90.
15. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen, afbeeldende allerhande Menschen, Beesten, Vogelen, Visschen, etc. Met een Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden / natuur / krachten / eigenschappen / en genegentheden met 160 Figuren. Amsterdam, 1672. p. 231.
16. Enno van Gelder, Dr. H.A., o.c., Deel 2, p. 110.
17. Ibidem, Deel 2, p. 133-134.
18. Ibidem, Deel 2, p. 175-176.    
19. Ibidem, Deel 2, p. 329.  
20. Ibidem, o.m. Deel 1, pp. 312, 533, 582, 591; Deel 2, p. 113.
21. Ibidem, Deel 1, p. 454-455. Meij, Dr. J.C.A. de, De Watergeuzen, Piraten en bevrijders. Bussum, 1980, pp. 18-19, 21, 25, 77, 93.
22. Enno van Gelder, Dr. H.A., o.c., Deel 1, p. 454-455.
23. Ibidem, Deel 2, pp. 39-40. 
24. gijsgenealog.blogspot.nl
25. Enno van Gelder, Dr. H.A., o.c., Deel 1, pp. 473-477.
26. Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken locken, vijf eeuwen vangst van zangvogels en kwartels in Holland. Hilversum 2002,  p. 278.
27. Gesner, Konrad (Conradi Gesneri), Historiae Animalium Liber III. qui est de Avium natura, 1555.  In Gesner’s boek zou men de volgende zinsneden kunnen vinden: ‘De kanarie wordt overal voor een heel hoge prijs verkocht, zowel vanwege de zoetheid van zijn zang en ook omdat hij, in kleine aantallen, van ver en met grote zorg en toewijding vervoerd moet worden, zodat alleen edelen en hooggeplaatste personen zich een kanarie kunnen veroorloven’. De exacte plaats waar dit fragment in Gesners Avium Natura gevonden kan worden is mij niet bekend. Deze informatie is ontleend aan: Galloway, A.R., History of the Canary. In: Lewer, S.H. & J. Robson, Canaries, Hybrids and British Birds in Cage and Aviary, London, New York, Toronto & Melbourne, 1911, pp.  11-12. Te vinden op Internet: www.biodiversitylibrary.org.
28. Willems, B. Geschiedenis van de kanarie, Best 1986, p. 31.
29. Ibidem, pp. 22-23, 27.
30. Enno van Gelder, Dr. H.A., o.c., Deel 2, pp. 3-40.
31. Plokker, J., Frans Vogelaer, o.c., pp. 24, 27.

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 3, pp. 12-27.

-0-

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:

Petrus Nylant en Jan van Hextor.

door Jaap Plokker

Fragmenten over kanaries in oude Nederlandstalige literatuur, hoe bescheiden soms ook, zijn schaars en wanneer er iets bijzonders door mij is ontdekt wil ik dat graag met anderen delen. Samen vormen ze nl. de puzzelstukjes die het beeld over de geschiedenis van de kanarieteelt steeds completer kunnen maken. Deze keer staat weer een 17^e eeuws Nederlands boek centraal.

Tijdens mijn zoektocht naar informatie over de kanariehandel en –teelt in de 16^e en 17^e eeuw stuitte ik in de literatuur op de auteur Petrus Nylant en de titel van een boek waarin hij o.a. ook over kanaries geschreven zou hebben. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bevindt zich voor mij op een busreis van ca. 30 minuten dus werd de catalogus geraadpleegd en ik ontdekte dat het bewuste boek zich niet alleen in de KB bevindt,  maar ook ingezien kan worden. Uitlenen doet men dergelijke oude boeken uiteraard niet. Het boek werd door mij gereserveerd en op 2 mei, ik had tenslotte vakantie, heb ik de bus naar Den Haag genomen, het bewuste boek doorgebladerd, vluchtig doorgelezen en de voor mij op dat moment interessantste pagina’s gefotografeerd.
Het betreffende boek is het door P. Nylant en J. van Hextor geschreven ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen, afbeeldende allerhande Menschen, Beesten, Vogelen, Visschen, etc. Met een Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden / natuur / krachten / eigenschappen / en genegentheden met 160 Figuren.’ Het boek werd in 1672 te Amsterdam uitgegeven door Marcus Willemsz Doornick, boekverkoper op de Middeldam in ’t Cantoor Inckvat. P. Nylant en J. van Hextor presenteren zich op de titelpagina als ‘Med. Doctoren, en Practicijns, binnen Amsterdam’.¹
Het rijk geïllustreerde boek bestaat uit vier delen: deel 1 beschrijft diverse volken; deel 2 viervoeters, reptielen, amfibieën en insecten; deel 3 de vogelwereld en in het vierde deel worden vissen en schelpdieren besproken. Vrijwel elk beschreven onderwerp wordt met een grote of, zoals bij de vogels vaak het geval is, kleine afbeelding geïllustreerd. Zo komt de kanarie er wel heel bekaaid af met een minuscuul, weinig zeggend, plaatje.

Foto. Titelpagina ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (Foto Jaap Plokker) 

Mytische dieren
Hoewel ik op zoek was naar wat P. Nylant en J. van Hextor hadden geschreven over kanaries kon ik toch de verleiding niet weerstaan het boekje wat uitgebreider te bekijken. De afbeeldingen waren niet door de meest getalenteerde kunstenaar getekend. Beesten die men dagelijks in Nederland tegen het lijf kon lopen, zoals de koe, het paard en de hond zagen er nog wel realistisch uit, maar bij de meer exotische dieren is duidelijk te zien dat de kunstenaar een goed voorbeeld node heeft gemist. Opmerkelijk is dat ook afbeeldingen van mythische dieren regelmatig in het boek opduiken en door Nylant en van Hextor beschreven worden. We moeten dan denken aan de eenhoorn, de griffioen, die bij de vogels en de zeeridder en zeemeermin, die bij de vissen worden besproken. De tijd ontbrak me om het boekje grondig door te lezen, maar onwillekeurig wil je toch ook wel kennis nemen van wat de auteurs over een en ander te melden hebben. Zo viel mij, naast de beschrijving van de Chinezen, Japanners, Molukkers, Eygptenaren enz., enz., ook een stukje op over de ‘Nieuw Nederlandsche Wilden’, waarmee de indianen, die in de buurt van het huidige New York woonden, werden bedoeld. Grappig vond ik ook het verhaal over de zeemeermin en de mannelijke soortgenoot, door de auteurs ‘Zeeridder of Zeeman en Zeewijf’ genoemd. Een fragment over een ‘Zeewijf’ wil ik de lezer niet onthouden: De auteurs vertellen ‘dat er in ’t Jaer 1403 door een groote Storm die het water soo hadde doen opzwellen en aenparsen dat het de Dijcken in Hollant op verscheyde plaetsen hadde doorboort een Meermin of Zeewijf tot in de Purmermeer is doorgestroomt die doen de gaten in de Dijcken weder gestopt waren niet konde wegh komen; zij was dickmael van de Melckboerinnetjens die op dit voornoemde Meer uyt melcken voeren gesien detwelcke in den eersten verschrickt doch daer na gemoedight gelijkerhandt dit Zeewijf omcingelden en in haer Schuyten gevangen binnen Edam gebracht hebben. Zy was geheel ruygh met mosch slib en groente bewossen gantsch sonder spraek  maer scheen somtijds te versuchten. Zy hebben haer aldaer gereynight en gekleet begon Menschelijcke spijs te gebruycken; trachte altijdt om weer in het water te komen maer wierdt seer nauw bewaert. Die van Haerlem versochten dit Zeewijf binnen haer Stadt te hebben ’t welck zy verkregen: aldaer leerdese spinnen en leefde veel Jaren maer bleef stom; gestorven zijnde wierdt op het kerckhof begraven om datse eenighe maniere van Godsdienst getoont hadde dewelcke sy seecker Weduwe daerse by woonde dagelijcks sagh plegen.’ Tot zover het relaas van de zeemeermin uit het Purmermeer.²

Foto. Afbeelding van een Griffioen in ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (blz.185) (Foto Jaap Plokker) 

Kanaries
In deel  3 van ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ worden diverse vogelsoorten afgebeeld en beschreven. Alleraardigst vond ik de beschrijving van de gedresseerde distelvink. ‘De Distelvinck of Puttertje is een Vogeltje (gelijck ook het Cijsken) die men in huyskens daer toe ghemaekt set daer aen twee emmerkens hangen die op en neder gaen van welcke in ’t een ’t eeten en in ’t ander  het drincken wordt gedaen soo leeren zy het selfde optrecken en in de voeten vast houden tot datse daer genoegh uyt gegeten of gedroncken hebben.’ ³
Uiteraard ging mijn grootste nieuwsgierigheid uit naar wat beide auteurs over de kanarie te melden hadden. Het is maar een klein fragment, dus er is geen enkele reden om de oorspronkelijke tekst niet integraal weer te geven.

[p. 228]

‘De Canaryvogel heeft zijn naam van de Canarische Eylanden, waer  van daen hy hier over gebracht wordt; is van groote als een gemeene Mees / met een witte beck / die kleen en spits is / de vleugels / en staert / zijn t’eenemael groen; in het Manneken is de borst / buyck /  en ’t opperdeel van het hooft daer de beck is geelder / dan in de Wijfkens. Wordt gevoedt met Canary-zaet / Suycker / en Muur / dat haer beter doet singen. Zij singen luydt / en helder met een tsamen verknochte stem / hoog / en laag / en met verscheyden buyginge dien uptreckende. Die een lange staert hebben / en kleen van lijf / zijn de beste. In Hollandt hebbense in vluchten dien voorgeteelt / soo dat dien aert daer nu overvloedigh is / doch al te samen tam; en sommige  Aenfockers hebben daer goet gelt mede gewonnen. Men kanse eenige wijsen van Liederen leeren fluyten; de sulcke zijn wel verkocht voor sestigh / tachtigh / ja hondert guldens.‘⁴

Met de informatie dat de naam van de kanarie ontleend is aan de Canarische eilanden, omdat hij van deze archipel naar de Nederlanden wordt gebracht, sluiten Petrus Nylant en Jan van Hextor volledig aan bij wat door Olfert Dapper, in zijn in 1668 bij Jacob van Meurs in Amsterdam uitgegeven ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Eylanden: als Madagaskar, of Sant Laurens, Sant Thomee, d’eilanden van Kanarien, Kaep de Verd, enz.’, aan het papier is toevertrouwd. Na een opsomming van het dierenleven op de Canarische eilanden vervolgt Dapper met ‘veelerlei gevogelt, inzonderheit zekere kleine vogeltjes, hier te landen, na deze eilanden, Kanary-vogels genoemt, die zeer schel en aengenaem zingen, en van daer herwaerts overgebracht worden en telen deze ook hier te landen voort.’⁵ Nylant en van Hextor registreren eveneens dat kanaries van de Canarische eilanden worden geïmporteerd, maar ook dat in de Nederlanden met kanaries wordt gekweekt. Zij gaan daar zelfs nog uitvoeriger op in dan Olfert Dapper door de melden dat als gevolg van de kweek met kanaries in ‘vluchten’, zij in Holland ‘overvloedigh’ voorkomen en de kwekers met het fokken ‘goet gelt’ verdienen.
Ondanks het succes van de kanarieteelt in de Lage Landen werden er kennelijk nog altijd vogels aangevoerd vanaf de Canarische eilanden. Verder werden, zoals we in een vorige editie van ons clubblad konden lezen, ten tijde van de publicatie van ‘Het Schouw-toneel’ ook kanaries vanaf de Azoren geïmporteerd.⁶
Volgens P. Nylant en J. van Hextor werden in Holland de kanaries in ‘vluchten‘ gekweekt. Omtrent het woord ‘vluchten’ zou enige verwarring kunnen ontstaan. Het hoeft niet op voorhand te betekenen dat hiermee een (kleine) volière werd bedoeld, zoals in onze tijd gebruikelijk is. Soms werd met een ‘vlucht’ ook een grote kooi bedoeld, waarin gebroed werd. Voor wat we tegenwoordig met ‘kooi’ aanduiden gebruikte men in het verleden het woord, ‘kouw’ en soms ook ‘corf’, waarin meestal een vogel alleen werd gehouden.

Foto. Titelpagina van het derde deel over de vogels uit  ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (Foto Jaap Plokker) 

Wijsjes zingende kanaries
Een wel heel opmerkelijk fragment betreft de wijsjes zingende kanaries. In het in 1675 in Londen uitgegeven, door Joseph Blagrave geschreven, ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ valt te lezen dat in het 17^e eeuwse Engeland kanaries wijsjes werden aangeleerd door ze met de mond of met een fluitje een melodietje voor te fluiten.⁷ Op grond van het hier geciteerde fragment uit ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ mogen we aannemen dat dit gebruik ook medio de 17^e eeuw in de Nederlanden bestond. Uiterst interessant is ook het door de auteurs genoemd bedrag waarvoor een vogel, die een dergelijk kunstje verstond, van eigenaar wisselde. De prijs varieerde tussen de 60 en 100 gulden en zal ongetwijfeld afhankelijk zijn geweest van de kwaliteit en het aantal melodietjes dat de kanarie ten gehore wist te brengen. Om enige indruk te geven welke waarde dergelijke kanaries toen vertegenwoordigde de volgende vergelijking: Ca. 1650 verdiende in de Republiek een in een stad woonachtige ongeschoolde arbeider ca. ƒ 240,00 per jaar, oftewel ƒ 20,00 per maand. De verkoopprijs van ƒ 60 – ƒ 100,00 voor een wijsjes zingende kanarie kwam ca. 1670 dus overeen met het loon waarvoor een ongeschoold arbeider 3-5 maanden moest werken.⁸
Elders in ‘Het Schouw-toneel’ ben ik over andere vogels ook interessante fragmenten tegengekomen. Over de koddenaer of kneu wordt het volgende geschreven: ‘Den koddenaer dewelcke oock kneutertje of Robijntje heet singht oock heel lieflijck men kan het eenige eygen wijsen leeren fluyten; en wordt in Hollant in veel huysen gevonden: met deze en diergelijcke vogelen stoffeert men de Vluchten.’ Ook in voornoemd boek van Joseph Blagrave wordt de kneu geroemd om z’n imitatietalent en het vermogen wijsjes te leren.⁹
De leeuwerik behoort voor Nylant en van Hextor tot hun favoriete zangers ‘Den Leeuwerick  soete aengename en doordringende sangh is (mijns oordeels) onder de singende Vogelen hier te lande de naeste aan de Nachtegael; ……  Gevangen sijnde wordense in groote kouwen met een groene soode in de open lucht gehangen alwaerse als dan oock singen ….. De jonge vette Leeuwericken worden gegeeten en zijn seer smakelijck.’¹⁰
Ook een lofzang op de nachtegaal mag in ‘Het Schouw-toneel’ niet ontbreken. ‘Den Nachtegael onder alle singende Worm-eeters spant de kroon … De gedaente is onnootsaeckelijck te beschrijven als al te wel bekent door diense over al gesien worden.’¹¹ Omdat o.m. door Joseph Blagrave de leeuwerik en nachtegaal ook als kooivogel worden genoemd en er meerdere overeenkomsten te vinden zijn tussen wat in ‘Het Schouwtoneel’ en in de Engelstalige literatuur geschreven wordt lijkt het aannemelijk dat de vogelhouderij in de 17^e eeuw, zowel betreffende de inheemse vogels als de kanaries, in de diverse West-Europese landen nauwelijks van elkaar verschilde. Op grond hiervan mogen we informatie over de 17^e eeuwse vogelhouderij in niet-Nederlandstalige West-Europese bronnen ook beschouwen als een aanwijzing voor de situatie zoals die in de Republiek gebruikelijk was.

 
Foto. Afbeelding van diverse vogels met rechtsboven een kanarie in ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (blz.229) (Foto Jaap Plokker) 

‘Bastaert Nachtegaelen'
In ‘Het Schouw-toneel’ vond ik, tenslotte, nog een raadselachtig fragment: ‘In Hollandt vindt men Vogeltjens die haer stem (die van de nachtegaal. J.P.) na bootsen maer is op verre na soo krachtig niet en worden Bastaert Nachtegaelen genaemt.’¹²  Nylant en van Hextor lieten mij achter met de intrigerende vraag welke vogels met deze ‘Bastaert Nachtegaelen’ werden bedoeld. In Joseph Blagraves ‘Epitome of the Art of Husbandry’ kunnen we lezen hoe met name de Duitstaligen zich bekwaamd hadden in het kanaries aanleren van de nachtegaalzang en deze zangers in Engeland heel populair waren.¹³ Zijn de door P. Nylant en J. van Hextor bedoelde ‘Bastaert Nachtegaelen’ soms dezelfde zoals nachtegalen zingende kanaries als waarover Blagrave schrijft? Aangenomen mag worden dat Tiroolse en Zuid-Duitse vogelhandelaren hun ambulante handel, waaronder de als nachtegalen zingende kanaries, ook geprobeerd hebben in de Republiek aan de man te brengen. Als Hollandse kanariefokkers het kunstje kenden om kanaries een wijsje te leren moeten zij ook in staat zijn geweest kanaries als nachtegalen te laten zingen. Dat de nachtegaal als kooivogel en dus ook als voorzanger in de Republiek ruimschoots voorhanden was kunnen we ook in ‘Het Schouw-toneel’ lezen. Nogmaals, Nylant en van Hextor zijn onvoldoende expliciet om aan hun uitspraak verregaande consequenties te verbinden, maar dat zij met de ‘Bastaert Nachtegalen’ als nachtegalen zingende kanaries hebben bedoeld is voor mij meer dan een loze veronderstelling. Mijn conclusie is derhalve dat medio de 17^e eeuw zich niet alleen in Tirol en Engeland, maar ook in de Republiek zich kanaries bevonden wier zang op dat van de nachtgaal leek. Voor een goed begrip: naar mijn inschatting mogen we het lied van deze nachtegaalzangers niet vergelijken cq. verwarren met de zang van onze huidige waterslager, maar de wortels van de waterslager als nachtegaalzanger en dus van de waterslagersport  zou in de Noordelijke Nederlanden terug kunnen gaan tot  medio de 17^e eeuw.

Slot
Het bezoek aan de Koninklijke Bibliotheek en het bestuderen van het door P. Nylant en J. van Hextor geschreven ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ was de busreis van heen en terug 60 minuten meer dan waard. Behalve een bevestiging van informatie die ook in andere bronnen te vinden is, zijn in voornoemd boek voor mij ook nieuwe feiten aan het licht gekomen. Na raadpleging van ‘Het Schouw-toneel’ kunnen we voor de kanarieteelt in de Republiek medio de 17^e eeuw de volgende conclusies trekken:
- Er vond nog steeds import plaats van wildvang kanaries vanaf de Canarische eilanden.
- In Holland werden op uitgebreide schaal in ‘vluchten’ kanaries gekweekt.
- Voor de fokkers was het kweken van kanaries uitermate lucratief.
- In Holland werd gehandeld in kanaries die een melodietje konden zingen.
- Wijsjes zingende kanaries gingen over de toonbank voor en bedrag waarvoor een arbeider 3 – 5 maanden moest werken.
- Het is hoogst waarschijnlijk dat in de Republiek zich kanaries bevonden, waarvan het lied overeenkomsten vertoonde met dat van de nachtegaal.
- Hoewel we de 17^e eeuwse nachtegaalzanger niet mogen vergelijken met de huidige nachtegaalzanger, de waterslager, gaan de wortels van de huidige waterslagerkweek in Nederland mogelijk terug tot in ieder geval medio de 17^e eeuw.
 

Noten
1. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen, afbeeldende allerhande Menschen, Beesten, Vogelen, Visschen, etc. Met een Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden / natuur / krachten / eigenschappen / en genegentheden met 160 Figuren. Amsterdam, 1672. Inventarisnr. KB:  KW 447 F 13.
2.  Ibidem, p. 294.
3.  Ibidem, p. 229. 
4.  Ibidem, p. 228. 
5. Dapper, O., Naukeurige Beschrijvinge van de Afrikaanse Eylanden als Madagaskar of Sant Laurens, Sant Thomee, d’eilanden van Kanarien Kaep de Verd, Malta en andere. Amsterdam, 1668, p. 93. (Inventarisnummer KB: 185 B 11). Zie hiervoor ook: Plokker, J., Olfert Dapper. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-1, pp. 25-31.   
6. Plokker, J., Frans Vogelaer. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-2, pp. 16-27.   
7. Blagrave, Joseph, The Epitome of the Art of Husbandry, London 1675, 3^rd ed., p. 125, 134-135. (Inventarisnummer Kon. Bibliotheek KW 1113 F4.) Zie hiervoor ook: Plokker, J., Blagrave, Willughby, Ray & Cox. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie 2013-2, pp. 28-68.   
8.  Zie hiervoor: www.cvandersman.nl. 
9. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel, o.c., p. 231. Blagrave, J., The Epitome of the Art of Husbandry, o.c., p. 125, 134-135.
10. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel, o.c., p. 236.
11. Ibidem, p. 230.12. Ibidem, p. 230.
13. Blagrave, J., o.c., p. 107.  Zie hiervoor ook: Plokker, J., Blagrave, Willughby, Ray & Cox, o.c. pp. 28-68.   

 Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 3, pp. 28-37.
 

-0-

TOP

Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:
 

TOP


Van kermis naar vogeltentoonstelling

door Jaap Plokker

Deel I – Van kunst naar vogels

Deelnemen aan vogeltentoonstellingen/wedstrijden is een belangrijk onderdeel van onze hobby, althans volgens Albert Zomer in zijn artikel ‘Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin?’, dat in de editie van ‘Onze Vogels’ van augustus jongstleden werd gepubliceerd. In twee delen wil Jaap Plokker ons meenemen naar de oorsprong van het fenomeen tentoonstelling en de eerste vogeltentoonstellingen. Voor een goed begrip van het concept van onze vogeltentoonstellingen en hoe dat is ontstaan moeten we ver terug in de geschiedenis.  We zullen de ontwikkelingen in ons land afzetten tegen wat er in internationaal verband plaats vond. In dit eerste deel reizen we in de tijd vanaf middeleeuws Italië via het West Europa in de 18^e eeuw en het ontstaan van de moderne tentoonstelling als maatschappelijk verschijnsel, tot medio de 19^e eeuw toen in Nederland de eerste zang- en kamervogels op tentoonstellingen verschenen.

Inleiding
Wie op zoek gaat naar de oorsprong van de zangkanarierassen waterslager en harzer en hoe het lied van deze  rassen zich in de loop van de tijd heeft ontwikkeld ontkomt, mijn inziens, niet aan de conclusie dat verenigingen en wedstrijden voor zangkanaries in dit proces een cruciale rol hebben gespeeld. Tot dusver ben ik echter nog geen historische studie tegen het lijf gelopen die ons enig inzicht verschaft in het ontstaan van verenigingen en tentoonstellingen/wedstrijden voor vogels in het algemeen en zangkanaries in het bijzonder. Zelf in een gedegen werk als dat van H.K. van der Wal, die meer dan gebruikelijk op de geschiedenis van de kanariekweek ingaat, vinden we geen letter over het ontstaan van de verenigingen voor kooivogelkwekers, noch in Nederland, noch in de ons omringende landen.¹ 
Omdat het een omissie zou zij wanneer we de geschiedenis van de zangkanariekweek zouden onderzoeken zonder de oorsprong van de vogelverenigingen en de door hen georganiseerde wedstrijden daarbij te betrekken is gepoogd in voornoemde leemte enigszins te voorzien. Omdat de tijd voor een gedegen studie mij ontbrak is voor onderstaande volstaan met het voornamelijk raadplegen van digitale krantenarchieven, Wikipedia en wat Googlen op Internet en daarom is de hier beschreven geschiedenis van het ontstaan van vogelverenigingen en vogeltentoonstellingen niet meer dan een uitgangspunt voor verder onderzoek.

Van kermis naar tentoonstellingen / van status naar educatie
Het idee achter het concept ‘tentoonstelling’ is ons vanouds bekend van de kermis. Daar was het immers mogelijk, tegen betaling, iets exceptioneels te kunnen bekijken. Kermissen ontstonden in de Middeleeuwen als onderdeel van de festiviteiten die rond de jaarmarkten en de dag van de lokale patroonheilige werden georganiseerd. Gebruikelijke kermisattracties waren het tegen betaling kunnen aanschouwen van in een tent of herberg tentoongesteld bijzonder dier, curieus object of opgevoerde act, al dan niet met dieren.²  Eerder schreef ik in ons clubblad over gedresseerde kanaries, die op de kermis in een tent hun kunstjes vertoonden en waarnaar men, uiteraard niet voor niets, kon komen kijken.³

Schilderijenkabinetten
Het bezoeken van een tentoonstelling associëren we in het algemeen eerder met het kijken naar kunst dan naar dansende beren of marcherende kanaries. Voor de oorsprong van de vogeltentoonstellingen moeten we ons dan ook eerst richten op de geschiedenis van het exposeren van kunst.
Het verzamelen van kunst in de moderne betekenis van het woord is ‘uitgevonden’ in het middeleeuws Italië. Op het eind van de Middeleeuwen werden hier de voortbrengselen van de klassieke Griekse en Romeinse cultuur  herontdekt hetgeen bij de adel en aristocraten uitmondde in het verzamelen van beeldhouwwerken en munten uit de oudheid. Van meet af aan werd niet alleen verzameld om de individuele bezittingsdrang te bevredigen, maar werd een kunstverzameling vooral opgebouwd om hiermee aanzien, status en superioriteit te verwerven. Het waren vooral deze motieven die Paus Sixtus IV in 1471 er toe bewoog om klassieke beeldhouwwerken, die in het bezit van de Rooms Katholieke kerk waren en in de krochten van het Vaticaan lagen opgeslagen, beschikbaar te stellen om ze in een publieke ruimte te tonen. Deze beslissing van Paus Sixtus IV was echter, onbedoeld, ook het begin van een tot in onze tijd bestaand gebruik om op tentoonstellingen en in musea het kijken naar kunst niet voor te behouden aan een uiterst exclusief gezelschap, maar te kunnen delen met iedereen die daarvoor interesse heeft. Een belangrijke stap in deze ontwikkeling was de opening van het ‘Uffizi’ in Florence in 1584, waar de door de schatrijke familie De’ Medici verworven kunstschatten ten toon werden gesteld. Het ‘Uffizi’ wordt wel beschouwd als het oudste moderne museum van Europa. De meeste verzamelingen van de Italiaanse elite  waren niet voor het publiek te bezichtigen, maar waren in hun ‘paleizen’ ondergebracht in special daarvoor ingerichte ruimtes, ‘studiolo’s’ waar de eigenaar van de door hem aangeschafte kunstobjecten niet alleen kon genieten, maar er ook mee kon pronken als er gasten op bezoek waren.⁴


Foto. Deel van het museum  ‘Uffizi’ in Florence; in 1584 werd enkele zalen in dit paleis van de schatrijke familie De’ Medici voor publiek geopend, zodat het mogelijk werd een deel van de door hen verzamelde kunstschatten te bewonderen. (Bron: Internet)

Het gedachtegoed van de Renaissance en de gevolgen hiervan voor de kunst, waaronder het verzamelen van kunst door de elite, verspreidde zich vanuit Italië over Europa. Vanaf de tweede helft van de 16^e eeuw begonnen in de Lage Landen welgestelde burgers, zoals rijke kooplieden, ook een kunstcollectie op te bouwen. De schilderijen werden naast en boven elkaar opgehangen, soms wandvullend tot aan het plafond, in een daarvoor bestemde pronkkamer: het ‘schilderijenkabinet’. Bij grote collecties werden zelfs meerdere kamers door de schilderijen in beslag genomen. Met een ‘schilderijenkabinet’, bestaande uit werken van bekende, nog levende of inmiddels overleden, meesters, kon de verzamelaar niet alleen pronken met zijn rijkdom, maar ook zijn status verhogen. Een schilderijenkabinet was dus niet alleen bedoeld om zelf naar te kijken, maar zeker ook om door anderen bewonderd te worden. Aanvankelijk bleef dat beperkt tot degenen die in het huis van de verzamelaar te gast waren.
Het opzetten en uitbouwen van een ‘schilderijenkabinet’ was in onze streken een bezigheid van de welgestelde burgerij die tot diep in de 18^e eeuw populair bleef.


Foto. Een allegorisch tafereel geschilderd in het decor van een ‘schilderijenkabinet’. Schilderij van een onbekende Vlaamse meester uit de tweede helft van de 17^e eeuw. (Bron: Internet)

De tentoonstelling doet z’n intrede
Ondanks de puissante rijkdom van sommige kooplieden in de Lage Landen behoorden de Europese vorstenhuizen tot de belangrijkste kunstverzamelaars. Voor de meesten van hen betekend het aanleggen van een indrukwekkende kunstverzameling een middel om prestige te verwerven. In de loop van de 17^e en met name in de 18^e eeuw was vrijwel elke monarch, via speciaal daarvoor aangetrokken agenten, actief op de kunstmarkt en probeerde met de aankoop van belangwekkende stukken anderen de loef af te steken. Grote verzamelaars waren o.m. Catharina de Grote (1729-1796), tsarina van Rusland, de Saksische keurvorsten Frederik August I (1670-1733), tevens, als August de Sterke, koning van Polen, en met name diens zoon Frederik August II (1696-1763), die als August III ook tot koning van Polen werd gekozen. Genoemden Saksische keurvorsten kochten niet alleen een indrukwekkende kunstcollectie bij elkaar, maar toverden bovendien Dresden om tot het ‘Florence aan de Elbe’, dat echter op 13 en 14 februari 1945, na een van meet af aan omstreden geallieerd bombardement, letterlijk in één grote puinhoop veranderde. Zelfs monarchen die geen enkele interesse voor kunst hadden begonnen een kunstcollectie op te bouwen om in aanzien niet bij de andere vorsten achter te blijven. In de 18^e eeuw hoorde je er in de Europese hoge adel pas echt bij wanneer je je gasten een indrukwekkende kunstverzameling kon laten zien.


Het ‘Johanneum’, het voormalige ‘Stallgebäude’, aan de Jüdenhof /Neumarkt in Dresden tijdens het bezoek van de auteur aan de stad op 18 september 2019.

August III (1696-1763) koning van Polen en keurvorst van Saksen was in de 18 eeuw een van de belangrijkste kunstverzamelaars. Zijn collectie was over heel Europa vermaard.  Ca. 1735 verhuisde hij zijn schilderijen van zijn woonpaleis, het ‘Rezidenzschloss’ , naar het nabijgelegen ‘Stallgebäude’ en richtte hij de bovenverdiepingen van deze keurvorstelijke stal en koetshuis in als ‘Gemäldegalerie’ voor zijn indrukwekkende schilderijenverzameling. In 1741 hingen en lagen hier in totaal 4708 schilderijen aan de wanden of in depot. In 1745 besloot de keurvorst het ’Stallgebäude‘ grondig te verbouwen en in z’n geheel te bestemmen voor zijn steeds maar uitdijende schilderijenverzameling. Vanaf 1747  was de collectie, op verzoek en tegen betaling,  voor publiek te bezichtigen. In groepjes werd men onder begeleiding, die ook informatie over de schilderijen verstrekte, door de tentoonstellingsruimtes rondgeleid. De ‘Gemäldegalerie’  van de keurvorst in Dresden was daardoor in de jaren ’40 van de 18^e eeuw nog niet echt een museum, maar had er al veel van weg. Met het onderbrengen van zijn schilderijencollectie in een apart gebouw, dat voor  publiek toegankelijk was, had August  III goed geluisterd naar de Franse kunstcritici en was hij de overige vorsten in Europa ver vooruit. ⁸² Tegenwoordig is het ‘Johanneum’ een verkeersmuseum.

Niet alleen lieten ook de koningen van Frankrijk zich bij het verzamelen van kunst niet onbetuigd, maar Frankrijk ontpopte in de 17^e en met name 18^e eeuw zich ook als de toonaangevende Europese natie op gebied van de toenmalige goede smaak van, gedachten over en omgang met kunst. Een belangrijke rol hierbij was weggelegd voor koning Lodewijk XIV (1638-1715).  Tijdens zijn regeringsperiode werd het een streven van de overheid om het artistiek niveau van de Franse kunstenaars te verhogen. Met dit doel werd in 1648 de ‘Académie Royale de Peinture et de Sculpture’⁵ opgericht. Leden van de ‘Académie’ waren kunstenaars die hun vakmanschap hadden aangetoond en, eenmaal toegetreden, konden rekenen op opdrachten van het hof en de elite.  Door de ‘Académie’ bekroonde werken waren vanaf 1667 regelmatig in paleis het ‘Louvre’, in Parijs, te bezichtigen. Vanaf 1725 werd de ‘Salon Carré’ in het ‘Louvre’ de vaste locatie voor de ‘L’ Exposition’⁶ van de Académie. Naar de locatie waar de tentoonstelling plaatsvond werd deze steeds meer bekend als de ‘Salon’. De ‘Salon’ was vanaf 1737 toegankelijk voor publiek.
Naast het tonen van de door de ‘Académie’ bekroonde kunst aan belangstellend publiek ontstond in de eerste decennia van de 18^e eeuw in Parijs ook steeds meer de gewoonte dat particuliere verzamelaars in kunst geïnteresseerden in de gelegenheid stelden hun collectie te  bewonderen. Er werden in Parijs zelfs gidsen uitgegeven waarin de 18^e eeuwse, in de regel uit de elite afkomstige, ‘toerist’, kon lezen welke verzamelingen door hem, op verzoek,  bezichtigd konden worden. Zo opende Filips II, hertog van Orléans (1674-1723) de deuren van zijn Palais-Royal voor geïnteresseerd publiek om zijn vermaarde ‘Orléans collectie’ te kunnen bekijken en ontwikkelde het ‘Hôtel de Crozat’, waar de alom geprezen verzameling van bankier Pierre Crozat (1665-1740) te bewonderen was, zich tot een  ontmoetings- en discussieplek van toenmalige kunstkenners uit binnen- en buitenland. Deze ‘democratisering’ van de kunstbeleving vloeide voort uit de in Frankrijk steeds populairder wordende opvatting dat kijken naar en het waarderen van kunst leidde tot een verhoging van het beschavingspeil van de bevolking en daarom iedere in kunst geïnteresseerde in de gelegenheid moest zijn belangwekkende kunst met eigen ogen te kunnen aanschouwen. Kunst werd dus veel minder beschouwd als het exclusieve domein van vorsten en aristocraten.
Door veranderingen in het veilingsysteem werd in het begin van de 18^e eeuw het steeds gebruikelijker om vooraf aan de veiling de te verkopen kunstwerken ten toon te stellen. De duur van deze veilingtentoonstellingen varieerde van enkele dagen tot anderhalve week en was voor belangstellenden een buitenkansje om kunst te bekijken, die normaliter voor hun ogen verborgen bleef.
Als gevolg van o.m. desinteresse bij zowel het bestuur als de daarbij aangesloten kunstenaars bleek voornoemde koninklijke ‘Académie’ soms jarenlang niet in staat een tentoonstelling te organiseren. Als reactie hierop ontstond in Parijs in het begin van de 18^e eeuw spontaan een openlucht schilderijententoonstelling op Place Dauphine, op Île de la Cité, vlak bij Pont Neuf, in het hartje van Parijs. Deze ‘Exposition de la Jeunesse’ vond plaats rondom Sacramentsdag, de tweede donderdag na Pinksteren. Op den duur toonden zowel bij de ‘Académie’ aangesloten gevestigde kunstenaars als aanstormend talent op deze tentoonstelling de meest recente creaties. De ‘Exposition de la Jeunesse’ kreeg daardoor de functie die daarvoor alleen aan de  tentoonstelling van de ‘Academie’ in het Louvre  was voorbehouden, namelijk een plaats voor kunstenaars niet alleen om hun werken met elkaar te vergelijken, maar ook om hun schilderijen aan de man te brengen. Voor het kennerspubliek was dit jaarlijkse evenement een gelegenheid om te discussiëren over het niveau van de kunst en om nieuw talent te ontdekken. Het grote verschil met de ‘L’ Exposition’ van de ‘Académie’ was dat aan de ‘Exposition de la Jeunesse’ iedere kunstenaar kon deelnemen en, vanwege de locatie op straat, iedereen van de kunst kennis kon nemen. O.m. het succes van de ‘Exposition de la Jeunesse’ leidde bij de ‘Academie’ tot een bezinning over haar functioneren met als gevolg dat ook de ‘Academie’ veel regelmatiger tentoonstellingen ging organiseren en vanaf 1737 de tentoonstelling  in de ‘Salon Carré’ in het Louvre ook gratis toegankelijk werd voor publiek.⁷
Was het verzamelen en kijken naar kunst aanvankelijk het domein van de vorstenhuizen en aristocratie, vanaf medio de 17^e eeuw werd het ook voor de minder vermogenden mogelijk naar kunst te kijken. De ontwikkelingen in Frankrijk speelden hierin een belangrijke rol. De oprichting van de ‘Académie Royale de Peinture et de Sculpture’ medio de 17^e eeuw leidde tot de eerste kunsttentoonstellingen in West Europa en met name vanaf het begin van de 18^e eeuw ontwikkelde zich in Frankrijk een kunstcultuur waarin belangrijke particuliere verzamelaars hun collectie toegankelijk maakten voor geïnteresseerd publiek, schilderijententoonstellingen zelfs op straat werden gehouden en het kijken, bediscussiëren en kopen van kunst voor een steeds groter publiek toegankelijk werd.
De kunsttentoonstellingen die in de eerste helft van de 18^e eeuw in Frankrijk werden georganiseerd voorzagen in diverse behoeftes waardoor aan een 18^e eeuwse kunsttentoonstelling verschillende aspecten verbonden waren. Zo vormden de tentoonstellingen een uitgangspunt voor discussies over de  kwaliteit van de kunst en beoogden ze ook het niveau van de kunst te verhogen. De tentoonstellingen vormden een platvorm voor de kunstenaars om zich aan het publiek te tonen waardoor de verkoopmogelijkheden en markt-waarde van hun kunstwerken aanzienlijk toenamen, zeker wanneer aan de kunstenaar een prijs of eervolle vermelding was toegekend, zoals op de tentoonstellingen van de koninklijke ‘Académie’ het geval was.
Vervang in bovenstaande ‘kunst’ door ‘vogels’ en ‘kunstenaar’ door ‘vogelkweker’ en de verwantschap  in de opzet tussen de eerste kunsttentoonstellingen, in het bijzonder die van de  ‘Académie’, en onze hedendaagse vogeltentoonstellingen lijkt me evident.

Van tentoonstelling naar museum
In bovenbeschreven ontwikkelingen in Frankrijk speelde de koninklijke kunstverzameling tot dusver nauwelijks een rol van betekenis. Waar in Parijs particuliere verzamelaars vanaf het begin van de 18^e eeuw geneigd waren hun collectie aan geïnteresseerd publiek te tonen bleef het bekijken van kunst uit de koninklijke collectie vanwege de vele barrières uitermate moeizaam.
De door de Franse vorsten verzamelde kunst werd vaak gebruikt voor de inrichting van de koninklijke paleizen en kastelen. Met name Lodewijk XIV, de Zonnekoning, breidde de koninklijke kunstcollectie in de tweede helft van de 17^e eeuw enorm uit. Veel kunstwerken verhuisden naar z’n, nieuwe, imposante paleis in Versailles, dat hij in 1682 in gebruik nam.
Een opmerkelijk kenmerk van het Franse hofleven ten tijde van Lodewijk XIV was de openheid. Het paleis van Versailles was open voor publiek, dat zich niet alleen kon vergapen aan de kunst waarmee het paleis was ingericht, maar ook, bijvoorbeeld, present kon zijn in de vertrekken op het moment dat de koning daar de maaltijd nuttigde. Uiteraard moeten we bij ‘publiek’ hierbij wel aantekenen dat het uitsluitend de bovenklasse van de maatschappij betrof.
Tot aan het moment dat koning Lodewijk XIV zijn residentie naar het paleis van Versailles verplaatste was het Louvre in Parijs het belangrijkste paleis van het Franse hof.  Door de verhuizing naar Versailles raakte het Louvre aan het eind van de 17^e eeuw in onbruik. Desondanks bleef er na de verhuizing naar Versailles nog veel kunst over dat min of meer in depot in het Louvre en andere overheidsgebouwen lag, hing of stond. Een belangrijk deel van de ‘opgeslagen’ kunst bevond zich in de residentie van de toezichthouder op de koninklijke gebouwen, in het ‘Hôtel de la Surintendance des Bâtiments du Roi, in Versailles. Met toestemming van de toezichthouder was het voor geïnteresseerd publiek mogelijk de hier opgeslagen, soms letterlijke opgestapelde, schilderijen te bekijken of, door schilders, te kopiëren. De kunst was echter zo ongeordend weggezet en de toestemming om binnen te komen had zoveel voeten in de aarde dat van de mogelijkheid om de, bijvoorbeeld, in  het ‘Hôtel de la Surintendance’ en in het ‘Louvre’ aanwezige kunst te bekijken in de praktijk nauwelijks gebruik werd gemaakt.


Foto. In het  ‘Palais du Luxembourg’, in Parijs, was van 1750 tot 1779 een deel van de Franse koninklijke schilderijencollectie voor publiek te bezichtigen. (Bron: Internet)

In 1747 klaagde de toenmalige invloedrijke Franse kunstcriticus Etienne La Font de Saint-Yenne over het niet kunnen bekijken van de werken van de overleden meesters uit de schilderijencollectie van de koning. In een kritische publicatie naar aanleiding van de in 1746 georganiseerde tentoonstelling in de ‘Salon’ pleitte hij o.m. voor de oprichting van een voor iedereen toegankelijk permanente tentoonstelling, een museum dus.  Het ‘Louvre’ leek hem een daarvoor een uitermate geschikte locatie. De kritiek van La Font vond bijval aan het hof, want vanaf 1750 was in Parijs, op woensdag en zaterdag,  het ‘Palais du Luxembourg’ drie uur, gratis, voor het publiek geopend om geselecteerde werken uit de koninklijke collectie te kunnen bezichtigen. Van deze mogelijkheid werd massaal gebruik gemaakt. In 1779 besloot koning Lodewijk XVI  om aan het publiek bezoek van de in het ‘Palais du Luxembourg’ tentoongestelde werken een eind te maken, omdat hij het gebouw als verblijf voor zijn broer en toekomstige koning Lodewijk XVIII had bestemd.
In aansluiting op het pleidooi van Etienne La Font en mogelijk mede naar aanleiding van publicaties van o.m. de bekende Franse filosoof Diderot namen de achtereenvolgende directeurs-generaal van de koninklijke gebouwen, markies de Marigny en met name graaf d’Angiviller, in de jaren ’70 van de 18^e eeuw initiatieven een permanent koninklijk museum te stichten. Hun plannen werden heel actueel nadat in 1779 de tentoonstelling in het ‘Palais du Luxembourg’ was gesloten en de koninkijke kunstcollectie zich dus weer achter slot en grendel bevond. In de plannen van d’Angiviller was het ‘Louvre’, zoals ook La Font de Saint-Yenne in 1747 al had bepleit, een geschikte locatie als permanent museum voor de koninklijke kunstcollectie. Met de verhuizing van het hof naar Versailles had het ‘Louvre’ immers haar functie van paleis verloren en werden ruimtes, behalve voor kunstopslag, toch al voor andere (kunst)doeleinden benut. Hiervoor zagen we dat de ‘Académie Royale de Peinture et de Sculpture’ vanaf 1725 in het gedeelte van het ‘Louvre’ dat bekend staat als de ‘Salon’ schilderijen van de leden exposeerde.


Foto. Museum het ‘Louvre’ in Parijs, gezien vanaf de binnenplaats. Het sinds 1793 voor publiek geopende voormalig koninklijk paleis huisvest o.m. een deel van de kunstcollectie van de Franse koningen. Sedert 1983 wordt op het ‘Cour Napoleon’ het zicht op het klassieke front van het paleis deels ontnomen door een met steun van president François Mitterand gebouwde glazen piramide. (Bron: Internet)

Als gevolg van de Franse Revolutie verdwenen de voornemens voor een nationaal museum in de ijskast, maar d’Angiviller bleef de nieuwe machthebbers achtervolgen met zijn plan en in 1791 besloot de Wetgevende Vergadering tot de vestiging van een permanent museum in het ‘Louvre’. Op 10 augustus 1793 werd het ‘Muséum Central des Art de la Republique’ geopend. Tijdens het bewind van Napoleon Bonaparte werd de naam gewijzigd in ‘Musée Napoléon’. Na diens val kreeg het museum de naam ‘Musée Royal du Louvre’, naar het voormalig koninklijk paleis waarin het gevestigd was. Aanvankelijk was het museum op doordeweekse dagen uitsluitend voor kunstenaars toegankelijk. Zij konden dan in alle rust de werken bestuderen en schildersvaardigheid opdoen met het kopiëren. Het gewone publiek kon alleen op zondag naar binnen. Pas ten tijde van Napoleon III (1808-1873) werd het voor het publiek mogelijk ook op de andere dagen dan zondag de museumcollectie te bekijken.⁸


Foto. Stadhouder Willem V probeerde niet achter te blijven bij de Europese vorsten en verzamelde een indrukwekkend aantal schilderijen, die hij onderbracht in twee panden in Den Haag. Vanaf 1774 was het  ‘Stadhouderlijk Kabinet van Schilderijen’ voor het publiek toegankelijk. (Bron: Internet)

Ondertussen in de Republiek
De verzamelwoede van de Europese vorsten in de 18^e eeuw ging aan de Republiek niet voorbij. Hoewel de Republiek, in tegenstelling tot vrijwel alle Europese staten, geen monarchie was eigenden de stadhouders van het huis van Oranje zich graag een vorstelijke status toe. In 1747 werd daadwerkelijk een stap in deze richting gezet toen het stadhouderschap erfelijk werd verklaard. Ook stadhouder Willem V wilde bij de Europese vorsten niet achterblijven en begon een indrukwekkende collectie kunst te verzamelen, in het bijzonder schilderijen. In 1771 kocht Willem V in Den Haag twee belendende panden aan het Buitenhof met de bedoeling er een kabinet te realiseren voor zijn schilderijencollectie. Het ‘Stadhouderlijk Kabinet van Schilderijen’ werd in 1774 geopend en was voor iedereen toegankelijk. Waar ze voorheen alleen te zien waren geweest voor genodigden van de stadhouder stonden nu kunstenaars en geïnteresseerde burgers voor het eerst oog in oog met meesterwerken van de buitenlandse en Nederlandse schilderkunst. Voor zover bekend was dit ‘Stadhouderlijk Kabinet’ in Nederland het eerste kunstmuseum in de moderne betekenis van het woord.

Foto. Interieur van  de huidige ‘Galerij Prins Willem V’ in Den Haag. (Bron: Internet)

Na de patriottische revolutie ontstond in 1795 de Bataafse Republiek en verdween stadhouder Willem V naar Engeland. De patriotten in Nederland werden sterk beïnvloed door het gedachtegoed van de filosofen van de Verlichting en wat zich in Frankrijk, o.m. op kunstgebied,  afspeelde.  Eén van de patriottische kopstukken was Alexander Gogel en hij nam het initiatief om, in navolging van wat in Parijs met het ‘Louvre’ was gebeurd, ook in de Bataafse Republiek een ‘Nationale Konst-Galerij’ te realiseren. Zijn oog was hiervoor gevallen op het paleis ‘Huis ten Bosch’ in Den Haag. Op 19 november 1798 werd Gogel hiertoe gemachtigd en op 31 maart 1800 werd het museum voor publiek geopend. De toegangsprijs was elf stuivers, een voor die tijd dusdanig groot bedrag, ca. een half dagloon van een ongeschoolde arbeider, dat hierdoor hoofddoelstellingen van het museum: het verhogen van het beschavingspeil en het kweken van een nationaal bewustzijn aan slechts een deel van de bevolking was besteed. Toen in 1805 raadspensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck ‘Huis ten Bosch’ als residentie betrok moest het museum noodgedwongen verhuizen naar het Buitenhof. Nadat Koning Lodewijk Napoleon had besloten in het paleis op de Dam een nationaal museum te vestigen werden in de loop van 1808 de schilderijen van de ‘Konst Galerij’ van Den Haag naar Amsterdam overgebracht. ⁹ 

Foto. In het huidige woonpaleis van koning Willem-Alexander, ‘Huis ten Bosch’, in Den Haag, werd in 1800, in navolging van het ‘Louvre’ in  Parijs, het eerste nationale kunstmuseum, de ‘Nationale Konst-Galerij’, voor publiek geopend. (Bron: Internet)

Dat het in de Lage Landen inmiddels ook gebruikelijk was geworden om kunstverkoop en tentoonstelling aan elkaar te koppelen blijkt wel uit een advertentie in de Haagsche Courant van 10 mei 1805  waar onder de kop ‘Tentoonstelling van uitmuntende schilderyen’ het volgende was afgedrukt: ‘Gedurende deze week is ten huize van J. Barnsteen (…) te zien: Eene Verzameling van Kunstige en Plaisante Schilderyen van de  beste in- en uitlandsche Meesters. (…) De Entrée is voor ieder Persoon 6 stuivers. Ook zyn gemelde schilderstukken te koop’.¹⁰

Rariteitenkabinetten
De verzamelwoede van vorsten en de vermogende burgerij in de 16^e t/m 18^e eeuw beperkte zich niet tot kunst. Na de ontdekkingsreizen arriveerden vanaf de 16^e eeuw in Europa uit exotische landen allerlei bijzondere voorwerpen, die de drang tot verzamelen stimuleerde. Tegelijkertijd ontwikkelde zich ook de wetenschap op diverse fronten, zoals op het gebied van flora en fauna, de menselijke en dierlijke anatomie en de natuur in al zijn facetten. Daarnaast was ook de belangstelling voor de antieke oudheid uit Italië naar de rest van Europa overgewaaid. Met name academisch geschoolden verzamelden behalve kunst ook objecten van een meer wetenschappelijk gehalte. Men zou kunnen zeggen dat alles wat curieus was zich in de interesse van een verzamelaar mocht verheugen. Uit de oudheid waren dat  munten en klassieke beelden; uit exotische oorden waren door mensen vervaardigde objecten, zoals bewerkt ivoor, Japans lakwerk, porselein uit China, populair. Ook in onze streken onbekende voortbrengselen van tropische flora en fauna zoals, gedroogde planten, opgezette dieren, schelpen, koraal, etc. vonden gretig aftrek. Iemand die zich interesseerde voor de natuurwetenschappen verzamelde mineralen, edelstenen, fossielen; de opkomende medische wetenschap stimuleerde het verzamelen van oorspronkelijk levende wezens op sterk water, zoals Siamese tweelingen; anderen legden zich weer toe op het verzamelen van wiskundige, natuurkundige, scheikundige en medische instrumenten. Een dergelijke collectie van allerlei curiosa werd een ‘rariteitenkabinet’ genoemd. Wie in 1710 het genoegen mocht smaken een kijkje te mogen nemen in het over diverse huizen verdeelde kunst- en rariteitenkabinet van de in Amsterdam woonach-tige anatoom, zoöloog en botanicus Frederick Ruysch (1638-1731) trof daar o.m. 1000 dozen met vlinders, sprinkhanen, kevers en zeegewassen, 39 herbaria met tussen papier geplette en gedroogde planten, schuifladen met horentjes en schelpen, 180 flessen met zeldzame vogels, 1600 flessen met dieren en ongeveer 1300 flessen met preparaten, met als topstukken geprepareerde kinderlijkjes.  De scheidslijn tussen het bezoek aan een kunst- en rariteitenkabinet en een curieus object op de kermis was in de 17^e en 18^e eeuw dus soms heel dun; met dit verschil dat een kermisattractie voor iedereen, tegen betaling, te bekijken was, terwijl het bezoek aan een kunst- en rariteitenkabinet aan een select gezelschap was voorbehouden.

Uit ca. 1690 daterend schilderij van Domenico Remps (1620-1699) van een vitrine met curieuze voorwerpen uit een ‘rariteitenkabinet’ (Bron: Internet)

Van rariteitenkabinetten naar musea
Hoewel de burgerij in de Republiek zo vermogend was dat het aantal kunsten rariteitenkabinetten relatief hoog was beperkte de verzamelwoede in curiosa in de 16^e tot en met de 18^e eeuw zich niet tot de Nederlanden, maar was dit een Europees fenomeen. Een in dit verband belangrijke Engels verzamelaar was Elias Ashmole (1617-1692), naast oudheidkundige, politicus, legerofficier, astroloog, was hij een fervent verzamelaar van boeken over onderwerpen die zijn belangstelling hadden. Naast zijn indrukwekkende biblio-theek bezat hij ook een imposant ‘rariteitenkabinet’. Bij leven doneerde Elias Ahsmole zijn boeken en curiosa aan de universiteit van Oxford onder de voorwaarde ‘dat de rariteiten zullen worden tentoongesteld gedurende het hele jaar, behalve zondagen en feestdagen van 8 tot 11 uur in de morgen en van 14 tot 17 uur in de middag’. Om dit te kunnen realiseren liet de universiteit een pand bouwen, het ‘Musaeum Ashmolianum’, dat in 1683 in gebruik werd genomen. Vanaf dat moment kon iedereen, tegen betaling, naar de collectie van Elias Ashmole komen kijken. Algemeen wordt het ‘Ashmolian Museum’ als het oudste moderne museum van West Europa beschouwd.¹¹

Foto. In 1683 werd in Oxford het ‘Musaeum Ashmolianum’ geopend. In het gebouw was de boeken-, kunst- en rariteitenverzameling van Elias Ashmole ondergebracht en voor het publiek te bezichtigen. (Bron: Internet)

Ook een verwoede Britse verzamelaar was de Schotse arts en botanicus Hans Sloane (1660-1753).  Men schat dat hij bij leven minstens £ 100.000,00 had uitgegeven om zijn verzameling op en uit te bouwen, waaronder door aankoop van Nederlandse collecties. In zijn testament schonk Hans Sloane zijn complete verzameling aan Koning George II onder de voorwaarden dat aan zijn erfgenamen £ 20.000,00 zou worden uitgekeerd en zijn collectie zou worden ondergebracht in een gebouw met de opdracht de verzameling ‘in stand te houden, niet alleen voor de bezichtiging door en het amusement van de ontwikkelden en nieuwsgierigen, maar ook voor algemeen gebruik en tot profijt van de gemeenschap’.¹² Nog in het jaar van zijn overlijden werd op 7 juni 1753 de ‘British Museum Act’ van kracht. De regering organiseerde een loterij en met de opbrengst daarvan werd een vrij toegankelijk openbaar museum voor o.m. Sloane’s verzameling gerealiseerd. Het ‘British Museum’ is het oudste museum ter wereld dat door een rijksoverheid is gesticht en wordt geëxploiteerd.

Foto. Het ‘Montagu House’ in Londen werd door de Britse overheid aangekocht  om  o.m. de collectie van Hans Sloane in onder te brengen. Het ‘British Museum’ opende hier in 1759 haar deuren voor publiek. (Bron: Internet)

Eerste musea in de Republiek
Hiervoor zagen we dat de Republiek in de 17^e en 18^e eeuw tal van kooplieden, wetenschappers en vermogende burgers telde die verzamelden, hun collectie in een kunst- of rariteitenkabinet bewaarden en maar al te graag aan hun gasten toonden. Na het overlijden van de verzamelaar werden de collecties vaak geliquideerd en verdwenen regelmatig naar het buitenland; zo niet de verzameling van Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778). Pieter Teyler van der Hulst was een vermogend zijde- en lakenfabrikant en bankier te Haarlem. Hij had een grote belangstelling voor kunst en wetenschap en bouwde een omvangrijke verzameling op van munten, prenten, tekeningen, boeken, natuurkundige instrumenten, fossielen, mineralen, etc. Bij testament liet hij zijn vermogen en collectie na aan een op te richten stichting. De stichting kreeg tot doel kunst en wetenschappen te bevorderen. Op de dag van het overlijden van Pieter, op 8 april 1778, werd de Teyler stichting opgericht en kort daarna werd besloten de collectie van Pieter Teyler onder te brengen in een speciaal daarvoor te realiseren gebouw, dat in 1784 voor het publiek werd geopend. Naast het door stadhouder Willem V in 1774 gestichte, voor iedereen toegankelijke, ‘Stadhouderlijk Kabinet van Schilderijen’ was het Teylers Museum het eerste Nederlandse museum met een collectie die uit meer bestond dan schilderijen. Na o.m. het  ‘Uffizi’ in Florence, het ‘Ashmolian’ te Oxford en het ‘British Museum’ in Londen, behoren deze twee Nederlandse tot de oudste, nog bestaande, musea van Europa.

Foto. Het ‘Teylers Museum’ aan het  Spaarne in Haarlem. Het gebouw werd speciaal gebouwd om de collectie van Pieter Teyler van der Hulst in onder te brengen en in 1784 voor publiek geopend. (Bron: Internet)

Technologische vernieuwingen
Waren de ‘klassieke’ kunst- en rariteitenkabinetten vooral ingericht door verzamelaars met een bijzondere belangstelling voor het ‘exotische’, de interesse voor het ‘curieuze’ richtte zich na verloop van tijd ook op de natuurkundige en technologische ontwikkelingen’, die, met name,  zich in de loop van de 18^e eeuw voltrokken. Een bijzonder nieuw fenomeen in de tweede helft van de 18^e eeuw was de stoommachine, of ‘vuurmachine’ zoals deze toen ook werd genoemd. Stoommachines spraken mensen tot de verbeelding: voor het eerst in de geschiedenis was het mogelijk om handmatige arbeid te vervangen door mechanische, die niet afhankelijk was van de natuurlijke energiebronnen water en wind. Toen in februari 1794 bij Uithoorn aan de Amstel een stoommachine in gebruik werd gesteld om de ‘Meijdrechtse Poel’ droog te malen¹³ stelde de directie van de droogmakerij geïnteresseerd publiek in de gelegenheid tegen betaling van 5½ stuiver, ten behoeve van de armen, de in werking zijnde stoommachine te bezichtigen.¹⁴  De fascinatie van de mensen voor wat de techniek al niet vermag zou met de opkomende industrialisatie en het groeiend aantal technologische uitvindingen en vernieuwingen alleen maar groter worden en in de 19^e eeuw een belangrijk drijfveer worden voor het organiseren van tentoonstellingen.

Foto. Interieur  van het ‘Teylers Museum’ aan het  Spaarne in Haarlem. (Bron: Internet)

Slot
Tot slot van dit hoofdstuk keren we terug naar waar we begonnen: op de kermis. Tijdens de Amsterdamse kermis in september 1803 kon  je tegen een entree van één gulden in een ruimte boven het Naarder Veerhuis gekleurde tekeningen van beroemde, in het ‘Musée Napoleon’ tentoongestelde, schilderijen bezichtigen; een rondreizende tentoonstelling van door de uit Parijs afkomstige A. Liernur in het ‘Louvre’ getekende kopieën als kermisattractie.¹⁵
We zagen dat met name vanaf het begin van de 18^e eeuw, mede gevoed door het gedachtegoed van de Verlichting, er een tendens door Europa trok, te beginnen in Frankrijk, waarin kunst- en rariteitenverzamelingen niet meer het exclusieve domein waren van de elite, die zich een dergelijke collectie financieel kon veroorloven, maar ook toegankelijk moest zijn voor de burgerij, opdat zij haar kennis- en beschavingspel kon verhogen. Voor ons vanzelf-sprekende fenomenen als ‘tentoonstellingen’ en ‘musea’ deden hun intrede in de moderne West-Europese geschiedenis. Voorname verzamelaars stelden hun collectie ter beschikking voor de oprichting van een museum. Tentoonstellingen toonden niet alleen het artistieke niveau op dat moment, maar fungeerden ook als inspiratiebron en stelden kunstenaars tevens in de gelegenheid zich aan een groter publiek te presenteren, hun naam te vestigen en hun artisticiteit te verzilveren.

Koning Lodewijk Napoleon (1778-1846) nam gedurende zijn regeringsperiode het initiatief tot de eerste grote Nederlandse nationale tentoonstellingen ter stimulering van de kunst en wetenschappen en de nijverheid. (Bron: Internet)

Tentoonstellingen in de eerste helft van de 19^e eeuw
Vanaf ca. 1800 zien we dat tentoonstellingen niet alleen werden ingezet om  kunst en wetenschappen op te stuwen naar een hoger niveau, maar ook een instrument werden in het beleid van nationale overheden om technologische ontwikkelingen en de economie van het land te stimuleren. Ook voor deze ontwikkeling moeten we de oorsprong in Frankrijk zoeken.

Stimulering economische vooruitgang door tentoonstellingen
Koning Lodewijk Napoleon komt de eer toe, als eerste in Nederland, het nog vrij jonge fenomeen ‘tentoonstelling’ in te zetten om niet alleen de kunst en wetenschappen naar een  hoger niveau te stuwen,  maar ook om de Nederlandse economie te stimuleren.
In 1806 besloot Napoleon Bonaparte zijn jongere broer Lodewijk Napoleon als ‘stroman’ tot koning van Holland te ‘bombarderen’. Met frisse tegenzin aanvaardde de 27 jarige, reumatische, Corsicaan zijn lot en op 5 juni 1806 werd hij als koning geïnstalleerd. Na aanvankelijk in Den Haag en Utrecht gewoond te hebben besloot hij naar Amsterdam te verhuizen en intrek te nemen in het voormalige stadhuis op de Dam en dit te verbouwen tot een voor hem geschikt en waardig paleis. Aldus promoveerde Amsterdam, als residentie van de vorst, tot hoofdstad van het koninkrijk, hetgeen tot op heden zo gebleven is.
Op 8 oktober 1807 werd door koning Lodewijk Napoleon, ‘steeds bedacht, om kunst, vlijt en nijverheid binnen deszelfs Rijk aan te kweeken’,¹⁶  een decreet uitgevaardigd waarin de tweejaarlijkse organisatie van een ‘algemeene openbare tentoonstelling van de Voortbrengselen der Volksvlijt’ werd afgekondigd. Voor deze tentoonstelling zouden   moeten worden ingezonden ‘alle de voortbrengselen van Vaderlandsche Vlijt of de Stalen of Monsters van dezelve, de Kunstwerken, de in dit Koningrijk uitgevondene of verbeterde Werktuigen, de over het algemeen weinig bekende, doch echter in dit land gemaakte Werktuigen, of de Modellen van deze onderscheidene Werktuigen’.¹⁷  De tentoonstelling beoogde de ‘aanmoediging en opwekking der Volksvlijt’ en ‘den bloei der fabrijken’.¹⁸  Door de overheid werd aan het organiserend comité niet alleen een subsidie toegekend voor de organisatie, maar ook om prijzen uit te reiken aan de door een jury toegekende prijswinnaars. Met het uitreiken van prijzen en eervolle vermeldingen probeerde men technologische ontwikkelingen en innoverend ondernemerschap te stimuleren. De bedoeling was om de tentoonstelling af te sluiten met een markt, die tien dagen zou duren en waarop een stand was gereserveerd voor de  ‘Kooplieden, Fabrijkanten en Kunstenaars, welke eenige Goederen op de publieke tentoonstelling hebben gebragt’.¹⁹
Ongetwijfeld was Lodewijk Napoleon voor voornoemd decreet geïnspireerd door het concept van de Franse ‘Exposition des Produit de l’Industrie Française’. De eerste ‘Exposition’ werd in 1798 georganiseerd in Parijs, ten tijde van het ‘Directoire’ (1795-1799). Tijdens het bewind van Lodewijk Napoleon’s oudere broer, Napoleon Bonaparte, werden in 1801, 1802 en 1806 nog eens drie tentoonstellingen georganiseerd waarop technische innovaties en opmerkelijke producten van de Franse nijverheid te bezichtigen waren.²⁰  Het idee achter deze nijverheidstentoonstellingen was ongetwijfeld mede ontleend aan het aloude concept van de door de ‘Académie Royale de Peinture et de Sculpture’ georganiseerde kunsttentoonstellingen in de ‘Salon’ in het ‘Louvre’.
In Nederland werd de eerste openbare tentoonstelling van de voortbrengselen der Volksvlijt gehouden in Utrecht in het ‘Stads-Erfhuis’ aan de Maria Plaats, in de Raadkamer van het Stadhuis en in het Auditorium van de universiteit en op 19 april 1808 geopend.²¹  De keuze voor de ‘Domstad’ hield ongetwijfeld verband met het feit dat koning Lodewijk Napoleon vanwege zijn reumatische aandoeningen besloten had van Den Haag naar Utrecht te verhuizen en in het voorjaar van 1808 Utrecht dus de hoofdstad van het Koninkrijk Holland was. In de edities van de Koninklijke Courant van 14, 15, 16  en 18 juli 1808 werd uitgebreid verslag gedaan van de inzendingen en de door de jury aangewezen eervolle vermeldingen. Deze waren voor een belangrijk deel toegewezen aan voortbrengselen van de textielnijverheid. Ook door de papier-, glas- en aardewerknijverheid geproduceerde goederen ontvingen lovende kritieken.²²
Hoewel, naar we aannemen, koning Lodewijk Napoleon de nijverheidstentoonstelling vooral beschouwde als een instrument om de Nederlandse economie een impuls te geven, had van meet af aan de tentoonstelling tevens het karakter van een wedstrijd en was het voor de deelnemers een podium om zich aan en breder publiek te presenteren en hiermee de naamsbekendheid en omzet te vergroten, zoals ook het geval was met de kunsttentoonstellingen van de Franse ‘Académie’. Het competitieve aspect en het commerciële belang was door de koning in diverse bepalingen in het decreet van 8 oktober 1807 vastgelegd, zoals het toekennen van medailles en eervolle vermelding-en door een deskundige jury en de organisatie van een markt. Dat ondernemers de tentoonstelling ook zagen als een reclame instrument blijkt wel uit advertenties die in kranten verschenen en waarin de adverteerder verwees naar door desbetreffend bedrijf op de tentoonstelling geëxposeerde objecten en behaalde eervolle vermeldingen.²³  Hierdoor hadden de in Nederland georganiseerde tentoonstellingen waarop het bedrijfsleven zich etaleerde van meet af aan ook deels het karakter van wat we tegenwoordig een ‘beurs’ zouden noemen.
Hoewel Koning Lodewijk Napoleon had bevolen om de twee jaar een dergelijke tentoonstelling te organiseren vond de tweede al  in 1809 plaats. Ditmaal was het ‘koninklijk magazijn, op de scheepstimmerwerf der marine, op Kattenburg’ te Amsterdam de locatie waar de geëxposeerde objecten bezichtigd konden worden. Middels een oproep in de krant riepen plaatselijke bestuurders lokale kunstenaars en ondernemers op om aan deze tentoonstelling deel te nemen. De bedoeling was immers dat  ‘kunstenaars en fabrijkeurs, uit alle oorden des rijks, zich beijveren, voor het oog van hunne landgenooten, proeven over te leggen van de uitgebreidheid en voortreffelijkheid hunner vlijt in onderscheiden vakken en om daar door de natie bekend te maken met voortbrengselen, welke men naauwelijks dacht  dat binnen dit rijk vervaardigd werden’.²⁴
Op 1 juli 1810 besloot keizer Napoleon Bonaparte, ontevreden over het, naar zijn oordeel, te eigenzinnig en te weinig volgzaam functioneren van zijn broer, Lodewijk Napoleon als koning van Holland af te zetten en op 9 juli 1810 werd Nederland bij het Franse keizerrijk ingelijfd. Als gevolg van de politieke en militaire situatie stopte Napoleon Bonaparte met het organiseren van nationale ‘Expositions’ ter stimulering van de Franse industrie. Er werden in het keizerrijk nog wel regionale nijverheidstentoonstellingen georganiseerd, zoals die in de Normandische stad Caen in de zomer van 1811, die zich in de belangstelling mocht verheugen van ‘H.M. de Keizerin-Koningin’ Marie Louise.²⁵ Dergelijke regionale initiatieven ontbraken in Nederland. De tweede nationale nijverheidstentoonstelling in 1809 was vooralsnog de laatste in Nederland. Koning Lodewijk Napoleon had, tot groeiende ergernis van zijn broer Napoleon Bonaparte, zich steeds meer ontpopt als een onafhankelijk opererend vorst, bij wie de belangen en de inwoners van ‘zijn’ koninkrijk nader aan het hart lagen dan die van Frankrijk. Met zijn vertrek verdween ook de drijvende kracht achter de organisatie van nijverheidstentoonstellingen ter stimulering van de Nederlandse  economie.

Stimulering kunst en wetenschap door tentoonstellingen
In de 18^e eeuw werden er in de Republiek verschillende genootschappen opgericht die tot doel hadden de wetenschap te bevorderen. Zo werd op 21 mei 1752 de ‘Hollandsche Maatschappye der  Weetenschappen’ opgericht, een genootschap dat onder de naam ‘Koninklijke Hollandsche Maatschappij der  Wetenschappen’ nog steeds bestaat. Hiervoor zagen we dat Pieter Teyler van der Hulst bij testament zijn vermogen en collectie had nagelaten aan een stichting die tot doel had de wetenschap te bevorderen met als resultaat de stichting van het Teyler Museum in Haarlem. Waren het in de 18^e eeuw in de Republiek vooral particulieren die, vanuit hun persoonlijke belangstelling en betrokkenheid, naar instrumenten zochten om het niveau van kunst en wetenschap te bevorderen, koning Lodewijk Napoleon, opgevoed in de traditie van een actieve nationale overheid op dit gebied,  zag het stimuleren van kunst en wetenschappen van meet af aan ook als een opdracht voor hem als de vorst van het Koninkrijk Holland.

Koning Lodewijk Napoleon als initiatiefnemer
Kort na zijn installatie op 5 juni 1806, in november 1806, nam Lodewijk Napoleon het initiatief tot de installatie van een commissie die hem moest adviseren op welke manier in het ‘Koningrijk Holland’ de kunst en wetenschap naar een hoger niveau gebracht konden worden. Lodewijk Napoleon benoemde niet alleen een  ‘directeur-generaal van wetenschappen en kunsten’ om leiding te geven aan het wetenschaps- en kunstbeleid, maar droeg hem o.m. ook op dat ‘evenals in de overige rijken van Europa’ ook in Nederland ‘van tijd tot tijd eene openbare tentoonstelling van inlandsche kunstwerken zou plaats grijpen’.²⁶  Als onderdeel van zijn kunst- en wetenschapsbeleid besloot Lodewijk Napoleon in 1808 tot de stichting van een ‘Koninglyk Museum’ en de oprichting van het Koninklijk Instituut voor Wetenschappen, Letteren en Schoone Kunsten’. ²⁷ Het instituut was opgedeeld in diverse ‘Klassen’, waarvan de vierde Klasse, zich toelegde op de ‘schoone kunsten’.
Naast voornoemde, in april 1808 gehouden, nijverheidstentoonstelling werd, op initiatief van de directeur-generaal van wetenschappen en kunsten, in het najaar van 1808 in het ‘Koninglyk Paleis’ te Amsterdam ook een tentoonstelling georganiseerd waaraan uitsluitend door levende kunstenaars, i.c. kunstschilders, graveurs, beeldhouwers en architecten, werd deelgenomen. Aan deze tentoonstelling verleende koning Lodewijk Napoleon alle mogelijke ondersteuning door twee zalen in het paleis op de Dam ter beschikking te stellen. De commissie ‘schoone kunsten’ van voornoemd  ‘Koninklijk Instituut’ kreeg opdracht de tentoonstelling mede te organiseren en de ingezonden werken te beoordelen.²⁸

Foto.  Het Koninklijk Paleis op de Dam in Amsterdam. In 1808 besloot Koning Lodewijk Napoleon van Utrecht naar Amsterdam te verhuizen waardoor Amsterdam de hoofdstad van het Koninkrijk Holland werd en het voormalig stadhuis ‘Koninklijk Paleis’. Tegelijkertijd werd een deel van het paleis ingericht als het ‘Koninglyk Museum’. In 1808 vond hier ook de eerste nationale kunsttentoonstelling plaats. (Bron: Internet)

Naast de keuze om er in het vervolg te gaan wonen werd het paleis op de Dam door Lodewijk Napoleon ook aangewezen als de locatie van het door hem gewenste ‘Koninglyk Museum’. In 1808 werd hiervoor de bovenverdieping van paleis ingericht en o.m. schilderijen van de in  Den Haag gevestigde ‘Konst-Gallerij’ naar Amsterdam overgebracht. Deze collectie, die hoofdzakelijk bestond uit schilderijen uit de verzameling van de voormalige stadhouders van Oranje-Nassau, werd o.m. uitgebreid met door Lodewijk Napoleon uit eigen vermogen aangekochte schilderijen. Vanaf 15 september 1809 was het ‘Koninglyk Museum’ in het paleis op de Dam geopend voor publiek.
Wie in het najaar van 1808 de eerste nationale kunsttentoonstelling in het paleis op de Dam ging bekijken kon dus  niet alleen kennis nemen van werken van nog actieve kunstenaars  maar ook ‘uit het zich  nog in Den Haag bevindende museum, de beste voortbrengselen van het penceel onzer oude meesters, (…) met het, door Uwe Majesteit zelve, slechts even te voren aangekochte, naar Amsterdam te doen overbrengen, en in de grootse dier zalen te doen ophangen, waarbij die hoofdstad uit hare verschillende openbare gebouwen, nog eenige meesterwerken toevoegde’²⁹ De schrijver doelde hiermee o.a. op Rembrandt’s schilderij ‘De compagnie van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren’ ons beter bekend als ‘De Nachtwacht’. Op deze wijze werden de oude meesters en nog levende kunstenaars in een tentoonstelling onder één dak verenigd. De naar het paleis op de Dam overgebrachte werken van oude meesters vormden de ruggengraat van de collectie van de in het paleis gevestigde ‘Koninglyk Museum’, dat na het vertrek van Lodewijk Napoleon zou blijven bestaan als het ‘Groot Hollandsch Museum’ en uiteindelijk, na ook een periode in het ‘Trippenhuis’ te Amsterdam gevestigd te zijn geweest, in 1885, een definitief onderdak zou krijgen in hét ‘Rijksmuseum’.
In de Koninklijke Courant van 2 mei 1810 werd door de directeur-generaal der wetenschappen en kunsten de in september 1810 te Amsterdam te organiseren tweede ‘openbare ten-toonstelling der verschillende voortbrengselen der kunst’ aangekondigd. Dit maal was het ‘Ouden Mannenhuis’ de tentoonstellingslocatie, dat op 27 september 1810 voor publiek werd geopend.³⁰
Had het afzetten van koning Lodewijk Napoleon en de inlijving bij het Franse keizerrijk in 1810 tot gevolg dat er geen nationale nijverheidstentoonstellingen meer werden georganiseerd, dit gold niet voor de nationale kunsttentoonstellingen. De reden hiervoor was waarschijnlijk dat het initiatief niet meer uitging van de overkoepelende overheid, maar van plaatselijke bestuurders, in dit geval het gemeentebestuur van Amsterdam. De praktische organisatie werd steeds meer gedelegeerd naar een commissie uit het in 1808 door koning Lodewijk Napoleon opgerichte Koninklijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten. Ook nadat Koning Willem I het gezag over de Nederlanden van het Franse bestuur had overgenomen continueerde men in Amsterdam de traditie van de jaarlijkse kunsttentoonstelling.³¹  In 1814 werd hier een qua opzet identieke, door de ‘Haagsche Teekenakademie’ georganiseerde tentoonstelling aan toegevoegd. Op het eind van de jaren ’20 werd de organisatie hiervan overgenomen door het stadsbestuur van Den Haag.³²  In de loop van de 19^e eeuw begonnen ook andere zichzelf respecterende steden, zoals Rotterdam, kunsttentoonstellingen te organiseren.³³ Gedurende de eerste decennia van de 19^e eeuw zien we dus dat de organisatie van kunsttentoonstellingen van een nationale onderneming steeds meer ook op stedelijk niveau plaats vond. Dit proces van geografische schaalverkleining zette zich door in het verdere verloop van de 19^e eeuw; op allerlei fronten.

Nederlandsche Huishoudelijke Maatschappij en de bijzondere planten tentoonstellingen
Hiervoor zagen we dat in de 18^e eeuw verschillende genootschappen werden opgericht die tot doel hadden de wetenschap te bevorderen. Uit de op 21 mei 1752 opgerichte ‘Hollandsche Maatschappye der  Weetenschappen’ ontstond in 1777 de ‘Oeconomische Tak van de Hollandsche Maatschappye der Weetenschappen’ dat in 1797 als zelfstandige organisatie verder ging als ‘Nationale Nederlandsche Huishoudelijke Maatschappij’. In 1807 werd de naam door Lodewijk Napoleon gewijzigd in ‘Hollandsche Huishoudelijke Maatschappye’ en onder koning Willem I herdoopt in ‘Nederlandsche Huishoudelijke Maatschappij’. De ‘Huishoudelijke Maatschappij’ was opgesplitst in een aantal regionale ‘departementen’.³⁴ 
De activiteiten van het genootschap bestonden o.m. uit het uitschrijven van prijsvragen, een in die tijd vaak gehanteerd instrument om innovaties te bevorderen. Op deze wijze werd men uitgedaagd voor een technisch, industrieel en agrarisch probleem een oplossing te bedenken of te ontwikkelen. Op de Algemene Vergadering te Haarlem op 13 juni 1811 werden niet alleen prijzen uitgereikt, maar ook nieuwe prijsvragen uitgezet. Medailles en geldprijzen in de vorm van gouden dukaten werden, bijvoorbeeld, uitgeloofd voor de ontdekkers van een theesurrogaat dat nauwelijks onderdeed voor de veel gebruikte Chinese thee, een middel om linnen te kunnen bedrukken, een handmachine om gierst te pellen, etc. ³⁵
Geïnspireerd door de in 1808 opgerichte ‘Societé d’Agriculture et Botanique de Gand’³⁶, die in 1816 al haar 15^e tentoonstelling in Gent had gehouden³⁷ , besloot de ‘Huishoudelijke Maatschappij’, naast de gebruikelijke prijsvragen, te Haarlem tevens een grote tentoonstelling voor ‘Planten en Gewassen’ te organiseren. De bedoeling van de tentoonstelling was om ‘de cultuur, de invoering en het vertier van meestal uitlandsche planten en gewassen aan te moedigen’. ³⁸ De eerste tentoonstelling stond gepland van 8 t/m 11 juni 1818.  ‘Aankwekers van Planten, Bloemisten en Handelaars in Bloemen binnen dit Koningrijk’ werden uitgenodigd deel te nemen door ‘zoodanig Planten en Gewassen als door zeldzaamheid uitstekend geacht worden of door de kweeking tot eene buitengewone volkomenheid gebragt’ in te zenden. Een ‘Zilveren Medaille’ werd in het vooruitzicht gesteld aan de door een deskundige jury aan te wijzen twee zeldzaamste en twee best gekweekte inzendingen. Verder werden de inzenders o.m. gewezen op de mogelijkheid dat ‘met hunne ingezonden Planten en Gewassen gehandeld worde’. ³⁹  Uiteindelijk werden voor de tentoonstelling en wedstrijd 264 planten ingezonden.⁴⁰  De in 1818 te Haarlem georganiseerde ‘Tentoonstelling voor Planten en Gewassen’
zou een jaarlijks terugkerende gebeurtenis worden. Bovendien werden de banden met het zustergenootschap in Gent strak aangehaald door bijzondere planten op elkaars tentoonstelling in te zenden.⁴¹ Het succes van de tentoonstelling te Gent leidde er toe dat ook de steden Brussel, Luik, Doornik, Brugge en Kortrijk een vergelijkbare tentoonstelling gingen organiseren. De populariteit van het evenement te Haarlem was voor het ‘departement’ Utrecht van de ‘Huishoudelijke Maatschappij’ aanleiding om in de Domstad met ingang van 1824 eveneens een jaarlijkse tentoonstelling voor  ‘Planten en Gewassen’ te houden, zodat in de nabijheid van Utrecht woonachtige  geïnteresseerden niet de ‘verre’ reis naar Haarlem hoefden te ondernemen.⁴²
Het te Haarlem gevestigde departement besloot in 1829 naast de tentoonstel-ling in juni ook in de winter een tentoonstelling te organiseren, in het bijzonder om ‘de cultuur en vertier van inlandsche planten en bolgewassen te bevorderen’. In 1830 werd geen, maar in 1831 weer wel een ‘winter-tentoonstelling; georganiseerd.⁴³ 
De vanuit de ‘Huishoudelijke Maatschappij’ georganiseerde tentoonstellingen voor ‘Planten en Gewassen’ waren de eerste in Nederland waarop levend materiaal en kweekproducten niet alleen werden tentoongesteld, maar ook onderdeel waren van een wedstrijd.

Nijverheidstentoonstellingen 2.0
Met het vertrek van Koning Lodewijk Napoleon in 1808 verdween de drijvende kracht achter de organisatie van tentoonstellingen om de Nederlandse economie, in het bijzonder de nijverheid, te stimuleren. Op 1 augustus 1819, tien jaar na de onder koning Lodewijk Napoleon gehouden tweede nijverheidstentoonstelling, kondigde koning Willem I af dat in de zomer van 1820 in Gent weer een nationale tentoonstelling zou worden georganiseerd om, ‘door het opwekken van een loffelijken naijver onder de verdienstelijke fabrijkanten van Ons Koninkrijk, de ontwikkeling der Nederlandsche kunstvlijt (te) bevorderen’.⁴⁴
De tentoonstelling te Gent beantwoordde zodanig aan het doel, ‘eenen sterken prikkel te geven aan de nationale nijverheid’⁴⁵, dat Koning Willem I besloot in 1825 een vervolg in Haarlem te laten plaatsvinden. ⁴⁶  Gekoppeld aan dit evenement werd in Haarlem ook een tentoonstelling van ‘voorwerpen van schilder- en beeldhouwkunst’ van ‘nog in leven zijnde Nederlandsche Meesters’ georganiseerd.⁴⁷
De derde ‘Algemene Tentoonstelling van voorwerpen der Nationale Nijverheid’ werd in juli 1830 in Brussel gehouden.⁴⁸   In de kranten werd uitgebreid verslag gedaan welke producten uit zowel de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden op deze grote tentoonstelling werden getoond. ⁴⁹  Opmerkelijk is dat op deze, op de stimulering van de Nederlandse economie gerichte, tentoonstelling wel inzendingen te zien waren van voor de landbouw bestemde ambachtelijk vervaardigde gereedschappen en werktuigen, maar de agrarische sector zelf, toch voor de Nederlandse economie niet onbelangrijk, met landbouwproducten en levende have ontbrak.⁵⁰ 
Geïnspireerd door de grote nationale ontstonden er in de jaren ’30 in Nederland ook regionale nijverheidstentoonstellingen. In 1831 werd in Noord-Brabant het initiatief genomen tot de organisatie van ‘eene openlijke tentoonstelling van voortbrengselen van fabrijken, kunstvlijt en liefhebberij’.⁵¹  Of de voornemens daadwerkelijk tot een tentoonstelling hebben geleid kon niet achterhaald worden. In ieder geval lukte het, bijvoorbeeld, wel om in de jaren ’30 in Groningen⁵², Overijssel⁵³ en in 1849 te Delft voor de provincies Zuid- en Noord Holland⁵⁴  tentoonstellingen ter stimulering van de regionale economie te organiseren. In de loop van de 19^e eeuw en met name vanaf de jaren ’40 vonden in vrijwel elke Nederlandse regio nijverheidstentoonstellingen plaats, zich bovendien ook opsplitsend in tentoonstellingen voor afzonderlijke bedrijfstakken en beroepsgroepen.
Zoals hiervoor al aangehaald waren deze aanvankelijk nationale, later ook regionale, Nederlandse tentoonstellingen ter stimulering van de bedrijvigheid gebaseerd op het concept van de eerste Franse ‘Exposition des Produit de l’Industrie Française’ in 1798 en de tijdens het bewind van Napoleon Bonaparte in Frankrijk georganiseerde nijverheidstentoonstellingen. Na de Napoleontische periode pakte men in Frankrijk in 1819 deze draad weer op en vonden de tentoonstellingen, waarop industriële producten en nieuw uitvindingen werden gepresenteerd, internationale navolging. In de jaren ’20 en ‘30 was er geen Europese hoofdstad te vinden waar periodiek geen nationale nijverheidstentoonstelling werd georganiseerd. Het heeft er alle schijn van dat ook Koning Willem I zich door de zuiderburen heeft laten inspireren om de tijdens het koningschap van Lodewijk Napoleon in Nederland georganiseerde nationale nijverheidstentoonstelling weer uit de mottenballen te halen, want zijn Koninklijk Besluit betreffende de expositie in Gent werd enkele dagen voor de opening van de vijfde ‘Exposition’ in Parijs in de Staatscourant gepubliceerd.⁵⁵

Tentoonstellingen met een agrarisch karakter
Opmerkelijk is dat gedurende de eerste decennia van de 19^e eeuw wel ambachtelijk vervaardigde landbouwwerktuigen op Nederlandse nijverheidstentoonstellingen te bezichtigen waren, maar de agrarische sector zelf niet vertegenwoordigd was.⁵⁶ Weliswaar was in 1776 de  ‘Maatschappy ter bevordering van den Landbouw te Amsterdam’ opgericht, maar zij beperkte haar activiteiten om de landbouw te stimuleren tot prijsvragen; zoals we eerder zagen een in die tijd veel toegepaste en beproefde methode.⁵⁷  Hiervoor zagen we dat de ‘Nederlandsche Huishoudelijke Maatschappij’, vanaf 1836 ‘Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid’ geheten, vanaf 1818 tentoonstellingen organiseerden voor houders en kwekers van bijzondere planten, maar de belangstelling van dit genootschap voor de reguliere agrarische sector beperkte zich eveneens tot prijsvragen.
Hoewel in het buitenland het niet ongebruikelijk was dat op tentoonstellingen, met als doel ‘s lands economie te stimuleren, ook de agrarische sector met producten vertegenwoordigd was, zoals die te Wenen in de jaren ’30⁵⁸ en te New York in oktober 1839⁵⁹, moesten we in Nederland tot de jaren ’40 wachten totdat landbouwproducten en levende have op tentoonstellingen te bewonderen waren.
Geïnspireerd door de activiteiten van gelijksoortige organisaties in het buitenland werd in 1841 het ‘Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht’ opgericht.⁶⁰ Deze organisatie, die pretendeerde de eerste in haar soort in Nederland te zijn, stelde zich  tot doel ‘land en tuinbouw te bevorderen, en den lust tot de kruidkunde aan te wakkeren’. Om dat te bereiken koos men niet voor het instrument van de prijsvraag, dat men een achterhaalde formule vond, maar voor de tentoonstelling.⁶¹ 
De eerste tentoonstelling werd van 28 maart t/m 2 april 1842 gehouden.⁶² 
De tweede tentoonstelling werd in juli 1842 georganiseerd en in de tentoonstellingsaccommodatie kon men o.m. een ‘handploeg’, ‘ijzeren tuinwerktuigen’ en een ‘stroo-snijmachine’ bewonderen.⁶³ Hoewel de activiteiten eerder voor dan door boeren werden georganiseerd waren de tentoonstellingen van het ‘Genootschap’ in Utrecht de eerste in Nederland waar de agrarische sector centraal stond.

Foto. Verslag in de ‘Utrechtsche Provinciale en Stads-courant’ van 20 juli 1842 van de te Utrecht georganiseerde tweede tentoonstelling van het ‘Genootschap van Landbouw en Kruidkunde’

Zeeuws initiatief
Hiervoor zagen we dat tot 1840 in Nederland de ‘Huishoudelijke Maatschappij’ tentoonstellingen organiseerde voor de verzorgers en kwekers van bijzondere, meest exotische, planten. De tentoonstelling had daarom een agrarisch tintje, maar er was geen enkele inbreng vanuit het dagelijkse boerenbedrijf. De tentoonstellingen van de het ‘Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht’ waren weliswaar meer expliciet gericht op de land- en tuinbouw, maar ook hiervoor gold dat de tentoonstellingen aanvankelijk eerder voor dan door de boeren werden georganiseerd. Dat gedurende de eerste decennia van de 19^e eeuw geen tentoonstellingen werden georganiseerd waarop de agrarische sector de boventoon voerde betekende niet dat de landbouw onder het koningschap van Willem I marginale aandacht ontving. In juni 1818 werden bij Koninklijk Besluit provinciale Commissies voor Landbouw ingesteld, die hem moesten adviseren inzake de agrarische sector.⁶⁴  Niet alle commissies waren even actief. Dat gold niet voor de Zeeuwen. In 1842 vaardigde de ‘Commissie voor Landbouw in Zeeland’ twee leden af naar Bristol om een kijkje te gaan nemen op de jaarlijkse door de ‘Royal Agricultural Society’ georganiseerde landelijke  tentoonstelling. De Zeeuwen waren niet alleen onder de indruk van de  tentoongestelde landbouwwerktuigen, ook de paarden, runderen en schapen leverden ‘eene zoo duidelijk blijkbare voortreffelijkheid op, dat men zich daarvan geen denkbeeld kan vormen’. Lopend over de tentoonstelling moeten de afgevaardigden uit Zeeland de conclusie hebben getrokken dat er een verband moest zijn tussen de door de ‘scociety’ georganiseerde tentoonstellingen en de kwaliteit van de Britse agrarische sector in het algemeen en dat van het Britse vee in het bijzonder.⁶⁵  Het kan namelijk nauwelijks toeval zijn dat in augustus 1843, vanuit de ‘Commissie voor Landbouw in Zeeland’, de ‘Maatschappij tot bevordering en aanmoediging van den landbouw en de veeteelt in de provincie Zeeland’ werd opgericht.⁶⁶  De Maatschappij kende een twaalftal geografisch over Zeeland verspreide afdelingen en één van de doelen was om jaarlijks, per toerbeurt, in Zeeland een agrarische tentoonstelling te organiseren. Het heeft er alle schijn van dat men in Zeeland het concept van de Britse ‘Royal Agricultural Society’ kopieerde. Zoals gebruikelijk was er aan de tentoonstelling ook een wedstrijd verbonden. Een jury van ‘drie onpartijdige scheidsmannen’ beoordeelde de inzendingen, waaronder landbouwwerktuigen, zaden, ‘kunstmest-speciën’ en vee,  en de maatschappij stelde geldprijzen beschikbaar voor, bijvoorbeeld, de beste melkkoe, de beste stier, de beste beer, de beste zeug, enz. Pluimvee als wedstrijdcategorie werd in de statuten niet vermeld. Naast het vee konden ook boeren vanwege een bijzondere verdienste een premie verdienen. Jaarlijks konden de afdelingsbesturen binnen hun regio een geldbedrag toekennen aan o.m. de beste ploeger, de beste ‘slooten en greppendelver’, etc.; er werd zelfs een premie toegekend aan ‘den arbeider, die het grootste huisgezin, zonder eenige ondersteuning uit eenig fonds van weldadigheid, gedurende een jaar heeft onderhouden’.⁶⁷  De eerste tentoonstelling werd, gecombineerd met de algemene vergadering, georganiseerd op 19 juni 1844 te Middelburg. Niet leden moesten 25 ct. toegangsprijs betalen om de tentoonstelling te kunnen bezoeken.⁶⁸ 

Foto. In Middelburgsche Courant van 17 november 1843 werden de statuten van de ‘Maatschappij tot bevordering  en aanmoediging van den Landbouw en de Veeteelt m de Provincie Zeeland’ gepubliceerd

Berichtgeving over de tentoonstelling in Middelburg in over heel Nederland verspreid verschijnende kranten mistte zijn uitwerking niet. Tijdens de tweede tentoonstelling in Goes in 1845 kon men melden dat inmiddels in Drenthe een soortgelijke maatschappij was opgericht en in Overijssel er ook over werd gedacht.⁶⁹ In ieder geval werd in 1846 in Gelderland ook een maatschappij naar Zeeuws model opgericht. Nadat men in Holland de kat uit de boom had gekeken en had moeten constateren dat de maatschappijen in Zeeland, Utrechts en Gelderland al zichtbare resultaten hadden geboekt werd daar in 1847 de Hollandsche Maatschappij van Landbouw opgericht.⁷⁰ 
Ook op de tentoonstellingen van het ‘Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht’ werd in de loop van de jaren ’40 de inbreng vanuit de agrarische sector steeds belangrijker: Zo kwamen naast de wedstrijden voor tuinbouw, bloementeelt en exotische gewassen er ook voor de mooiste schoven van uiteenlopende graansoorten, ploegwedstrijden en vanaf 1849 was het mogelijk om viervoetig vee voor de tentoonstelling in te zenden.⁷¹  De door en voor de agrarische sector georganiseerde tentoonstellingen gingen dus naarmate de jaren ’40 vorderden inhoudelijk steeds meer op elkaar lijken.
Het aantal agrarische tentoonstellingen breidde zich niet alleen uit op provinciaal niveau, ook regionaal niveau begon men dergelijke evenementen te organiseren. Zo werden in Zeeland, naast de provinciale, tussentijds, door de afdelingen van de Zeeuwse landbouwmaatschappij ook onderlinge tentoonstellingen georganiseerd.⁷²  Ook binnen het ‘Genootschap voor Landbouw en Kruidkunde te Utrecht’ ontstonden allerlei onderafdelingen in de provincie Utrecht.⁷³
In de loop van de jaren ’40 schoten dus de organisaties die landbouwtentoon-stellingen organiseerden als paddenstoelen uit de grond. Op het eind van de jaren ’40 organiseerde ieder zichzelf respecterende regio wel een tentoonstelling waarop niet alleen zaden, vee en werktuigen, maar inmiddels ook andere producten als bloemen, boter, kaas en allerlei soorten gewassen niet alleen te zien waren, maar ook meedongen naar de prijzen.⁷⁴  De door mij gevonden oudste vermelding van tentoongesteld pluimvee betreft de door de ‘Afdeeling Rotterdam en omstreeken der Hollandsche Maatschappij van Landbouw’ in oktober 1848 georganiseerde tentoonstelling.⁷⁵  Meer expliciete informatie verschaft  het ‘vraagprogramma’ van de in 1849 te Leiden georganiseerde tentoonstelling van de ‘Hollandsche Maatschappij’. De groep ‘Pluimgedierte’ is gesplitst in de klassen ‘Toomen kippen van één Haan en minstens acht hennen’, (…) Toomen Kalkoenen van één Haan en minstens vier Hennen, (…) Toomen Boerenganzen van één gent en minstens vier ganzen, (…)  Toomen eenden van één woerd en minstens zes eenden, (…)  Zes paren Duiven (…) Hier wordt meer gedoeld op Duiven voor wezenlijk gebruik dan voor weelde (..) Vreemd Gevogelte. Voor het koppe hier te lande weinig bekend of ongewoon Pluimgedierte, waarvan het meer algemeen gebruik voor de landbouw nuttig geoordeeld wordt’. Verder vinden we in het vraagprogramma o.m. ook bijenwas en -honing, div. soorten kaas en boter. In elke klasse werden drie prijzen uitgereikt, die varieerden van gouden, zilveren en bronzen medailles en getuigschriften. De winnaar van het mooiste toom kippen mocht zich trouwens verheugen in een door Z.K.H. Prins Hendrik der Nederlanden beschikbaar gestelde zilveren medaille.⁷⁶  Op de in 1850 te Alkmaar gehouden landbouwtentoonstelling konden ook postduiven ingezonden worden, mits ‘bewijzen van de door hen afgelegde reizen’ overlegd konden worden.⁷⁷   Voor de tentoonstelling van de maatschappij voor landbouw in Gelderland in Zutphen in 1850 waren behalve de vertrouwde hengsten, stieren, melkkoeien, varkens, bokken, geiten, trekezels, schapen, enz, ook ‘8 toomen Hoenders; 9 Hanen, 1 paar Kalkoenen, 13 Karnhonden en 7 Katten’ ingezonden.⁷⁸  Op de in juni 1854 te Assen georganiseerde land-bouwtentoonstelling werden o.m. de volgende prijzen toegekend: ‘Voor de konijnen de eerste prijs ad ƒ 12,00, voor 3 Engelse, en de 2^e prijs ad ƒ 8,00, voor 2 Belgische konijnen van J. Post c.s. te Groningen. – Voor de honden de prijs ad ƒ 10,00, voor een staande hond van Mr L.W. de Blécourt te Veendam’.⁷⁹  De door mij oudst gevonden vermelding van de aanwezigheid van kamervogels tussen o.m. de paarden, koeien, varkens, schapen, pluimvee, landbouwwerktuigen, enz. op een landbouwtentoonstelling, betrof een verslag van een in augustus 1868 georganiseerde tentoonstelling te Bolsward. De heer D. Molenaar uit Tjerkwerd ontving een premie van ƒ  2,50 voor de hem ter opluistering ingezonden kanaries.⁸⁰
Kijken we naar de hoogte van de prijzen dan waren die uitermate lucratief als men bedenkt dat in die tijd een ongeschoold arbeider  moest werken voor een dagloon van ƒ 1,00. Een half maandsalaris van een arbeider voor een eerste prijs bij de konijnen is dus verre van misselijk.
Op grond van bovenstaande zouden we de conclusie kunnen trekken dat de wortels van onze hedendaagse hengsten- en koeienkeuringen; honden-, katten-, kleindieren-, pluimvee- en sier- en zangvogeltentoonstellingen gezocht moeten worden in de landbouwtentoonstellingen die voor het eerst medio de 19^e eeuw in Nederland werden georganiseerd.

Foto. Op de in augustus 1868 georganiseerde gewestelijke tentoonstelling van de Friese ‘Maatschappij van Landbouw en Veeteelt’ werden ter opluistering kanaries ingezonden.  

Slot
Op de sinds het eerste decennium van de 19^e eeuw in Nederland georganiseerde tentoonstellingen ter stimulering van de economie was de aandacht volledig geconcentreerd op het ambachtelijke en de nijverheid. Producten uit de agrarische sector schitterden door afwezigheid. De aandacht voor verbetering van de agrarische sector ging uit van door de overheid ingestelde provinciale adviescommissies en particuliere organisaties, waar vnl. niet-boeren de dienst uitmaakten. Zij beperkten zich tot prijsvragen en mochten er tentoonstellingen georganiseerd worden met een ‘agrarische’ inslag dan concentreerde men zich eerder op het ‘wetenschappelijke’ en het exclusieve, zoals exotische planten, dan op de uit de reguliere sector afkomstige producten. Op de tot 1840 georganiseerde tentoonstellingen was een scala aan beroepsgroepen vertegenwoordigd, maar de boer ontbrak. Aandacht en bemoeienis vanuit de samenleving voor de agrarische sector had vooralsnog een elitair karakter. Het was vooral ‘voor de boeren,  zonder de boeren’. Dit veranderde in de jaren ’40. Het initiatief ging uit van de ‘Zeeuwse Commissie voor Landbouw’. Na een bezoek aan Engeland in 1843, werd, naar Engels model, een maatschappij opgericht  met o.m. als doel tentoonstellingen te organiseren voor de agrarische sector met niet alleen aandacht voor gereedschap en werktuigen, zoals tot dan gebruikelijk was op de nijverheidstentoonstellingen, maar ook voor de  producten van landbouw en veeteelt en de dagelijkse werkzaamheden van de boer. Het voorbeeld van Zeeland vond in verbazingwekkend korte tijd overal navolging, zodat medio de 19^e eeuw door heel Nederland op provinciaal en regionaal niveau louter op de agrarische sector gerichte tentoonstellingen werden georganiseerd. Ging de aandacht aanvankelijk vooral uit naar landbouwwerktuigen, bemesting, landbouwproducten en viervoetig vee, al snel breidde het assortiment aan agrarische producten op de tentoonstellingen steeds verder uit, zoals boter, kaas en honing. Op het eind van de jaren ’40 verscheen voor het eerst ook pluimvee op de landbouwtentoonstellingen en dongen kippen, ganzen, eenden,  kalkoenen, duiven en ‘vreemd gevogelte’ mee naar de uit te reiken prijzen en eervolle vermeldingen.  Alras werd dit uitgebreid met honden en katten en vanaf de jaren ’60 ook met sier- en kamervogels.

Tussenbalans
Inmiddels zijn we in ons historisch overzicht in het midden van de 19^e eeuw beland. Tijd om een tussenbalans op te maken. In voorafgaande zagen we hoe, in navolging van wat zich in Italië, Engeland en met name in Frankrijk had voltrokken, vanaf medio de 18^e eeuw de moderne versies van de fenomenen ‘museum’ en ‘tentoonstelling’ in de Nederlandse samenleving werden geïntroduceerd. Met name na de Franse Tijd was er in Nederland een toe-name van het aantal en assortiment aan tentoonstellingen. In hoofdzaak concentreerden die zich op de bevordering van het niveau en de belangstelling voor  kunst en wetenschappen.
Koning Lodewijk Napoleon introduceerde de tentoonstelling als instrument om ’s lands economie, in het bijzonder de nijverheid, te stimuleren. Tot ca. 1840 waren de door private organisaties en landelijke overheid geïnitieerde tentoonstellingen dus gericht op bevordering van kunst en wetenschappen en de nijverheid in Nederland en de overzeese gebiedsdelen.
In de jaren ’40 ontstonden daarnaast ook tentoonstellingen van en voor de agrarische sector. Voor het eerst was er op tentoonstellingen in Nederland ook levende have te bewonderen. Aanvankelijk beperkte dit zich tot de in de landbouw vertrouwde viervoeters als paarden, koeien, schapen geiten en varkens, maar alras werd dit uitgebreid met honden, katten en pluimvee, zoals kippen, kalkoenen, fazanten, duiven en ‘waterwild’. Tussen het pluimvee verschenen in de loop van de jaren ’60 ook de eerste siervogels, zoals kanaries. Aanvankelijk alleen ter opsiering, later ook als wedstrijdvogels.
Vanaf de introductie van het fenomeen in de Europese samenlevingen in de 18^e eeuw kunnen we aan een tentoonstelling drie aspecten onderscheiden: Tentoonstellingen waren bedoeld als evenementen waarop vakmanschap getoond en informatie en nieuwe ideeën/technologieën uitgewisseld konden worden. Verder was aan een tentoonstellingen in de regel een wedstrijd verbonden. Tenslotte, was deelname aan een tentoonstelling, en in het bijzonder wanneer een prijs werd behaald of een eervolle vermelding werd verkregen, een podium voor naamsbekendheid, die daarna in klinkende munt kon worden omgezet. Deze aspecten zouden ook in de loop van de 19^e eeuw niet verdwijnen, sterker, tot op de dag vandaag zijn deze elementen, nog onlosmakelijk aan, bijvoorbeeld, een vogeltentoonstelling verbonden. Met de kennis van het voorafgaande is het interessant het door Albert Zomer geschreven artikel ‘Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin?  in de editie van ‘Onze Vogels’ van jongstleden augustus nog eens te herlezen. Wanneer we in de teneur van het artikel ‘vogels’ vervangen door ‘kunst’, zou het in de 18^e eeuw geschreven kunnen zijn. Wat betreft het concept van onze vogeltentoonstellingen is er dus weinig nieuws onder de zon.⁸¹

Noten
1.    Wal, H.K. van der, Kanaries, Handboek voor het houden en kweken van zang-, keur en postuurkanaries. Baarn, 1997.
2.    Sierman, Barbara, ‘Ten profyte van het gemeen’: kermis in de achttiende eeuw. In: Literatuur, Jaargang 7 (1990), pp. 134-140; Internet: https://www.dbnl.org/tekst/_lit003199001_01/_lit003199001_01_0023.php )
3.    Plokker, Jaap, Geschiedenis naar de oorsprong van de waterslager-deel 1: Gedragsmanipulatie-‘Konstige Kanarie-Vogels’. In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, mei 2016, 32^e jrg. Nr. 2, pp. 19-31.
4.    Spenlé, Virginie, Die Dresdner Gemälde Galerie und Frankreich, der ‘bon goût ‘ im Sachsen im 18. Jahrhundert, Beucha, Sax-Verlag, 2008, p. 20-21. Internet:     https://www.academia.edu/2504293/Die_Dresdner_Gemäldegalerie_und_Frankreich._Der_bon_goût_in_Sachsen_Beucha_Sax-Verlag_2008_ISBN_978-3-86729-028-9_
5.    ’Académie Royale de Peinture et de Sculpture’, vert. ‘Koninklijke Academie voor Schilder- en Beeldhouwkunst’.
6.    ‘Exposition’, vert. ‘tentoonstelling’.
7.    Bovenstaande is voor een belangrijk deel gebaseerd op de volgende studie: Spenlé, Virginie, Die Dresdner Gemälde Galerie und Frankreich, o.c., pp. 20-25, 205-230.
8.    Bovenstaande is voor een belangrijk deel gebaseerd op de volgende studie: Spenlé, Virginie, Die Dresdner Gemälde Galerie und Frankreich, o.c., pp. 26-30, 205-230.
9.    Postma, Jan, De Nationale Konstgallerij, de Bataafse voorloper van het Rijksmuseum. Internet: https://historiek.net/nationale-konst-gallerij-huist-ten-bosch/91593/ 
10.  Zie ook: Opregte Haarlemsche Courant, 29 oktober 1808, 18 augustus 1814.
11.  Jaarsma, Thomas, Het eerste museum ter wereld, Internet: https://www.nemokennislink.nl/publicaties/het-eerste-museum-ter-wereld/
12. https://nl.wikipedia.org/wiki/British_Museum
13. Opregte Haerlemsche Courant, 15 februari 1794.
14. Rotterdamsche Courant, 22 februari 1794.
15.  Amsterdamsche Courant, 3 september 1803.
16. Utrechtsche Courant, 7 mei 1810.
17. Koninklijke Courant, 14 oktober 1807.
18. Koninklijke Courant, 14 en 18 juli 1808.
19. Koninklijke Courant, 14 oktober 1807.
20. Wikipedia: Exposition des produits de l’industrie Française, Internet: https://en.wikipedia.org/wiki/Exposition_des_produits_de_l%27industrie_fran%C3%A7aise
21.  Koninklijke Courant, 18 april 1808.
22. Koninklijke Courant, 14, 15, 16 en 18 juli 1808.
23.  Advertentie Koninglyke Amstels Porcelein-Fabriek, Amsterdamsche Courant,  23 juli 1808; advertentie Jan Adriaanse Augustyn, Potten-Fabrijkant te Bergen-op-Zoom, Opregte Haarlemsche Courant, 15 september 1808 .
24.  Opregte Haarlemsche Courant, 19 september 1809. Zie ook: Koninklijke courant, 26 april 1809, 24 augustus 1809,  2 en 25 september 1809.
25.  Courier van Amsterdam, 7 juni 1811.
26.  Koninklijke Courant, 5 januari 1809.
27.  We mogen dit instituut beschouwen als de voorloper van de huidige Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).
28.  Haagsche Courant, 14 september 1808; Opregte Haarlemsche Courant, 29 oktober 1808; Koninklijke Courant, 5 januari 1809.
29.  Koninklijke Courant, 5 januari 1809.
30. Amsterdamse Courant, 14 augustus 1810,  Courier van Amsterdam, 27-09-1810.
31. Advertentiën, aankondigingen en verschillende berigten van Amsterdam, 14 augustus 1813; Rotterdamsche Courant, 18 augustus 1814; Leydsche Courant, 3 juni 1816; Nederlandsche Staatscourant, 24 mei 1816; 14 april 1828; Groninger Courant, 11 mei 1830.
32.  ’s Gravenhaagsche Courant, 5 augustus 1814; Dagblad van ’s Gravenhage, 1 juni 1827, 11 september 1829, 27 januari 1830, Nederlandsche Staatscourant, 28 januari 1830.
33.  Rotterdamsche Courant, 25 en 30 augustus 1832.
34.  Het grootste deel van de 19^e eeuw ging deze maatschappij door het leven als Nederlandsche Maatschappij der bevordering van Nijverheid, 1836-1902.
35.  Courier van Amsterdam, 25 juli 1811; Zie ook: Dagblad van het Departement Vriesland, 18 juli 1812; Staatkundig Dagblad van het departement der Zuiderzee, 15 juli 1813; Nederlandsche Staatscourant, 26 juli 1814.
36.  In de eerste helft van de negentiende eeuw kende Gent een lucratieve bloementeelt van aanvankelijk vooral camelia’s, maar later ook azalea’s, begonia’s en orchideeën. De passie voor inlandse en exotische bloemen leidde op 10 oktober 1808 tot de oprichting van genoemde ‘Societé’. De maatschappij speelde een essentiële rol in de naamsbekendheid en verspreiding van Gentse producten, waaronder exotische planten. Dit deed ze vanaf 1809 onder meer door het organiseren van grote tentoonstellingen. Na de samenvoeging van de Zuidelijke met de Noordelijke Nederlanden tot het Koninkrijk der Nederlanden mocht de ‘Societé’ zich koninklijk noemen, dus ‘Koninklijk Genootschap van Landbouw- en Kruidkunde te Gent’.
     https://www.bestor.be/wiki_nl/index.php/Soci%C3%A9t%C3%A9_royale_d%27agriculture_et_de_botanique_de_Gand
37.  (Nederlandse Staatscourant, 10 juli 1816; Zie verder ook: Bredasche Courant, 5 juli 1817; Nederlandsche Staatscourant, 3 maart 1820.
38.  Nederlandsche Staatscourant, 25 november 1830.
39.  Arnhemsche Courant, 5 februari 1818; Nederlandsche Staatscourant, 15 juni 1818.
40.  Nederlandsche Staatscourant, 17 juni 1818; zie ook: Nederlandsche Staatscourant, 31juli 1818.
41. Nederlandsche Staatscourant, 3 maart 1820, 5 april 1820, 9 juni 1820, 16 juni 1820.
42. Nederlandsche Staatscourant, 8 april 1824; Groninger Courant, 9 april 1824, ’s Gravenhaagsche Courant, 2 juli 1824; Nederlandsche Staatscourant, 29 april 1829.
43.  Nederlandsche Staatscourant, 25 november 1830. Info over andere toegekende prijzen door de Huishoudelijke Maatschappij: Nederlandsche Staatscourant, 26 augustus 1819; 10 augustus 1820; Rotterdamsche Courant, 5 augustus 1820.
44. Nederlandsche Staatscourant, 20 augustus 1819.
45. Nederlandsche Staatscourant, 23 juli 1820.
46.  Nederlandsche Staatscourant, 8 juli 1824; 26 februari 1825.
47. Groninger Courant, 4 februari 1825, Opregte Haarlemsche Courant, 7 juni 1825.
48. Nederlandsche Staatscourant, 2 juli 1828; Dagblad van ’s Gravenhage, 19 juli 1830.
49.  Het zou het laatste grote evenement in het gezamenlijke koninkrijk van de beide Nederlanden zijn. Vanaf juli 1830 trok een golf van opstanden en revoluties door Europa. Op 25 augustus 1830 begonnen in Brussel de relletjes die uiteindelijk zouden leiden tot de splitsing van het in 1815 gestichte Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in de koninkrijken van België en Nederland.
50. Algemeen Handelsblad, 16  artikelen geplaatst in de kranten van 21 juli t/m 21 augustus 1830, i.h.b. die van 31 juli 1830.
51.  Bredasche Courant, 16 en 20 juli 1831.
52. 1^e: 1838; Groninger Courant, 23 mei 1837.
53. 1^e: 1840; Overijsselsche Courant, 3 maart 1840; 28 juli 1840.
54.  Nederlandsche Staatscourant, 2 februari 1849,  Dagblad van ’s Gravenhage, 9 juli 1849.
55. Na de tentoonstelling van 1819 werden in Parijs nog  zes ‘Expositions’ georga-niseerd: in 1823, 1827, 1834, 1839, 1844 en  1849. De tentoonstelling van 1849 was de opmaat tot de eerste wereldtentoonstelling, die in 1851 in London werd       gehouden. Frankrijk: Wikipedia: Exposition des produits de l’industrie Française; Javasche Courant, 24 januari 1828; Rotterdamsche Courant 7 augustus 1827. Wurtemberg: Tentoonstelling te Stuttgart: Nederlandsche Staatscourant, 5 oktober 1826 en 29 maart 1827; Spanje: Tentoonstelling te Madrid, Opregte Haarlemsche Courant, 3 juli 1827;  Frankrijk: Tentoonstelling te Parijs, Rotterdamsche Courant 7 augustus 1827; .Rusland: Arnhemsche Courant, 23 maart 1839; Algemeen: Bredasche Courant, 17 februari 1835.
56. Algemeen Handelsblad, 31 juli 1830.
57.  In 1847 werd de maatschappij opgeheven en vervangen door  de eveneens in 1847 opgerichte ‘Hollandsche Maatschappij van Landbouw’, die opgesplitst was in regionale afdelingen.
58. Opregte Haarlemsche Courant, 19 mei 1836.
59. Leydsche Courant, 30 september 1839.
60. Later ging deze organisatie over in het Utrechts Landbouw Genootschap.
61. Aanspraak van den voorzitter  C.A. Bergsma gehouden in den Algemeene Jaarlijkse Vergadering op den 26. Maart 1842, Utrecht, 1842. Internet:
     https://books.google.nl/books?id=6KP8EoF4qV0C&pg=PA5&lpg=PA5&dq=genootschap+voor+landbouw+en+kruidkunde&source=bl&ots=KqZDUhWiPR&sig=ACfU3U0vaBOQmsWqjCYAQVZVgiKJjD5msg&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjqwKvfsv3jAhWQDuwKHScTBto4ChDoATAAegQICRAB#v=onepage&q=genootschap%20voor%20landbouw%20en%20kruidkunde&f=false . Zie ook  archief Utrechts landbouwgenootschap, Internet:  https://hetutrechtsarchief.nl/onderzoek/resultaten/archieven?mivast=39&mizig=210&miadt=39&miaet=1&micode=640&minr=1101872&miview=inv2
62. Dagblad van ’s Gravenhage, 23 maart 1842.
63.  Utrechtsche provinciale en stadscourant, 20 juli 1842.
64.  Koninklijk Besluit 28 juni 1818,  Nederlandsche Staatscourant, 20 juli 1818.
65. Middelburgsche Courant, 20 augustus 1842.
66. Bredasche Courant, 5 september 1843.
67. Middelburgsche Courant, 17 november 1843.
68. Middelburgsche Courant, 28 maart 1844 en 8 juni 1844; Algemeen Handelsblad, 3 april 1844.
69. Nederlandsche Staatscourant, 3 mei 1845; Bredasche Courant, 19 juni 1845.
70. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 6 november 1847, 9 februari 1848. Bredasche Courant, 7 mei 1846. Tentoonstelling in Drenthe: Drentsche Courant, 8 september 1846; Gelderland, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 22 februari 1847.
71. Granenwedstrijd: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 7 septembetr 1847; ploegwedstrijd: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16 september 1848;  exotische planten: De Tijd, 3 oktober 10-1848;  tuinbouw en bloementeelt: Utrechtse provinciale en stadscourant, 16 maart1 849;  eerste tentoonstelling voor vee in 1849, uitsluitend viervoeters, geen pluimvee: De Nederlander, Nieuwe Utrechts Courant, 23 mei 1849, Utrechtsche provinciale en stadscourant, 20 juli 1842.
72. Algemeen Handelsblad 28 oktober 1845.
73. Utrechts stedelijk en provinciaal dagblad, 4 augustus 1852, 1 augustus 1853, 8 september 1866,  3 november 1869.
74. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 24 april 1848.
75. Rotterdamsche Courant, 24 oktober 1848.
76. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 1 juni 1849.
77. Nederlandsche Staatscourant, 24 mei 1850.
78. Arnhemsche Courant, 19 en 22 juni 1850.
79. Provinciale Drentsche en Asser Courant, 1 juli 1854.
80. Leeuwarder Courant, 7 en 14 augustus 1868.
81. Zomer, Albert, Heeft deelnemen aan COM of andere shows zin? In: Onze Vogels, jaargang 2019, nr. 8 (augustus), p. 34.
82. De bij de foto toelichtende tekst werd ontleend aan: Spenlé, Virginie, Die Dresdner Gemälde Galerie und Frankreich, o.c., pp. 238-253.

Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2019 nr. 2, pp. 16-50.

-0-