In onderstaande vindt men een bloemlezing van artikelen die eerder verschenen in het Contactblad van de Speciaalclub Zang NZHU.
Ze zijn gerangschikt in de volgende categorieën
Algemeen
- Plokker, Jaap, Samen de schouders er onder! Een oproep. In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2008, 24e jaargang,
nr. 1, pp. 22-27.
- Plokker, Jaap,
Het fokken van zangkanaries en wetenschappelijk onderzoek. In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie september 2009, 25e jaargang,
nr. 3, pp. 38-49.
- Plokker, Jaap,
Tussen tulpen en de zee. In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2012, 28e jaargang,
nr. 1, pp. 32-37.
- Plokker, Jaap, Nederlandse
kampioenschappen zangkanaries op dood spoor? In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie februari 2018, 34e jaargang,
nr. 1, pp. 13-19.
- Plokker, Jaap,
'Rare jongens, die zangkanariekwekers'-
over het NK Zangkanaries. In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie oktober 2019, 35e jaargang,
nr. 2, pp. 9-13.
- Plokker, Jaap, 'Eigen schuld,
dikke bult ? Een pamflet over de toekomst van de zangkanariesport. In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie juni 2021, 37e jaargang,
nr. 2.
- Plokker, Jaap,
'Ode aan de nachtegaal, een boekbespreking' In:
Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie september 2021, 37e jaargang,
nr. 3, pp. 9-20.
Geschiedenis
- Plokker, Jaap,
Geschiedenis: Aria’s zingende goudvinken. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie juni 2006, 22e
jaargang, nr. 2, pp. 7-11.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis: Feit, fictie en
veronderstelling in de geschiedenis van de kanarieteelt.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie juni 2012, 28e
jaargang, nr. 2, pp. 21-23.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis: Jean de Bethencourt.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie juni 2012, 28e jaargang,
nr. 2, pp. 24-35.
- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Jean de
Bethencourt (vervolg). In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2012, 28e jaargang,
nr. 3, pp. 16-25.
- Plokker, Jaap,
Geschiedenis: Olfert Dapper. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2013, 29e jaargang,
nr. 1, pp. 25-31.
- Plokker, Jaap, Geschiedenis: Dr. Karl
Russ en zijn navolgers. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2013, 29e jaargang,
nr. 1, pp. 32-53.
- Plokker, Jaap,
Geschiedenis: Frans Vogelaer. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2013, 29e jaargang,
nr. 2, pp. 16-27.
- Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Kanarieteelt in Engeland in de 17e eeuw: Blagrave, Willughby, Ray & Cox. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2013, 29e jaargang,
nr. 2, pp. 28-68.
- Plokker, Jaap,
Geschiedenis:
Huiskamerkanaries in de Nederlanden in de 16e eeuw. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2013, 29e jaargang,
nr. 3, pp. 12-27.
- Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Petrus Nylant en Jan van Hextor. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2013, 29e jaargang,
nr. 3, pp. 28-37.
- Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Kanariehandel in de 16e eeuw vanuit West-Europees perspectief / Canary trade in
the 16th century from West-European point of view. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2013, 29e jaargang,
nr. 3, pp. 38-76.
- Plokker, Jaap,
Geschiedenis:
Ambulante kanariehandelaren te Leiden in de 18e en 19e eeuw. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2014, 30e jaargang
nr.1, pp. 14-32 en mei 2014, 30e jaargang,
nr. 2, pp. 10-36.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis:
De rijkeluiszoon, de vogelaar en de watergeus. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2015, 31e jaargang
nr.3, pp. 22-35.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Inleiding. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang
nr.2, pp. 16-18.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 1 - Gedragsmanipulatie - 'Konstige
Kanarie-Vogels'. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang
nr.2, pp. 19-31.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2a - Zangmanipulatie -
'Spreken als een Mensch'. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2016, 32e jaargang
nr.3, pp. 23-31.
-
Plokker, Jaap, Geschiedenis:
Speurtocht naar de oorsprong van de waterslager-Deel 2b - Zangmanipulatie -
'Geleerde Kanarie - Vogels'. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2017, 33e jaargang
nr.2, pp. 3-35 en editie september 33e jaargang nr. 3, pp. 3-7.
-
Plokker, Jaap, Van kermis naar
vogeltentoonstelling - Deel 1 - Van kunst naar vogels. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie oktober 2019, 35e jaargang
nr.2, pp. 16-50.
-
Plokker, Jaap, Van kermis naar
vogeltentoonstelling - Deel 2 -
Naast informatie op deze site van de
Speciaalclub Zang NZHU is
ook veel over het houden en kweken en de zang van waterslagers te vinden op:
- De site van de vogelvereniging De Kanarievogel te Katwijk
www.kanarievogel.nl. Kies "Snelmenu"
vervolgens "Artikelen en verslagen". Bijdragen over Waterslagers vindt men
onder "Zangkanaries"
en
"Waterslagers"
- De vogelsite van Oege en Sibrand Rinzema,
www.dekanarievogel.nl. Men vindt
voornoemde bijdragen ook door in de Inhoudsopgave
"Zangkanaries" te selecteren.
Timbrado’s
- Geen
In gesprek met... Interviews met
leden.
-
Jaap Scholte. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2007, nr. 2, pp. 4-7.
- Tinus Teeuwen. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2008, nr. 1, pp. 5-8.
- Frans Christoffels. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2008, nr. 3, pp. 3-9.
- Rob Bisschops. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2009, nr. 2, pp. 3-12.
-
Gerard de Brabander. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2009, nr. 3, pp. 16-26.
-
Jan Zonderop. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2010, nr. 1, pp. 22-30.
-
Henk van der Wel. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2010, nr. 2, pp. 14-24.
-
Jacques de Beer. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2010, nr. 3, pp. 21-33.
-
André Hageman, In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2011, nr. 2, pp. 5-12.
-
Willem de Jong, In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU,
jaargang 2011, nr. 3, pp. 9-16.
-
Ton Toet, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2012, nr. 2, pp. 12-20.
-
André Toet, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2012, nr. 3, pp. 7-15.
-
Piet van de Kuil, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2013, nr. 2, pp. 7-15.
-
Hubert Martina, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2013, nr. 3, pp. 5-11.
-
Max Gerhards, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2014, nr. 2, pp. 3-9.
-
Freek Schot, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2014, nr. 3, pp. 3-9.
-
Andries Gort, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2015, nr. 2, pp. 3-13.
-
Joop Aelbrecht, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2015, nr. 3, pp. 3-13.
-
Paul Schilte, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2016, nr. 2, pp. 5-12.
-
Piet Drop, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2016, nr. 3, pp. 8-14.
-
Henk Oudshoorn, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2017, nr. 3, pp. 14-18.
-
Krien Onderwater, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU,
jaargang 2018, nr. 2, pp. 10-19.
Vereniging
- In memoriam
Dirk Venema
- In memoriam
Nico Disseldorp
-
Plokker, Jaap, Van Doelgroep naar
Speciaalclub. In: Contactblad Doelgroep Zang NZHU, editie
februari 2012, 28e jaargang, nr. 1, pp. 03-14.
-
Plokker, Jaap, Van Doelgroep naar
Speciaalclub (vervolg). In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie
juni 2012, 28e jaargang, nr. 2, pp. 03- 09.
-
Plokker, Jaap, Samenwerking NBvV en ANBV en de toekomst
van de speciaalclubs voor zangkanaries. In: Contactblad Speciaalclub Zang
NZHU, editie mei 2016, 32e jaargang, nr. 2, pp. 03-04.
-
Plokker, Jaap, Samenwerking NBvV en ANBV en de
toekomst van de speciaalclubs voor zangkanarie-vervolg. In: Contactblad
Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2016, 32e jaargang, nr. 3, pp. 03-05.
-
Plokker, Jaap, Algemene Verordening Gegevensbescherming.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2018, 34e jaargang, nr.
2, pp. 03-09.
”Samen de schouders er onder!” Een oproep.
door Jaap Plokker
Jaarwisselingen geven aanleiding om terug te
kijken en vooruit te blikken, soms om even te dromen over hoe het ook zou
kunnen. Een toekomstdroom over onze sport leidde tot onderstaande hartenkreet.
Een droom
De zangkanariesport wordt al langer dan een
decennium geconfronteerd met vergrijzing en een sterk tanende belangstelling;
sterker dan de toch al verminderende interesse voor de vogelsport in het
algemeen. Waar je zou mogen verwachten dat de mensen die de zangkanariesport een
warm hart toedragen, zoals de bestuurders en zangkwekers van de beide bonden
ANBV en NBvV, elkaar opzoeken en schouder aan schouder proberen het tij te keren
zie je dat men in de praktijk er telkens weer in slaagt verschillen te creëren
en er van een gezamenlijk, opbouwend, optreden te weinig terecht komt.
Integendeel, men vervalt veel te vaak in navelstaarderij en het elkaar opzoeken
én vinden in het, afkeurend, wijzen naar anderen. In plaats van oog te hebben
voor de vele overeenkomsten is men gefocust op de verschillen; wat men scheidt
krijgt veel te vaak meer aandacht dan wat men bindt.
Is dit het gedrag waarmee we onze geliefde zangkanariesport perspectief voor de
toekomst kunnen bieden. Ik geloof er niets van. Willen we de meest klassieke tak
van de vogelhouderij ook voor de toekomst veilig stellen dan zullen we ons
moeten focussen op onze overeenkomsten en daar waar verschillen zijn die in het
algemeen belang en met wederzijds begrip voor elkaar moeten oplossen. Onze
zangkanariesport is er alleen bij gebaat wanneer we ons als één, enthousiast,
front naar de in het houden en fokken van zangkanaries geïnteresseerde
vogelliefhebbers presenteren.
door Jaap Plokker
Sedert met name de jaren ’80 van de vorige eeuw richten steeds meer fokkers van
zangkanaries hun blik op wetenschappers die de ontwikkeling van zang bij vogels
onderzoeken. Het gevolg hiervan is dat, naar mijn stellige indruk, door de
zangkanariefokkers tegenwoordig veel meer aandacht wordt geschonken aan het
zangmilieu en de voorzang dan voorheen. Het bewust manipuleren van het
zangmilieu met behulp van streng geselecteerde voorzangers in zowel de
natuurlijke verschijningsvorm als via cassetterecorders (vroeger) en CD-spelers
(tegenwoordig) vindt steeds meer ingang. Via publicaties in vogeltijdschriften
worden de zangkanariefokkers op de hoogte gesteld van de resultaten van
wetenschappelijk onderzoek. In deze aflevering van het clubbad vinden jullie
over dit thema nog een uitgebreid artikel van de hand van Gerrit Frank, een van
de auteurs die al lang geleden kwekers op de resultaten van wetenschappelijk
onderzoek en het belang van voorzang attent maakte. Ik krijg nog wel eens de
indruk dat de resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar de oorsprong van de
zangontwikkeling bij een specifieke vogelsoort vrij kritiekloos worden
getransponeerd naar de zangontwikkeling bij zangkanaries. Hoog tijd dus voor
enige nuance.
Elke zangvogel is nog geen kanarie
Eén van de doelen van wetenschappelijk onderzoek is het komen tot algemeen
geldende uitspraken. Wanneer ik op 1000 verschillende plaatsen op aarde een
appel loslaat zal de appel zich na het loslaten in de richting van het
aardoppervlak bewegen. We kunnen deze proef nog honderdduizend keer herhalen,
maar steeds zal de conclusie hetzelfde zijn, nl. dat de aarde voorwerpen
aantrekt. We zouden dit een wetenschappelijk bewezen feit kunnen noemen en Isaäc
Newton is met het voorbeeld van de vallende appel de wereldgeschiedenis
ingegaan. Aantrekkingskracht van de aarde is geen uniek verschijnsel in het
heelal, integendeel. Alles was massa heeft, hoe klein ook, bezit
aantrekkingskracht. Dit geldt niet alleen voor Aarde, maar ook voor onze maan,
Mars, Venus, Jupiter en ga zo maar door. Eén van de uitingsvormen van die
aantrekkingskracht is gewicht. Echter, als Jaap Plokker in Katwijk aan Zee op de
weegschaal gaat staan en de wijzer 100 kilo aangeeft, wil dat niet zeggen dat ik
overal 100 kilo ben. Op onze maan ben ik veel lichter en van mijn gewicht op
Jupiter ben ik in het Aviodome in Lelystad onlangs behoorlijk geschrokken. In
wetenschappelijk opzicht maakt het zelfs uit of ik op Aarde me op de noordpool
of op de evenaar weeg. Over mijn gewicht kunnen dus geen algemeen geldende
uitspraken gedaan worden. Mijn gewicht als zodanig is dus geen wetenschappelijk
feit. Dat wordt het pas wanneer ook wordt aangegeven op welke plaats ik me
gewogen heb en hoe groot de gravitatie op die plek is.
Als we bovenstaande voorbeelden m.b.t. de zwaartekracht betrekken op de
zangontwikkeling bij vogels dan moeten we veeleer kijken naar de variabelen die
er t.a.v. van mijn gewicht bestaan dan naar de algemene wetmatigheid van de
vallende appel ongeacht op welke plaats je je op aarde bevindt. Met andere
woorden: conclusies van onderzoek naar zangontwikkeling bij merels gelden in de
eerste plaats voor merels en of ze ook van toepassing zijn op waterslagers of
harzers zal pas voor 100% zeker zijn wanneer we datzelfde onderzoek ook bij
waterslagers en harzers hebben verricht. We mogen onderzoeksresultaten over
zangontwikkeling bij een specifieke vogelsoort niet veralgemeniseren naar alle
vogelsoorten, omdat wetenschappelijk onderzoek inmiddels ook heeft aangetoond
dat er in de zangontwikkeling bij vogels grote verschillen tussen de diverse
vogelsoorten bestaan. Ik heb de stellige indruk dat sommige auteurs die
artikelen schrijven over de toepassing van wetenschappelijk onderzoek bij het
fokken van zangkanaries hier nogal lichtvaardig mee omspringen en te snel
geneigd zijn resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar de zangontwikkeling
bij specifieke vogelsoorten direct op de zangkanaries te betrekken. Misschien is
de wens wel de vader van de gedachte, maar helaas, de werkelijkheid is heel wat
gecompliceerder. Veel conclusies die in de literatuur, zoals artikelen in Onze
Vogels en Vogelvreugd, met een zekere stelligheid aan de zangontwikkeling van
zangkanaries worden verbonden zijn niet meer, maar ook niet minder dan
veronderstellingen. Als zodanig moeten we ze, vooralsnog, interpreteren en er in
onze dagelijkse fokpraktijk mee omgaan.
(Neuro)fysiologen en
ethologen
Op vragen zoals ‘Wat wordt in het uiteindelijke lied van m’n
zangkanaries nu bepaald door erfelijke en wat door omgevingsfactoren?; ’Wanneer
begint bij mijn zangkanaries de zangontwikkeling en hoe lang duurt deze
periode?’; ‘Hoe groot is het imitatievermogen van mijn zangkanarie om
kunstmatige voorzang blijvend in zijn lied te verwerken?’ willen we als
kanariefokkers graag een antwoord. Eerlijk is eerlijk, we weten al veel meer dan
vorige generaties zangkanariefokkers, maar er blijven nog veel vraagtekens over.
Onderzoeksresultaten bij andere vogelsoorten kunnen een vingerwijzing zijn voor
de zangontwikkeling bij onze waterslagers en harzers, maar zolang dit met
specifiek onderzoek bij zangkanaries niet is aangetoond blijven het
veronderstellingen.
Kijken we naar welke wetenschappers zich met de zangontwikkeling bij vogels
bezig houden dan moeten we onderscheid maken in fysiologen en psychologen of
ethologen. Ethologen zijn vooral geïnteresseerd in het waarneembaar gedrag van
vogels. Fysiologen (neurofysiologen) kijken naar de processen die zich in de
vogel zelf voltrekken en ten grondslag liggen aan het gedrag. Zij richten zich
met name op het zenuwstelsel. Beide disciplines hebben hun eigen werkterrein,
maar vullen elkaar aan zodat de verklaring van het vogelgedrag niet alleen voor
ons zichtbaar en herkenbaar is, maar we ook inzicht krijgen waarom de vogel zich
gedraagt zoals hij zich gedraagt.1
Aangeboren en
aangeleerd
Wat wordt nu in vogelzang aangeboren en wat wordt geleerd?
Wilde eendjes die in een broedmachine zijn uitgekomen reageren meteen de eerst
keer op de roep van een wilde eend en kunnen de roep van andere erop lijkende
roepen onderscheiden, zonder dat ze het geluid van een eend ooit gehoord hebben.
Uit onderzoek is gebleken dat het heel goed mogelijk is dat de kuikens dit
onderscheidingsvermogen niet alleen genetisch hebben meegekregen maar ook hebben
geleerd, omdat in het ei eendenkuikens geluiden kunnen waarnemen die ze zelf
maken of die in het nest door andere zich nog in het ei bevindende kuikens
maken. Dit geluid lijkt overigens in de verste verte niet op het geluid van een
volwassen eend. Mogen we op grond van het bewezen feit, dat eendenkuikens in het
ei al geluiden waarnemen en dit invloed heeft op hun gedrag na het uitkomen,
concluderen dat ook onze zangkanariejongen al in het ei geluid waarnemen wat
wellicht van invloed kan zijn op het uiteindelijke lied dat ze zingen? Nee, dat
mogen we niet, maar het onderzoek toont aan dat in de vogelwereld het
verschijnsel van in het ei lerende jongen bestaat en we dus met de mogelijkheid
rekening moeten houden dat dit ook bij onze zangkanaries zou kunnen gebeuren. Of
dit werkelijk ook zo is zal onderzoek met zangkanaries moeten uitwijzen. Ik heb
horen verluiden dat ook met andere vogelsoorten dan eenden vergelijkbare proeven
zijn genomen, maar publicaties hieromtrent zijn mij onbekend. Het antwoord op de
vraag of er ooit met kanaries soortgelijke proeven zijn gedaan moet ik dus
schuldig blijven.
Voor zangkanariekwekers interessante proeven met de witkeelgors
Is zang nu volledig aangeboren of is het aangeleerd gedrag.
Manning noemt de ontwikkeling van de zang van vogels één van de fraaiste
voorbeelden van het volmaakt in elkaar grijpen van overgeërfde en aangeleerde
componenten tijdens de ontwikkeling. Als voorbeeld geeft hij een onderzoek naar
de zangontwikkeling van de Amerikaanse witkeelgors. De vinkensoort komt voor in
een groot verspreidingsgebied aan de Noord-Amerikaanse Stille Oceaankust en als
gevolg van dat grote verspreidingsgebied zijn er duidelijk verschillende
dialecten te onderscheiden. Toen men jonge mannetjes onmiddellijk nadat ze uit
het ei waren gekomen van het nest wegnam en ze in geluiddichte kamers liet
opgroeien gingen ze uiteindelijk allemaal, ongeacht het gebied waar ze vandaan
kwamen vereenvoudigde versies van de normale zang produceren, die sterk op
elkaar leken. De zang van de witkeelgors was kennelijk aangeboren, het aan de
streek gebonden dialect moest in de praktijk van de volwassen vogels geleerd en
met hun eigen eenvoudige zangpatroon in overeenstemming worden gebracht. Tot de
leeftijd van drie maanden kon men geïsoleerde mannetjes door het afspelen van op
de band opgenomen zang zo ver brengen dat ze hun eigen of een ander dialect
aanleerden, hoewel de resultaten van een dergelijke training pas merkbaar werden
toen de vogels zelf enige maanden later begonnen te zingen. Toen ze ouder waren
dan vier maanden waren de vogels niet langer ontvankelijk voor deze training;
hun gezang, zoals dat tevoorschijn kwam toen ze gingen zingen, werd er niet meer
door beïnvloed. De jonge vogels droegen de herinnering aan de zang die ze om
zich heen gehoord hadden met zich mee en reproduceerden deze toen ze zelf
begonnen te zingen.
In een ander onderzoek werden witkeelgorzen op uiteenlopende leeftijden volkomen
doof gemaakt. Vogels die doof werden gemaakt juist nadat ze het nest hadden
verlaten gingen later wel zingen, maar alleen een onsamenhangende reeks tonen.
De witkeelgors moet zichzelf kunnen horen om het erfelijke zangpatroon te kunnen
reproduceren. Het lijkt er dus op dat de witkeelgors niet het vermogen erft om
de vereenvoudigde zang te produceren, maar eerder een soort neutraal voorbeeld
van hoe de zang behoort te klinken, waarmee de vogel de tonen die hij zelf
voortbrengt vergelijkt en waaraan hij deze vervolgens aanpast. Verder onderzoek
toonde aan dat witkeelgorzen zichzelf moeten kunnen horen om het gezang dat ze
voortbrengen in overeenstemming te kunnen brengen met het patroon dat in hun
geheugen is opgeslagen. Hebben de gorzen hun eigen geluid eenmaal volmaakt en
zelf de volwassen zang gezongen, dan kunnen ze verder normaal blijven zingen,
zelfs als ze doof worden gemaakt. Bij de witkeelgors is dit het stadium waarin
de ontwikkeling van de zang voltooid is; na zijn eerste lente is de vogel niet
langer ontvankelijk voor verdere ervaringen en hij houdt gedurende zijn hele
verdere leven vrijwel hetzelfde zangpatroon.3
Opgelet:
Witkeelgorzen zijn geen waterslagers of harzers!
Wat valt de zangkanariekweker nu het meest op in deze
onderzoeksresultaten met Amerikaanse witkeelgorzen. De gors heeft kennelijk een
aangeboren vermogen om een neutraal soorteigen zang te produceren. Dit kan hij
alleen ontwikkelen wanneer hij tijdens het leerproces zichzelf hoort. Er vindt
een interactie plaatst tussen geheugen en gehoor met als resultaat soorteigen
zang. Het ontwikkelen van dat geheugen is een combinatie van overgeërfde
informatie en het horen van soortgenoten. Het ontstaan van regionale verschillen
in de zang van de gors is niet aangeboren, maar uitsluitend het gevolg van horen
en zelf leren zingen. De totale periode waarin de witkeelgors zijn eigen,
persoonlijke lied ontwikkelt duurt vier maanden en beslaat een periode waarin de
vogel zelf niet gezongen heeft. Na een jaar heeft de gors zijn volwassen zang
ontwikkeld en hij blijft de rest van zijn leven dit lied behouden.
Het is nu heel verleidelijk om deze onderzoeksresultaten met witkeelgorzen te
transponeren naar onze zangkanaries. Maar …… in dit experiment zijn
witkeelgorzen bestudeerd en geen waterslagers of harzers en wie zegt dat wat
voor de witkeelgors opgaat ook voor de waterslager of harzer geldt? Manning
waarschuwt ons al volgt: ‘We mogen niet
al te veel generalisaties afleiden uit dit voorbeeld, want een opvallend kenmerk
van de ontwikkeling van de vogelzang zijn de grote verschillen tussen de diverse
soorten’.4
De zang van de vink, bijvoorbeeld, ontwikkelt zich op
ongeveer dezelfde wijze als die van de witkeelgors, maar Oregon-junco’s en
indigovinken blijven hun zang nog minstens een jaar lang aanpassen naar gelang
hun ervaringen. Merels kunnen hun leven lang kleine wijzigingen blijven
aanbrengen in hun zang.5
En zangkanaries? Neurofysiologen hebben ontdekt dat de hersenomvang van
zangkanaries, met name het deel waarin de zang wordt gereguleerd, fluctueert.
Tijdens de rui, wanneer de vogel niet zingt, daalt het aantal zenuwcellen in het
hersengedeelte dat de zang aanstuurt om vervolgens, naarmate het voorjaar
nadert, weer in aantal toe te nemen. Met het afsterven van de zenuwcellen
verliest de kanarie een deel van zijn zanggeheugen. Wanneer hij na de rui zijn
zangstudie weer oppakt kan hij maar deels teruggrijpen op zijn geheugen waarover
hij voor de rui beschikte. Het gevolg is dat het nieuwe lied dat de mankanarie
gaat zingen kan afwijken van het lied dat hij voor de rui zong. Als
zangkanariekwekers kennen we het verschijnsel dat we een man gekocht hebben die
op den duur zijn zang helemaal aanpast aan het nieuwe zangmilieu waarin hij zich
bevindt. Witkeelgorzen zou dit dus niet overkomen, zangkanaries wel. Dankzij de
neurofysiologen weten we nu ook waarom en kunnen we ook onze methoden bedenken
om de mankanarie te helpen zijn verloren gegane geheugen weer op te frissen in
de hoop dat hij weer hetzelfde zingt als voor de rui.6
Oude wijn in nieuwe
zakken
Regelmatig wordt het imitatietalent van onze zangkanarie
geprezen. Dat onze zangkanarie kan imiteren is een vaststaand feit. Al in de 18e
eeuw, misschien zelfs al in de 17e eeuw, werden zangkanaries, die nog
nauwelijks soorteigen zang hadden gehoord geïsoleerd en deuntjes aangeleerd met
behulp van fluitjes, flageoletjes en zogenaamde zangorgeltjes of serinettes.7
Van Joop Aelbrecht kreeg ik jaren geleden een artikeltje uit De Telegraaf
over een Amerikaans onderzoek dat dit oude gebruik bevestigt. De onderzoekers
hadden zich blijkbaar niet erg verdiept in de geschiedenis van de zangkanarie,
want wat zij als wetenschappelijk ontdekking presenteerden was 300 jaar geleden
bij de vogelhouders al bekend.
“Jonge kanaries kunnen wezenvreemde
liedjes leren, maar passen in hun volwassenheid de liedjes zo aan dat het toch
weer kanariemelodietjes zijn. Dat blijkt uit onderzoek van wetenschappers van de
Rockefeller University in de Verenigde Staten. Deze manier van herprogrammeren
doet denken aan de flexibiliteit van mensen die in staat zijn om op volwassen
leeftijd hun taal aan te passen. Deze vaardigheid is bij vogels niet eerder
aangetoond, aldus de betrokken onderzoekers Fernando Nottebohm en Dorothea
Leonhardt, die de resultaten van hun studie gisteren bekend maakten in het
wetenschappelijke tijdschrift Science.
Er zijn
maar weinig vogels die de specifieke vogelgeluiden van andere soorten imiteren.
De jongen bootsen over het algemeen hun oudere soortgenoten na. Zo ook kanaries.
Ze luisteren naar hun ouders en andere volwassen kanaries, imiteren, oefenen en
zijn na verloop van tijd in staat de karakteristieke kanarie deuntjes te
fluiten. De onderzoekers waren benieuwd of de anekdote, dat kanaries andere
deuntjes kunnen leren, op waarheid berustten. Ze componeerden op de computer een
wijsje dat niet overeenkomt met de regels van een kanarieliedje. Kenmerkend is
dat ze veel in herhaling fluiten. Dit kenmerk werd weggelaten en zo ontstonden
twee liedjes die nooit voorkomen in het repertoire van een volwassen kanarie. In
totaal werden 16 kanaries bestudeerd die nooit een volwassen soortgenoot hadden
horen zingen. De jongen werden van hun moeders gescheiden nog voordat de moeders
geluiden hadden laten horen. De jongelingen kregen via de computer de speciaal
gecomponeerde deuntjes aangeboden en tegelijkertijd werden de geluiden die de
dieren produceerden opgenomen. Deze reeksen werden door de computer
geanalyseerd. In totaal werden 15.000 liedjes opgenomen en voor ieder
individuele vogel bekeken. Het merendeel van de onderzochte kanaries floot de
aangeboden klanken na. Ze bleven de niet‑kanarieachtige reeksen klanken
gedurende vele maanden produceren. Tot de volwassenheid toesloeg. Alle vogels
pasten hun aangeleerde liedjes aan rond het tijdstip dat ze geslachtsrijp
werden. Ze lieten de aangeleerde klanken voor het overgrote deel vallen en de
geluiden die ze bleven gebruiken werden herhaald zoals volwassen kanaries dat
plegen te doen. De proefvogels produceren tijdens hun volwassen leven overigens
nog af en toe delen van de aangeleerde computerreeks. Volgens de onderzoekers
betekent dit dat aangeleerde liedjes los kunnen staan van de deuntjes die
gebaseerd zijn op volwassen kanarieregels. We hebben geen idee hoe dit op
hersenniveau werkt. Het lijkt nog het meest op mensen die twee verschillende
talen spreken, bijvoorbeeld Duits en Engels met twee totaal verschillende
grammatica’s. Een niet geringe prestatie voor een vogel ", aldus Nottebohm.8
Ik heb ooit van een medeverenigingslid gehoord dat hij
kanaries hield met wildzang en dat dit in het lied van zijn waterslagers te
horen was. Maar hoe zit het met het imitatietalent bij andere vogels?
Witkeelgorzen kunnen alleen de zang van de witkeelgors aanleren. Wanneer ze
tijdens de gevoelige periode in aanraking worden gebracht met niet soorteigen
zang dan blijkt dat uiteindelijk niet van invloed te zijn geweest op hun
eenvoudige witkeelgorsliedje. Ook de gewone vink vertoont vrijwel hetzelfde
gedrag. Wat betreft de bouw van de syrinx, het orgaan van de geluidsproductie,
nauw aan de vink verwante vogels als de groenling en de goudvink vertonen een
weinig ontwikkelde natuurlijke zang, maar kunnen goed imiteren en doen het
gezang van vele andere soorten na. Een variatie op dit thema vinden we bij
zebravinken. Daar blijkt de jonge zebravink zich voor de ontwikkeling van zijn
eigen lied zich vooral te concentreren op de zang van het mannetje dat geholpen
heeft hem groot te brengen, zelfs als dat geen zebravink is. Jonge zebravinken
kiezen dus de vogel uit die ze als voorbeeld voor de ontwikkeling van hun eigen
lied willen gebruiken. En de door pleegouders opgegroeide koekoek? …. Hij zingt
als een koekoek.9
Conclusie
Zangkanariekwekers proberen de zang van de door hen gefokte
mannen te manipuleren in de door hen gewenste verschijningsvorm. Ze proberen dat
door het in hun ogen juiste fokmateriaal te selecteren en het gewenste
zangmilieu samen te stellen. Dit laatste wordt gevormd door streng selecteerde
voorzangers en/of het afspelen van geluidsdragers met de door de kweker gewenste
vogelzang. Zangkanariekwekers hebben nog steeds geen afdoend antwoord gekregen
op de vraag in welke mate de verervingfactoren en in welke mate het zangmilieu
bepalend is voor het uiteindelijke lied van de zangkanarieman. Wel bestaat er
min of meer consensus over de opvatting dat beide factoren van belang zijn. Op
dit moment neigt men steeds meer naar de opvatting dat het zangmilieu meer
invloed heeft op het uiteindelijke lied dan de erfelijke factoren. Op de vragen
welke factoren van belang zijn bij de ontwikkeling van het uiteindelijk lied en
in welke mate, kan gebruik gemaakt worden van wetenschappelijk onderzoek naar
vogelgedrag in het algemeen en de zangontwikkeling van vogels in het bijzonder.
Door het nauwgezet onderzoeken van vogelgedrag en neurologische processen is al
veel bekend geworden over de zangontwikkeling bij diverse vogelsoorten. Het is
verleidelijk om deze onderzoeksresultaten direct te betrekken op de
zangontwikkeling bij zangkanaries, maar hierin schuilt een groot gevaar.
Gebleken is namelijk dat er tussen de diverse zangvogelsoorten, zelfs genetisch
zeer verwante soorten, grote verschillen kunnen bestaan in de ontwikkeling van
de zang. Resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar zangontwikkeling gelden
derhalve primair voor de soort die onderzocht is en mogen niet direct toegepast
worden op de zangontwikkeling bij kanaries. Ze geven niet meer, maar ook niet
minder een indicatie van wat ook op zangkanaries van toepassing zou kunnen zijn.
Of dat werkelijk zo is kan alleen wetenschappelijk onderzoek naar
zangontwikkeling bij kanaries aantonen.
Ik hoop dat zangkanariekwekers en lezers van artikelen in vogeltijdschriften,
waarin allerlei beweringen worden gedaan over de invloed van erfelijkheid en
zangmilieu bij zangkanaries aan de hand van proeven met vogels, de teksten met
aandacht, maar ook met een gezonde kritische houding, zullen lezen en
bovenstaande conclusie zich ter harte zullen nemen, wanneer ze de inhoud van
desbetreffende artikelen zouden willen toepassen op hun eigen kweekpraktijk.
Noten
1. Manning,
A., Diergedrag, Inleiding in de vergelijkende gedragsleer, pp. 1-2. Utrecht/
Antwerpen, 1982.
2. Ibidem, p. 31.
3. Ibidem, pp. 65-68.
4. Ibidem, p. 67.
5. Ibidem, p. 67.
6. Nottebohm, F. & M.E.
Nottebohm, Relationship between song repertoire and age in the canary, passim.
Zeitschrift für Tierpsychologie nr. 46,
1978. Nottebohm, F., A brain
for all seasons: Cyclical anatomical changes in song control nuclei of the
cana-ry brain. Science 214: 1368-1370 (1981). Internet. Kirn, J.R., B.
O’Loughlin, S. Kasparian, F. Nottebohm, Cell death and neuronal recruitment in
the high vocal center of adult male canaries are temporally related to changes
in song. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA 19, pp. 7844-7848 (1994),
Internet. Nottebohm, F., The
neural basis of birdsong (2005), Internet.
7. Hervieux, J.C., Naaukeurige
verhandeling van de Kanarivogels, pp. 87-97. Amsterdam 1712.
8. De Telegraaf, stadseditie, 14 mei 2005.
9. Manning, A., o.c. pp. 68-69.
-0-
door Jaap Plokker
‘Tussen tulpen en de zee’ is de titel van een in het najaar van 2011 verschenen, bijzonder fraai vormgegeven boek, over de vogelwereld in de Duin- en Bollenstreek. In dit boek uiteraard ook aandacht voor de nachtegaal, bij wiens zang het hart van menig vogelliefhebber, met name dat van de waterslagerkwekers, wat harder gaat kloppen.
Iedere volkstuinder heeft jaarlijks momenten dat het aanbod
van verse groente groter is dan de maag kan verstouwen. Omdat ik niet zo’n
fervent voorstander ben om ieder overschot in te vriezen varen mijn familie,
kennissen en buren er wel bij dat ik een volkstuin heb. Met mijn buurman Peter
Spierenburg heb ik gemeen dat we beiden van vogels houden. Ik houd vogels in een
kooitje en Peter trekt bij nacht en ontij en bij regen en zonneschijn met zijn
fotoapparatuur, verrekijker en notitieblok er op uit om in de vrije natuur naar
vogels te kijken en te registreren. Enige weken geleden stond hij opeens voor me
met een lijvig boekwerk getiteld ‘Tussen tulpen en de zee’, dat hij samen met
Jelle van Dijk en Hans van Stijn had geschreven. Hij wilde me iets teruggeven
voor alle groente die hij inmiddels van mij had gekregen. Ik heb het boek
uiteraard met grote dankbaarheid in ontvangst genomen en zodra ik er die dag
gelegenheid voor had heb ik het ingekeken en doorgebladerd. Ik was onder de
indruk van de vele schitterende, haarscherpe, foto’s die in het volledig in full
colour uitgegeven, 368 bladzijden dikke boek zijn afgedrukt.1
‘Tussen tulpen en de zee’, met als ondertitel ‘Vogels van de Duin- en
Bollenstreek’ is het resultaat van decennia lang vogels waarnemen en
inventariseren in een gebied dat zich uitstrekt van Katwijk tot aan De Zilk.
Gebeurde het waarnemen en inventariseren aanvankelijk op incidentele basis door
enkele enthousiaste individuen, sedert de oprichting van de Vereniging voor
Natuur- en Vogelbescherming Noordwijk in 1966 en met name vanaf de jaren ’80 van
de vorige eeuw gebeurt dit steeds systematischer.
De Duin- en Bollenstreek is een voor vogellaars bijzonder interessant gebied,
omdat binnen een paar kilometer je de meest uiteenlopende biotopen met een eigen
vogelwereld aantreft. Allereerst is er het strand en de zeevogels, vervolgens
het duingebied en achter de duinen de geestgronden waarop traditioneel
bloembollen geteeld worden. Hoewel het areaal cultuurgrond de laatste jaren als
gevolg van de verstedelijking van de Duin- en Bollenstreek aanzienlijk is
gekrompen is er nog voldoende leefruimte overgebleven voor de op het akker- en
weiland, in de bossen en bosjes en op en langs waterwegen verblijvende vogels.
Daarnaast is vooral de zeereep een ideale plek om de vogeltrek te volgen. Zowel
te Noordwijk als te Katwijk zijn vaste punten waar tijdens de vogeltrek vele
vogellaars met verrekijker, fototoestel en notitieblok klaar staan om te
registreren welke vogelsoorten er over zee, tot zover het oog reikt, of over de
duinen passeren. De in de loop van de jaren verzamelde gegevens, incidenteel en
structureel, zijn in het boek verwerkt en geven een goed beeld van de
ontwikkelingen in de vogelstand in de Duin- en Bollenstreek in, met name, de
afgelopen 30 jaar.
Al bladerende ging
mijn bijzondere aandacht uit naar de in het boek beschreven lotgevallen van de
nachtgaal. De trouwe lezers van ons clubblad weten inmiddels dat de fietsroute
naar mijn volkstuin, vlakbij het voormalig vliegveld Valkenburg, langs de
duinrand van de Katwijkse Zuidduinen voert en daar in het voorjaar, in de dichte
struikbegroeiing, diverse nachtegalen hun lied laten horen. Ik vermeld in ons
clubblad regelmatig wanneer ik in het voorjaar de eerste nachtegaal heb gehoord.
Meestal is dat rond 20 april. Komend vanuit hun Afrikaans overwinteringsgebied
arriveren de meeste nachtegalen tussen 10 en 20 april in de duinen. De vroegste
waarneming is van 31 maart 2004. Wie in de zomervakantie naar Katwijk wil komen
om naar nachtegalen te luisteren is te laat, want in de maanden juli en augustus
vertrekken ze al weer richting het zuiden. De tot op heden laatste waarneming in
de Duin- en Bollenstreek dateert van 5 september 2010.2
De Katwijkse Zuidduinen behoren tot een uitgestrekt
duingebied tussen Scheveningen en Katwijk, dat alleen door een voor auto’s
toegankelijke weg van Wassenaar naar Wassenaarse Slag wordt doorsneden. Ik ben
geen fanatieke vogelspotter en doorkruis dit duingedeelte hooguit op de fiets
over het pad wat van Katwijk naar Scheveningen voert, maar uit eigen ervaring
weet ik dat, bijvoorbeeld, in het rijkelijk van struweel voorziene Meijendel ten
westen van Wassenaar in het voorjaar ook volop de zang van nachtegalen te horen
is.
Cover van het in dit artikel besproken boek.
Ontwikkelingen in het bestand van de nachtegaal
De Katwijkse Zuidduinen behoren niet tot het onderzoeksgebied
van de Noordwijkse vogellaars. Dit geldt wel voor de Katwijkse Noorduinen, ook
wel de Coepelduynen genoemd. Deze 4 km lange duinstrook, die niet verder dan 1,5
km landinwaarts reikt, bestaat voor het overgrote deel uit jonge duinen die in
de vroege middeleeuwen in de verzande Rijnmonding zijn ontstaan. Dit duingebied
was met name in mijn jeugdjaren me goed bekend, omdat ik met mijn vader er heel
vaak naar toe ging om bramen te plukken. De Coepelduynen waren in mijn
jeugdjaren heel open en er groeiden nauwelijks struiken. Tijdens
inventarisatierondes in de jaren ’70 en begin jaren ‘80 werden hier geen
nachtegalen aangetroffen. Inmiddels is het uiterlijk van dit duingebied
aanzienlijk veranderd: veel gevarieerder geworden. Door afplaggen zijn
onbegroeide stukken ontstaan waardoor weer natuurlijke zandverstuiving
plaatsvindt en anderzijds heeft de schaars aanwezige struweelbegroeiing zich
aanzienlijk uitgebreid tot in de richting van de zeereep. Bij een volgend
inventarisatieproject gedurende de jaren 2003-2007 werden in dit duingebied 10
territoria van nachtegalen gesignaleerd. Tijdens een fietstocht door de duinen
van Noordwijk naar Katwijk heb ik afgelopen voorjaar, op hemelsbreed nog geen
300 meter van het strand, een nachtegaal horen zingen.
Bovenstaande illustreert dat de nachtegaal in het duingebied zich vestigt in
gebieden waar het struweel tot ontwikkeling komt. Een vergelijkbare ontwikkeling
heeft plaatsgevonden in het duingebied tussen Noordwijk en de provinciegrens
met Noord Holland. Met dit verschil dat in de Noordwijkse
Noordduinen in de jaren ’80 grote gebieden waren met dichte struikbegroeiing en
daar de nachtegaal toen al volop aanwezig was. Ook in dit duingebied is het
areaal struweel inmiddels gegroeid en met deze uitbreiding ook het aantal
nachtegalen. Omdat er ook steeds meer broedende nachtegalen buiten het
duingebied worden gesignaleerd bestaat de indruk dat er in het duinstruweel een
vorm van overbevolking plaatsvindt en de nachtegaal dus op zoek moet naar
alternatieven elders.
De nachtegaal komt, naar wordt aangenomen, als gevolg van een toename van het
areaal struweel in de Duin- en Bollenstreek steeds vaker voor. De toename van
het aantal territoria tussen medio de jaren ’80 en heden is significant. Men
schat het huidige aantal broedparen in het gebied tussen Katwijk en de grens met
de provincie Noord Holland op 500-550.
Inventarisaties elders in de Hollandse kuststrook vertonen een vergelijkbaar
beeld. Men schat dat meer dan de helft van de Nederlandse populatie nachtegalen
op dit moment in het Noord-Zuidhollands duingebied broedt. Deze groei staat in
schril contrast tot de stand van de nachtegaal elders in Nederland. In grote
delen van Nederland, met name op de zandgronden, is de nachtegaal als broedvogel
verdwenen.3
Geregistreerde territoria van nachtegalen in de Duin- en Bollenstreek
gedurende de perioden 1984-1988 en 2003-2007. (Bron: Tussen tulpen en de zee, p.
291.)
Slot
Tijdens de studiedag van onze wedstrijd op 29 december jl.
zat ik met een paar waterslagerkwekers te luisteren naar het lied van één vogel,
omdat het leren herkennen en beoordelen van toeren dan veel gemakkelijker is.
Een gespreksonderwerp was toen het verschil tussen een golvend en een geslagen
lied en om dat verschil duidelijk te kunnen maken vroeg ik wie wel eens naar
nachtegalen in de vrije natuur ging luisteren of geluisterd had. Het waren er
niet veel. Ik ben van mening dat een waterslagerfokker, die zich wil ontwikkelen
tot een specialist, kennis van het nachtegaallied zou moeten hebben. Dat kan
uiteraard van een cd, maar wat is mooier dan op een zwoele voorjaarsavond, in
het schemerdonker, in de vrije natuur van de zang van een of meerdere
nachtegalen te genieten? Luisteren naar nachtegalen is niet luisteren naar het
lied zoals we dat van onze waterslagers zouden moeten horen, maar wel teruggaan
naar de bron waaruit onze sport en het zangkanarieras dat we kweken is ontstaan.
Ik vind het belangrijk dat we ons contact met de bron van onze sport, het
nachtegaallied, niet verliezen. Ik weet dat kwekers, en zeker niet de minsten,
openlijk de mening ventileren dat de waterslager als nachtegaalzanger zijn tijd
heeft gehad en we, in navolging van onze zuiderburen, het geslagen
waterslagerlied, zijnde uit de tijd, vaarwel moeten zeggen. Het zal toch niet zo
zijn dat we met het blindelings volgen van de waan van de dag en de grillen van
de actualiteit onze traditie verwaarlozen en straks zal blijken dat we met het
badwater ook het kindje hebben weggegooid? Laten we de eeuwenlange band tussen
onze waterslager en het nachtegaallied met respect behandelen en in ere houden
door het nachtegaallied als referentie te koesteren. Het is echt geen straf om
bij de les te blijven door op zo’n zwoele voorjaarsavond naar nachtegalen te
luisteren. Dat veel Nederlanders en waterslagerkwekers om die ervaring te kunnen
ondergaan steeds minder dicht bij huis terecht kunnen, maar wellicht naar de
duinen moeten gaan is natuurlijk jammer. In een artikel in het septembernummer
van vorig jaar heeft Krien Onderwater in ons clubblad verteld over zijn
ervaringen met het luisteren naar nachtegalen in de duinen bij Katwijk. Hij
nodigde mensen, die dat ook eens wilden meemaken, uit om met hem contact op te
nemen. Grijp die kans komend voorjaar.
Noten
1. Dijk, J. van,
P.J. Spierenburg en H.J. van Stijn, Tussen tulpen en de zee, Vogels van de Duin-
en Bollenstreek. Uitgave Vereniging voor Natuur- en Vogelbescherming Noordwijk.
Noordwijk 2011. 368 blz. ISBN 978-90-805308-0-5.
2.
Ibid. p. 291
3. Ibid. p. 291
-0-
Nederlandse
kampioenschappen zangkanaries
op dood spoor?
door Jaap Plokker
Van 11 t/m 14 januari
2018 organiseerde de NBvV de Nederlandse kampioenschappen. Voor de eerste keer
vonden die plaats in de IJsselhallen te Zwolle. Met in totaal 21 deelnemers en
200 zangkanaries werd op Vogel ’18
een dieptepunt bereikt in de
belangstelling van zangkanariekwekers voor deelname aan de
bondskampioenschappen. Jaap Plokker laat z’n gedachten de vrije loop.
Het exacte jaar
waarin ik voor de eerste keer waterslagers inschreef voor de
bondskampioenschappen van de NBvV weet ik niet meer, maar afgaande op de oudste
in mijn bezit zijnde catalogus zou dat best wel eens Vogel ’83 geweest kunnen
zijn. De wedstrijd werd gehouden van 13 t/m 16 januari 1983 in het zalen- en
congrescentrum ‘Het Turfschip’ in Breda. Er waren 400 zangkanaries ingeschreven,
t.w. 173 harzers en 267 waterslagers, door respectievelijk 25 en 36 inzenders.
Timbrado’s werden toen in Nederland nog niet gekweekt. Het totaal ingeschreven
wedstrijdvogels bedroeg meer dan 6500.
Sindsdien heb
ik bijna geen bondskampioenschap overgeslagen en vaak een stam waterslagers en 6
japanse meeuwtjes, een stam en twee enkelingen, ingezonden. In januari 1998
vonden voor het laatst de bondskampioenschappen van de NBvV plaats in Breda.
‘Het Turfschip’ stond op de nominatie gesloopt te worden en noodgedwongen werd
verhuisd naar de ‘Americahal’ in Apeldoorn. Van januari 1999 t/m Vogel ’17 waren
in deze hal de bondskampioenschappen gehuisvest. Ook de ‘Americahal’ ontkomt
niet aan de slopershamer en met ingang van januari 2018 zijn de IJsselhallen in
Zwolle het onderkomen van de inmiddels in Nederlandse kampioenschappen
omgedoopte bondskampioenschappen van de NBvV.
Voor Vogel ’18
werden in totaal 200 zangkanaries ingeschreven, t.w. 76 harzers, 80 waterslagers
en 44 timbrado’s, door resp. 7 , 8 en 6 inzenders. Ik kan me niet heugen dat er
ooit voor de bondskampioenschappen van de NBvV vanuit de kring van
zangkanariekwekers zo weinig belangstelling was. Met name het aantal van 80
waterslagers beschouw ik als een dieptepunt in de zangkanarie historie van de
NBvV. Dit aantal wordt nog schrijnender als we bedenken dat sinds Vogel ’17 de
bondskampioenschappen toegankelijk zijn voor zangkanariekwekers van zowel de
NBvV als de voormalige ANBV.
Kampioenschap speciaalclub populairder dan nationaal kampioenschap
Nu is het geen geheim dat de
zangkanariesport de laatste decennia te kampen heeft met een verminderde
belangstelling. De sterke vergrijzing onder de zangkanariekwekers heeft tot
gevolg dat het aantal fokkers ieder jaar daalt en dit in een steeds sneller
tempo lijkt te gaan. Dat als gevolg van deze ontwikkeling het aantal deelnemers
en ingezonden vogels voor wedstrijden een dalende trend vertoont ligt voor de
hand. Vergelijken we echter het aantal kwekers en ingezonden zangkanaries voor
Vogel ’18 met die van andere representatieve wedstrijden dan lijkt er meer aan
de hand dan een verminderde belangstelling voor Vogel ’18 als gevolg van de
daling van het aantal fokkers. Voor de nationale tentoonstelling van ‘De
Vogelvriend’ te Leerdam, begin december 2017, werden door 14 deelnemers 268
waterslagers ingeschreven. Voor de vlak voor Kerstmis door de Speciaalclub Zang
NZHU te Katwijk georganiseerde clubkampioenschappen schreven 22 fokkers in
totaal 330 zang-kanaries
in, t.w. 48 harzers (4 inzenders) en 282 waterslagers (18 inzenders); In Urk
werden tussen Kerst en Nieuwjaar door 5 inzenders 52 harzers en door 15
deelnemers 268 waterslagers ingeschreven; 18 leden namen deel aan de in de
eerste week van januari 2018 gehouden clubkampioenschappen van de Landelijke
Speciaalclub Harzers (LSH) te Bennekom;
zij zonden 228 harzers in,
en voor de medio januari georganiseerde clubkampioenschappen van ‘De Nachtegaal’
in Rijssen schreven 34 leden 516 waterslagers in. Kijken we naar de waterslagers
dan verbleekt het aantal van 8 deelnemers en de 80 voor de nationale
kampioenschappen te Zwolle ingeschreven vogels bij de belangstelling voor andere
dit jaar georganiseerde wedstrijden. Bij de harzers, waarvan mij van minder
wedstrijden gegevens bekend zijn, lijkt het beeld identiek. Werden voor de
clubkampioenschappen van de LSH, door 18 leden 228 harzers ingeschreven, voor de
nationale kampioenschappen schreven 7 deelnemers 76 harzers in. Het heeft er
alle schijn van dat zangkanariekwekers veel liever kampioen van Bennekom,
Katwijk, Leerdam, Rijssen of Urk worden, dan Nederlands kampioen.
Vastgeroest
in verleden
In Nederland
kreeg Feyenoord in 2017 met het behalen van het
landskampioenschap in de eredivisie beduidend meer handen op elkaar dan Jong AZ
met het behalen van de landstitel in de tweede divisie.
In zangkanarieland liggen de
verhoudingen kennelijk wezenlijk anders. Dat is vreemd en vraagt om een
verklaring. Doet de NBvV iets verkeerd? Voelen zangkanariekwekers zich
stiefmoederlijk behandeld, of is er meer aan de hand? Op 4 november 2017 was ik
aanwezig op de ledenvergadering van waterslagerspeciaalclub
‘De Nachtegaal’ in Urk en was daar getuige van een eindeloze tirade tegen de
bondskampioenschappen van de NBvV in Apeldoorn. Om de haverklap viel daar het
woord ‘Zutphen’, de locatie van de bondskampioenschappen van de voormalige ANBV,
en naarmate de discussie duurde ontpopte dat
‘Zutphen’
zich tot een soort zangkanarieparadijs waarin alleen Adam en Eva ontbraken.
Echter, ‘Zutphen’ is voltooid verleden
tijd, zoals er ook al jaren bij
mij geen touwtje meer uit de brievenbus hangt; na dit jaar het door mij nog
steeds trouw geraadpleegde papieren telefoonboek nooit meer op mijn deurmat zal
vallen en de NZHU haar wedstrijden niet meer organiseert in de school aan de Jan
Evertsenlaan in Katwijk. Denk ik nooit meer terug aan de periode in de school?
Natuurlijk wel, maar het heeft geen zin me tot in lengte van jaren bezig te
houden met de voordelen van de school boven de huidige locatie. De toekomst van
de NZHU ligt voorlopig in het gebouw van Stichting Kleindierensport Katwijk.
Daar moeten we binnen ons budget er van proberen te maken wat er van te maken
valt. Het
ID College is passé: zwijmelen
over goed
hoe het vroeger was is leuk voor
nostalgische praatjes aan de bar;
weinig zinvol voor hoe je in een nieuwe omgeving met andere mogelijkheden en
beperkingen een wedstrijd moet organiseren.
Waar een wil
is, is een weg
Om te doorgronden waarom
aanvankelijk ‘Apeldoorn’ en nu
‘Zwolle’ kennelijk niet de handen op elkaar krijgen
van de zangkanariekwekers moest ik denken aan een voorval van al weer een aantal
jaren geleden. Om de NZHU te promoten bezochten Ton Diepenhorst, Gerard van
Zuijlen en ondergetekende in november 2007 een studiedag van de toen nog
bestaande Rotterdamse Federatie van harzerkwekers. In de middagpauze mochten we
een kort promotiepraatje voor de NZHU afsteken. Een teken aan de wand was dat
sommige kwekers na de aankondiging van onze presentatie prompt het zaaltje
verlieten en een bezoek aan het buffet belangrijker achtten dan ons aan te
horen. Na ons gloedvol betoog kregen we als reactie dat we niet op leden uit de
Rotterdamse regio hoefden te rekenen, omdat onze wedstrijd te dicht op die van
‘Zutphen’ zat. De
opmerking dat op onze wedstrijd de vogels in de koffers bleven en dus qua
belichting nagenoeg onder dezelfde omstandigheden verkeerden als bij de kwekers
thuis was tegen dovemansoren gezegd. Enkele jaren later ging de Rotterdamse
Federatie ter ziele. Wie misschien had gedacht dat de verenigingsloze
harzerkwekers ‘en groupe’ hun toevlucht zochten bij de NZHU, die in de regel
voor Kerstmis en dus ruim voor ‘Zutphen’ haar wedstrijd organiseerde, kwam
bedrogen uit. De nog overgebleven harzerkwekers besloten
zelf een eigen stammenwedstrijd
in Barendrecht, nu in Dordrecht, te
organiseren en
om aan voldoende vogels te komen
nodigden
ze
ook kwekers
uit
van buiten de regio Rotterdam.
Moraal van het verhaal: De harzerkwekers in de regio Rotteram hadden totaal geen
zin om lid te worden van de aan de NBvV gelieerde NZHU;
wilden liever onder elkaar blijven, baas in eigen huis zijn.
Dat was overigens hun volste
recht, laten we daar duidelijk over zijn.
In 2007 spraken
zij echter hun werkelijke
beweegredenen, mogelijk uit
beleefdheid,
niet uit, maar camoufleerden het met een rationeel overkomend schijnmotief: het
voor hen ongelukkige tijdstip van de wedstrijd van de NZHU. Als er daadwerkelijk
een behoefte was geweest om met de wedstrijd van de NZHU mee te doen had men
ongetwijfeld
over het ‘Zutphenprobleem’
heen gestapt. Waar een wil is, is een weg; waar geen wil is wordt elk strootje
opgeblazen tot een onoverkomelijk obstakel.
Foto. 12 januari
2018. Vogel ’18 te Zwolle. De toekomst van de zangsport op de Nederlandse
kampioenschappen? De zangkanaries ondergebracht in containers in de grote hal.
Links harzerkeurmeester Erik Buizer en bondsvoorzitter Klaas Snijder.
Kritiek op
huisvesting zang in ‘Apeldoorn’
Nu terug naar de
bondskampioenschappen van de NBvV. Zaten, gegeven de omstandigheden, de
zangkanaries zo beroerd in Apeldoorn, en hadden de criticasters tijdens de
ledenvergadering van ‘De Nachtegaal’ in Urk recht van spreken? Ik kan uit eigen
ervaring uitsluitend spreken over de bondskam-pioenschappen
van de NBvV. In ‘Het Turfschip’ in Breda stonden de zangkanaries op een
bovenverdieping in een apart zaaltje achter groene gordijnen. Het zaaltje was
een gezellig ontmoetingpunt voor de zangkanariekwekers, maar daar bleef het wel
bij. Om de vogels te beschermen tegen de verlichting bleven ze hoofdzakelijk
achter de groene gordijnen. In Apeldoorn stonden de zangkanaries aanvankelijk,
deels achter dezelfde groene gordijnen, in de grote hal tegen de achtermuur.
Geen bezoeker kon er om heen. Toen er kritiek kwam op het feit dat de vogels in
de hal wel heel lang in het volle licht zaten werd, om de zangkanariekwekers
tegemoet te komen, amper verlichte kleedkamers in gebruik genomen. Tot een golf
van deelnemers heeft deze verandering niet geleid, integendeel, ondanks dat mijn
vogels in de kleedkamers van de ‘Americahal’ veel donkerder zaten dan bij mij
thuis was en bleef ‘Apeldoorn’ voor veel
zangkanariekwekers een onvoldoende scoren,
zeker voor leden
van de voormalige ANBV.
Zwolle is
behelpen
Ik kan me de reacties van de
zangkanariekwekers op ‘Zwolle 2018’ al voor de geest halen voordat ik er één heb
gehoord: De IJsselhallen hebben binnen de uitstraling van een veemarkt, wat ze
ook jarenlang zijn geweest; voor zangkanaries en zangkanariekwekers
gereserveerde, besloten ruimten, waarin de vogels verduisterd waren
ondergebracht, de kwekers elkaar konden ontmoeten en vogels konden afluisteren
waren niet voorhanden; integendeel, de zangkanaries stonden in de grote hal in
containers, waarvan de deuren tijdens de openingsuren vnl. open stonden om het
publiek een blik naar binnen te gunnen en binnen de containers was met de deur
open van afluisteren geen sprake, omdat het geroezemoes uit de hal de
kanariezang overstemde.
Welwillende
medewerkers zoals Erik Buizer en Piet Hagenaars gingen met mensen die de vogels
in alle rust wilden afluisteren naar binnen en sloten voor even de deur.
Zangkanariekwekers, voor zover aanwezig, klitten wat bij elkaar rond de
containers of liepen wat verweesd rond door de hal. Was dit voor zangkanaries en
hun inzenders een ideaal onderkomen? Verre van dat. Ik verwacht dat de
criticasters die in november 2017 in Urk het woord voerden, zich in rotten van
vier zullen opstellen om aan te geven dat zij nooit zangkanaries zullen
inschrijven vanwege voornoemde accommodatie in de IJsselhallen. De grote vraag
rijst echter of ze wel zullen komen wanneer door de NBvV het zangkanariebedje
voor hen wordt gespreid. Gezien het
wegblijven van kwekers na de verhuizing in de ‘Americahal’ van de grote zaal
naar de verduisterde kleedkamers is enige scepsis gerechtvaardigd.
Foto. 12 januari
2018. Vogel ’18 te Zwolle. De opstelling van de zangkanaries in de containers,
met rechts stoelen om naar de vogels te kijken en evt. af te luisteren.
Zangkanariekwekers willen onder elkaar zijn
Wat moet je nu als
organiserende NBvV? Welke investeringen moet je doen om
tegemoet te komen aan de wensen van kwekers van
wie het hoogst onzeker is of ze
wel zullen, zo niet willen, komen. Immers
waar een wil is, is een weg, maar waar geen wil is wordt elk strootje opgeblazen
tot een onoverkomelijk obstakel. Wat is nu de wil van de
meeste
zangkanariekwekers? Laat de feiten
spreken: De Landelijke Speciaalclub voor Harzers organiseerde haar
wedstrijd
in de week voor ‘Zwolle’; daags voor het inkooien voor de Nederlandse
kampioenschappen konden de vogels in Bennekom opgehaald worden. De
waterslagerspeciaalclub ‘De Nachtegaal’ organiseerde haar
wedstrijd
in de week na ‘Zwolle’; zondag vogels ophalen in Zwolle,
woensdag
inkooien in Rijssen. Voor de LSH hadden
18 kwekers 228 harzers ingeschreven; voor ‘De Nachtegaal’ 34 kwekers, 516
waterslagers. Daartussen zaten dus de Nederlandse kampioenschappen van de NBvV
in Zwolle met resp. 76 harzers van 7 inzenders en 80 waterslagers van 8
deelnemers. Voor mij staat het als een
paal boven water dat zangkanariekwekers het liefst
in eigen, besloten kring
verkeren
om
in deze entourage een onderlinge wedstrijd
te
organiseren. Zolang deze behoefte
blijft bestaan en de genoemde wedstrijden van speciaalclubs om de
bondskampioenschappen zijn gedrapeerd zal het voor veel zangkanariekwekers,
naar mijn verwachting, met de bondsshow nooit wat worden.
Slot
Hoe moet het nu verder met
de zang op de bondskampioenschappen? De
IJsselhallen ken ik alleen van
de ruimtes die nu toegankelijk waren. Veel mogelijkheden voor
wedstrijdomstandigheden gelijkend op die van
een speciaalclub heb ik niet
gezien. Wellicht moet men dat ideaalbeeld
voor de nationale kampioenschappen ook wel laten varen. Het
lijkt me duidelijk dat de planning van
speciaalclubwedstrijden voorafgaand aan of direct volgend op ‘Zwolle’ niet
bevorderlijk is voor het aantal deelnemers in de IJsselhallen. Als puntje bij
paaltje komt verkeren de meeste zangkanariekwekers veel liever in de
beslotenheid van collega kwekers onder elkaar, dan dat zij verloren gaan in de
massaliteit van een Nederlands kampioenschap in een voormalige veemarkt. Bovenal
heeft de organiserende NBvV weinig
grip op wat er zich in de bovenkamer van de zangkanariekwekers afspeelt. Zolang
in brede kring het behalen van het Nederlands kampioenschap niet ervaren wordt
als het ultieme doel van elke zangkanariekweker ontbreekt
de benodigde ambitie en dus ook de drijfveer
om aan de bondskampioenschappen
deel te nemen. Dit is mogelijk het belangrijkste knelpunt, immers, waar een wil
is, is een weg; waar geen wil is wordt elk strootje opgeblazen tot een
onoverkomelijk obstakel.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2018 nr. 1, pp.
13-19.
-0-
‘Rare jongens, die
zangkanariekwekers’
over het NK Zangkanaries
door Jaap Plokker
In het voorjaar van 2019 bereikten het bestuur van de NZHU berichten over
een gewijzigde opzet van de Nederlandse kampioenschapen voor zangkanaries van de
NBvV in Zwolle in januari 2020. Binnen de organisatie van het NK komt er voor de
zangkanaries een driedaagse wedstrijd, waardoor het mogelijk wordt dat
zangkanaries, waarmee de eigenaar nog aan een andere wedstrijd wil deelnemen,
daags na de keuring kunnen worden opgehaald en meegenomen naar huis. Voor Jaap
Plokker een gelegenheid om zijn gedachten weer eens de vrije loop te laten gaan.
Waarom geven een schaatser als Sven Kramer en een atlete als
Dafne Schippers de voorkeur aan een nationale titel boven het winnen van
respectievelijk de IJsselcup of het kampioenschap van de Utrechtse
atletiekvereniging ‘Hellas’ en worden zangkanariekwekers liever kampioen van
Katwijk, Rijssen of Urk dan Nederlands kampioen? Dit was zo’n beetje de teneur
in mijn artikel ‘Nederlandse kampioenschappen zang op dood spoor?’, dat
werd geplaatst in editie 2018-1 van ons clubblad. Wanneer een hobby ook als
‘sport’ wordt gekwalificeerd mag je verwachten dat ‘presteren’ een onderdeel van
het totaalpakket is en bij presteren komt ook onlosmakelijk ‘het hoogst
haalbare’ in beeld. Waar voor 99,9 % van de ‘sporters’ het nationaal
kampioenschap een hoog aangeschreven prestatie is, het waard om op Wikipedia
vermeld te worden, beschouwt het merendeel van de zangkanariekwekers een
Nederlands kampioenschap als een derderangs titel. Althans, als je afgaat op de
belangstelling voor deelname aan deze wedstrijd vanuit de kring van
zangkanariekwekers de laatste jaren. Waar Obelix, zich voortdurend verwonderend
over het doen en laten van de Romeinen, zijn verbazing uitdrukt in de opmerking
‘Rare jongens, die Romeinen’, zal voornoemd gedrag van de zangkanariekwekers bij
‘sportend’ Nederland een vergelijkbare reactie ontlokken:
‘Rare jongens, die zangkanariekwekers’.
Speciaalclubs versus NK
In hetzelfde artikel ging ik ook op zoek naar een
verklaring voor dit verschijnsel. Omdat zangkanariekwekers de voorkeur geven aan
deelname aan wedstrijden van speciaalclubs is het wellicht verhelderend
onderscheidende verschillen te duiden tussen deze wedstrijden en de nationale
kampioenschappen van de NBvV. Daarnaast wordt in de onderlinge conversaties het
oordeel over de NK van de NBvV niet onder stoelen of banken gestoken.
Organisatorisch duren de wedstrijden van de speciaalclubs veel korter en de
vogels zijn er nagenoeg identiek gehuisvest als thuis. Deelname aan een
wedstrijd heeft niet of nauwelijks invloed op de zang van de vogels en binnen
een korte termijn kunnen dezelfde vogels voor een andere wedstrijd worden
ingezonden.
Tijdens de nationale kampioenschappen zijn de vogels veel langer van huis en
staan vaak intensiever in het licht dan thuis, hetgeen effect op de zang van de
vogels kan hebben en de vogels eenmaal terug bij de kweker veel langer van deze
wedstrijd moeten bijkomen om weer voor een andere wedstrijd te kunnen worden
ingezonden.
Verder zijn wedstrijden van speciaalclubs, naast het competitieve element, zeker
ook ontmoetingsmomenten waar kwekers de gelegenheid hebben gezamenlijk naar
vogels te luisteren en ervaringen met elkaar te delen. Dit sociale element
ontbreekt bij de nationale kampioenschappen vrijwel volledig.
Oftewel, zangkanariekwekers lieten tot dusver de nationale kampioenschappen aan
zich voorbijgaan, omdat de wedstrijd te lang duurt, de vogels te lang in te veel
licht gehuisvest zijn en de sfeer van het ‘onder elkaar zijn’ ontbreekt.
Heroriëntatie en nieuwe opzet
Ik weet dat voornoemd artikel in ons clubblad binnen
de NBvV niet onopgemerkt is gebleven. In welke mate het heeft aangezet tot een
heroriëntatie op de NK voor zangkanaries is mij onbekend, maar in de loop van
vorig jaar bereikten mij signalen dat het bondsbestuur niet onverkort vasthield
aan de tot dan toe gebruikelijke opzet van de NK, maar open stond voor een
geheel eigen wedstrijd voor zangkanaries. Opmerkelijk is dat daarbij vooral werd
gekeken naar de redenen waarom de wedstrijden van de speciaalclubs populairder
waren dan de NBvV kampioenschappen in, aanvankelijk, Apeldoorn en, tegenwoordig,
Zwolle. Het uiteindelijke resultaat is dat de wedstrijd voor zangkanaries
weliswaar is ondergebracht bij het NK in Zwolle, maar een geheel eigen opzet en
programmering kent.
De zangkanaries worden, gelijktijdig met de andere vogels, op zondag ingekooid
en op maandag gekeurd. Dan houden de overeenkomsten wel op.
Op dinsdag, dus ruim voordat het NK voor publiek wordt
geopend, is er voor de zangkanariekwekers, buiten de hal waar de overige vogels
zijn gehuisvest, gelegenheid elkaar te ontmoeten en mogelijk kunnen er
ook vogels afgeluisterd worden. Als dit niet dit jaar het
geval kan zijn, dan is het zeker de bedoeling om volgend jaar afluistersessies
te programmeren. Aan het eind van die dag kunnen de inzenders
hun vogels weer mee naar huis nemen. Vanwege de bijzondere programmering
van Vogel 2020, dinsdag is oudejaarsdag, zullen de zangkanaries eerder dan
gebruikelijk uitgekooid worden, nl. ca. 15.00 u. Vogels die op dinsdag niet
worden afgehaald kunnen tijdens de openingstijden van de
tentoonstelling gebruikt worden voor
afluistersessies voor geïnteresseerd publiek. In onderling
overleg zal dit met de hiertoe bereidwillige inzenders worden besproken. Het
spreekt vanzelf dat de wedstrijdresultaten van de zangkanaries worden opgenomen
in de catalogus van de NK. De wedstrijd voor de zangkanaries zal worden
georganiseerd in een afzonderlijke, speciaal voor dit doel gehuurde, ruimte in
de IJsselhallen.
Overstag?
Vriend en vijand zullen moeten toegeven dat de NBvV
goed heeft geluisterd naar de kritiek vanuit de kring van zangkanariekwekers en
vrijwel volledig aan de wensen van de kwekers is tegemoet gekomen. In de nieuwe
opzet onderscheid de NK in Zwolle zich nauwelijks van een wedstrijd van een
speciaalclub, met dit verschil dat in Zwolle een Nederlands kampioenschap te
behalen valt. Argumenten die tot dusver werden geuit om niet naar ‘Apeldoorn’ of
‘Zwolle’ te gaan, zoals, het duurt te lang, de vogels zitten te licht, we zijn
niet onder elkaar, enz., kunnen nu allemaal afgevinkt worden. Sterker, naar mijn
mening lijkt de voorgenomen opzet voor de zangkanaries en de zangkanariekwekers
zelfs beter dan de gang van zaken in het onder zangkanariekwekers van de
voormalige ANBV onvolprezen ‘Zutphen’.
Of de zangkanariekwekers, nu aan al hun openlijk geuite kritiek gehoor is
gegeven, overstag zijn en in grote getale vogels voor de NK zullen inschrijven
zal de toekomst moeten uitwijzen. Ook met de nieuwe opzet zullen, indachtig het
uitgangspunt van Thomas ‘Eerst zien en dan geloven’, kwekers wellicht de kat uit
de boom willen kijken alvorens ze zullen deelnemen. Dat de voorgenomen opzet een
enorme verbetering is en de NK nieuwe stijl de potentie heeft naar een grote
wedstrijd voor zangkanaries uit te groeien staat buiten kijf.
Als …….
Waar een wil is, is een weg
In voornoemd artikel werd eveneens geconstateerd dat
door zangkanariekwekers openlijk geuite kritiek niet altijd de werkelijke
reden hoeft te zijn om geen vogels voor een wedstrijd in te
schrijven. Zo heb ik in het verleden wel eens bij een NZHU lid geïnformeerd
waarom hij geen vogels inschreef voor de clubkampioenschappen. Als reden noemde
hij dat ‘Katwijk’ te ver was. De naam van dezelfde kweker
kwam ik later tegen op de inzenderslijst van wedstrijden die veel verder van
zijn woonplaats verwijderd waren dan Katwijk of op nagenoeg dezelfde afstand.
Kortom, de reistijd was niet de werkelijke reden voor zijn absentie. Zijn de
door zangkanariekwekers geuite argumenten om niet naar het NK te gaan reëel, of
verbloemen ze de werkelijke reden(en), bijvoorbeeld dat men er gewoonweg ‘geen
trek’ in heeft? Bestaat er onder zangkanariekwekers uit de voormalige ANBV nog
zoveel antipathie jegens de NBvV dat ‘Zwolle’ nooit ‘Zutphen’ kan
vervangen? Oftewel, uiteindelijk bepalen vooral emotionele motieven het gedrag
van zangkanariekwekers en niet de rationele. Waar emotionele motieven prevaleren
kan het, voor de ‘sportwereld’, merkwaardige verschijnsel optreden waarmee dit
artikel begon: Zangkanariekwekers behalen liever een kampioenschap van Katwijk,
Rijssen of Urk, dan een Nederlandse titel. We zullen in januari 2020 hieromtrent
veel wijzer zijn geworden. Kunnen we na de NK concluderen dat de Nederlandse
zangkanariekwekers zich hebben geschaard in de kring van de echte ‘sporters’, of
zal het bestuur van de NBvV verzuchten: ‘Rare jongens, die
zangkanariekwekers!’?
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2019 nr. 2, pp.
9-13.
-0-
Eigen
schuld, dikke bult?
Een pamflet over de toekomst van de zangkanariesport
door Jaap Plokker
In Nederland
werd in 1901 door de vogelvereniging ‘Luscinia’ voor het eerst een wedstrijd
georganiseerd voor harzers waarop de vogels werden beoordeeld op hun individuele
zangkwaliteiten. Later volgden de waterslagers en sinds de COM kampioenschappen
in Zutphen in 1985 worden er ook in Nederland timbrado’s gekweekt.
Is anno 2021, 120 jaar na de eerste kanariezangwedstrijd, de zangkanariekweek
in Nederland op sterven na dood? Moeten we gelaten toezien dat de ‘moeder van de
georganiseerde zang- en siervogelliefhebberij’ ten onder gaat aan de geest van
de huidige
tijd?
Jaap Plokker analyseert de teruglopende belangstelling voor het kweken van
zangkanaries en blikt vooruit. Allereerst kijkt hij naar ontwikkelingen buiten
de vogelliefhebberij en hun effect op het houden en kweken van zang- en
siervogels. Vervolgens onderzoekt hij de sterke en zwakke punten in de
zangkanariesport en mogelijke interne oorzaken voor de dalende populariteit van
de zangkanariekweek. Tenslotte komt hij uit op de vraag of er nog toekomst is
voor de zangkanariesport en, zo ja, hoe die er uit zou kunnen zien.
Gezien zijn eigen ervaringen
gaat hij vooral uit van de wereld van de waterslagers. In hoeverre zijn betoog
ook geldt voor die van de harzers en timbrado’s zullen vooral kwekers uit die
kringen moeten beoordelen.
Inleiding
Deel 1 - Externe oorzaken
Herinneringen
Minder
kooien in de huiskamers
Minder zangkanariekwekers
Slot
Gezelschapsdieren
Ontwikkelingen in het huisdierenbezit
Dalend huisdierenbezit vanaf eind 20e eeuw
Ontwikkelingen in het bezit van zang- en siervogels
Teleurstellend
wetenschappelijk onderzoek
Rapport ‘Gedeelde Zorg’2006
Huisdierenbezitters met vogels vanaf 1979
Feiten en
Cijfers 2011 en 2015
Wetenschappelijke onderzoeken nauwelijks bruikbaar
Rapporten brancheorganisatie
Zang- en siervogelbezit
daalt in Nederland al 40 jaar
Nederland in
Europa
Motieven voor afnemend huisdierenbezit
Zang- en siervogelfokkers in het algemeen
Zangkanariekwekers in het bijzonder
Verzilveren wordt steeds lastiger
Veranderende moraal
Samenvatting en slotconclusie
Deel 2 - Interne oorzaken
Sterkte/zwakte analyse
Aantrekkelijkheid van zangkanariesport
Gevarieerdheid
Betrokkenheid
Voetangels en klemmen
Een
complexe en veeleisende hobby
Toerenherkenning en -waardering
Uitrusting
Woon-, werk- en gezinssituatie
Verenigingen en speciaalclubs
Zangkweker steeds vaker solist
Regionale functie verenigingen met zangkwekers
Speciaalclubs onvoldoende ingesteld op
toetreders
Subgroepvorming
Splendid isolation
Negatief
imago
Wedstrijd achilleshiel
Keurlijst is vaak een indicatie zangcapaciteiten
Prijswinnaars zonder
collegiale consultatie
Achterkamertjesgebeuren
Solistische keurmeesters
Keurbriefje zangkanaries advies met ???
Slot
Deel 3: Kansen en suggesties
Noodzaak fundamentele
veranderingen
Achterom kijken is zinloos
Speciaalclubs en keurmeesters stellen een ‘deltaplan’ op
Promotie
Onze
Vogels
Clubwebsites-gezamenlijke website
De boer op
Verenigingsleven speciaalclubs
Intensievere contacten speciaalclubleden
Opvang toetreders
Communicatie-instrumenten
Sociale ontmoetingsmomenten
Nederlanders
met wortels in andere culturen
Opzet wedstrijden voor zangkanaries op de schop
Waarborgen voor eerlijkheid leiden tot
ondoorzichtigheid
Transparantie
en participatie
Gedragscode
Eendaagse wedstrijden
Keurtechnisch collegiaal overleg
Consulterend collegiaal overleg tijdens wedstrijden
Eerlijke competitie in plaats van loterij
Slot
Samenvatting
Verantwoording
Noten
Inleiding
Getuige het
aantal afdelingen van de NBvV dat jaarlijks wordt opgeheven is de belangstelling
voor het houden en kweken van zang- en siervogels in Neder-land
op haar retour. Gedwongen door ledendaling en vaak ook als het gevolg van het
ontbreken van opvolgers voor vertrekkende bestuursleden heeft sedert de
eeuwwisseling, maar met name in het laatste decennium, menige vogelvereniging
een punt achter haar bestaan moeten zetten.1 Regelmatig word ik
geconfronteerd met zangkanariekwekers die zich zorgen maken over de toekomst van
de zangsport. ‘Zullen er over 10-15 jaar nog zangkanariekwekers en wedstrijden
voor harzers, waterslagers en timbrado’s zijn?’, vragen zij zich af. Om zich
heen zien zij namelijk collega kwekers ouder en het kringetje liefhebbers steeds
kleiner worden. Is het houden en kweken van zangkanaries een sport die
letterlijk aan het uitsterven is? Het heeft er alle schijn van, met name voor de
wereld van de harzers en zeker ook voor die van de waterslagers, waarvan ik het
meest op de hoogte ben.
Voor de oorzaak van de teloorgang van
de zangsport wordt vaak met de vinger naar buiten de vogelliefhebberij gewezen.
‘Mensen kiezen voor een andere vorm van vrijetijdsbesteding dan het houden en
kweken van vogels’ is een veelgehoorde reden voor de tanende populariteit van de
vogelliefhebberij. De vraag is of dit de enige oorzaak is. Moeten
zangkanariekwekers soms ook de hand in eigen boezen steken, omdat ze te lang
zijn blijven hangen in een op een
19e eeuwse wijze beoefenen
van hun liefhebberij? Als dat zo is en de bereidheid bestaat om het kweken van
zangkanaries aan te passen aan de wensen en verlangens van de 21e
eeuwse vogelliefhebber, mogelijk heeft de zangkanariesport dan toch nog toekomst
en zullen er in de komende decennia, voor weliswaar veel minder liefhebbers dan
in het verleden het geval was, wedstrijden voor harzers, waterslagers en
timbrado’s georganiseerd blijven worden.
Deel 1 - Externe oorzaken
De tanende
populariteit voor het houden en kweken van vogels in het algemeen en van
zangkanaries in het bijzonder is een gevolg van de afnemende interesse in de
Nederlandse samenleving voor deze vorm van vrijetijdsbesteding. Het kweken van
zangkanaries kan niet concurreren met het scala aan andere vormen van
vrijetijdsbesteding. Zo is althans de veelgehoorde verklaring.
De terugloop van het aantal zangkanariekwekers heeft dus oorzaken die buiten de
sport liggen en waaraan de sport ook niets kan doen. Ze moet dit gelaten
accepteren als een gegeven en zich neerleggen bij de consequentie dat dit het
einde van de zangkanariesport kan betekenen. In onderstaande onderzoeken we in
welke mate in Nederland de interesse voor de vogelliefhebberij in het algemeen,
en die voor de zangkanariekweek in het bijzonder, daadwerkelijk afneemt en wat
buiten de invloedsfeer van de zangkanariesport liggende oorzaken kunnen zijn van
die dalende populariteit.
Herinneringen
Naar het bezit van zang- en
siervogels is in het verleden nauwelijks gestructureerd onderzoek gedaan. We
hebben dus weinig, op ‘harde’ feiten gebaseerd, inzicht over de ontwikkeling van
het sier- en zangvogelbezit in Nederlandse huishoudens gedurende de laatste
vijftig jaar. We moeten ons daarom, vnl. voor de 20e eeuw, behelpen
met ‘zachte’, en dus minder betrouwbare, gegevens, zoals persoonlijke
herinneringen. Die mogen uiteraard niet als onderbouwing fungeren voor algemeen
geldende uitspraken, maar bij gebrek aan beter moeten we het voorlopig hiermee
doen.
Minder
kooien in de huiskamers
Ik ben er van overtuigd
dat ik nu veel minder vogelkooien in huiskamers zie dan tijdens mijn jeugd en de
eerste jaren dat mijn vader, en ik aan de zijlijn, waterslagers kweekten. Een
collega van me was gedurende de jaren ’80 en beginjaren ’90 actief met het
organiseren van een markt voor tweedehands artikelen ten bate van een
mannenkoor. Ze betrokken hun spullen voor een belangrijk deel van nabestaanden
van overleden personen. In de praktijk waren dat vnl. ouderen. Ik vertelde hem
over de tombola op de tentoonstelling van de vogelvereniging ‘De Kanarievogel’
waar we als blikvangers en hoofdprijzen waterslagers in een sierkooi hadden. De
zangkanaries waren
Veertig jaar geleden was het nog heel
gebruikelijk dat in een huiskamer een sierkooi met een zangkanarie stond of
hing. Tegenwoordig moet je er naar zoeken.
geschonken,
maar de aanschaf van de sierkooien was voor de vereniging een behoorlijke
kostenpost. Hij bood me toen aan eens in de opslag van hun ‘markt’ te komen
kijken, omdat ze ‘stapels’ vogelkooien hadden staan, die met ‘bosjes’
binnenkwamen en waar nauwelijks vraag naar was.
Tussen 1976 en 1984 schommelde het aantal inzenders van zangkanaries, harzers en
waterslagers, voor de onderlinge tentoonstelling van ‘De Kanarievogel’ tussen 25
en 34 leden. Het aantal ingeschreven zangkanaries, overwegend waterslagers,
varieerde in die tijd tussen 260 en 350 vogels. Het overgrote deel van de
inzenders van zangkanaries was woonachtig in de regio Katwijk en directe
omstreken. De meeste kwekers raakten toen hun overtollige vogels kwijt op de
onderlinge tentoonstelling, aan huis of aan lokale dierenwinkels. Ik bezit nog
een soort kasboekje met inkomsten en uitgaven betref-fende
onze vogelliefhebberij uit de periode 1974-1985. Daaruit valt op te maken dat we
in de tweede helft van de jaren ’70 een waterslagerman voor ƒ25,00 en in de
eerste helft van de jaren ’80 voor ƒ30,00, soms zelfs ƒ35,00, verkochten. Rond
1985 was de verkoopprijs van de waterslagermannen gezakt naar ƒ22,50 – ƒ25,00.
In mijn beleving werd het vanaf dat moment, dus medio de jaren ’80, steeds
lastiger om waterslagers te verkopen, zowel aan particulieren aan huis als aan
winkeliers. De verkoopprijzen zakten verder en ik kan me nog wel herinneren dat
ik op het eind van de jaren ’90 op de tentoonstelling van ‘De Kanarievogel’ in
de verkoopklasse ca. ƒ 12,50 voor een waterslagerman vroeg, om ze maar kwijt te
kunnen raken. Dat was dus een halvering van de verkoopprijs t.o.v. 1980 als
gevolg van een sterk afgenomen vraag.
Minder
zangkanariekwekers
De door mij
geconstateerde dalende belangstelling voor een vogel als huiskamerzanger vanaf
medio de jaren ’80 valt, opvallend genoeg, samen met een teruglopende interesse
voor het kweken van zangkanaries, althans als we ontwikkelingen rondom
vogelvereniging ‘De Kanarievogel’ te Katwijk als uitgangspunt nemen. Werden in
1984 nog door 34 leden zangkanaries ingezonden, in 1990 was dat gezakt naar 20,
in 1995 naar 16, in 1999 naar 15 en in 2005 schreven nog 11 leden zangkanaries
in.2
Hierbij moeten we ook in de beschouwing betrekken dat ‘De Kanarievogel’ in die
periode,
w.b. de waterslagerkwekers,
zich steeds meer ontwikkelde van een lokale naar een regionale vereniging. De
regio waaruit de waterslagers kwekende leden afkomstig is breidde zich uit van
vnl. Katwijk en omstreken tot nu een gebied dat zich uitstrekt van het Westland,
via Alphen aan den Rijn en Amsterdam tot Haarlem. Gezien bovenstaande cijfers
voor ‘De Kanarievogel’ werd de afname van het aantal in Katwijk en directe
omgeving woonachtige waterslagerkwekers dus niet gecompenseerd door nieuwe leden
uit de groter wordende regio. Ondanks het zich steeds verder uitdijende
rekruteringsgebied daalde het aantal inzenders met waterslagers voor de
onderlinge tentoonstelling.
Kijken we naar het ledenbestand en het aantal inzenders voor de
clubkampioenschappen van de Speciaalclub Zang NZHU, dan kent de vereniging het
grootste aantal leden en inzenders voor de onderlinge wedstrijd kort na de
oprichting, in de tweede helft van de jaren ’80. Over het
verloop van het
ledenbestand zijn we niet
volledig geïnformeerd, maar in
1990 telde de club 67 leden en in 2001 59, om daarna terug te vallen tot 32 eind
2005. Het aantal deelnemers aan de clubkampioenschappen was in 1985 57, in 1990
39 en in 1999 38. Gedurende de jaren ’90 werd de NZHU dus geconfronteerd met een
langzame ledendaling, maar bleef het aantal inzenders voor de
clubkampioenschappen vrijwel gelijk. De grootste terugval in zowel het
ledenbestand als het aantal inzender viel voor de Speciaalclub Zang NZHU in de
periode 2000-2005. In 2005 schreven nog maar 15 leden vogels in voor de
wedstrijd.3
Slot
Op grond van
persoonlijke herinneringen, zoals bovengenoemde, vermoed ik dat de grote daling
van het aantal vogelkooien in de Nederlandse huishoudens in de eerste helft van
de jaren ’80 is begonnen en zich tot in de jaren ‘90 heel sterk heeft doorgezet.
Gelijktijdig met deze ontwikkeling begon ook de daling voor de belangstelling
voor het houden en kweken van zangkanaries, aanvankelijk snel, later langzaam,
maar gestaag, tot op de dag van vandaag. Er zijn, zoals we hierna zullen zien,
aanwijzingen dat het landelijke beeld niet veel afwijkt van hetgeen zich volgens
mijn waarnemingen in de regio Katwijk en in West-Nederland heeft voltrokken.
Gezelschapsdieren
Het houden en kweken van
zang- en siervogels is een onderdeel van een fenomeen dat onlosmakelijk met de
mensheid verbonden lijkt: de behoefte aan gezelschapsdieren. Vermoed wordt dat
al 12.000 jaar geleden de wolf werd gedomesticeerd om de mens van nut te zijn.
Sindsdien is de hond onderdeel van de mensenmaatschappij geworden. Tegenwoordig
wordt het gezelschapsdier, in toenemende mate, sociaal-emotioneel als een
gezinslid beschouwd.
Het ligt voor de hand te veronderstellen dat ontwikkelingen in het
huisdierenbezit ook effect hebben
op het houden en kweken van zang- en siervogels.4
Ontwikkelingen in het huisdierenbezit
Structureel onderzoek
naar het huisdierenbezit in Nederland is van relatief recente datum. Kort na de
eeuwwisseling is men begonnen het honden- en kattenbezit jaarlijks te
inventariseren en zijn ontwikkelingen sindsdien in kaart gebracht. Voor de
overige huisdieren, zoals zang- en siervogels, gebeurt dat pas sedert 2015
periodiek. Willen we ons een beeld vormen van de ontwikkelingen betreffende het
huisdierenbezit in het algemeen en dat van zang- en siervogels in het bijzonder
vanaf de laatste decennia van de 20e eeuw,
dan moeten we ons dus voornamelijk baseren op incidentele gegevens.
Tabel 1.
Aantal gezelschapsdieren in Nederland in 2003-2005.9
Het aantal zang- en siervogels in
Nederland werd in 2003 geschat op 3,4 miljoen, op basis van gegevens van
Divebo, een organisatie voor ondernemers in de huisdierenbranche.
Dalend
huisdierenbezit vanaf eind 20e eeuw
Het in 2006 door het Forum
Welzijn Gezelschapsdieren gepubliceerde rapport ‘Gedeelde Zorg’ schetst de
volgende historische ontwikkeling: Eind jaren ’70 was in 74% van de Nederlandse
huishoudens één of meerdere huisdieren aanwezig. Dat percentage nam in jaren ’80
sterk af en dat zette door tot in de jaren ’90. Bij de eeuwwisseling had 50% van
de huishoudens een gezelschapsdier. Het Forum constateerde na 2000 weer een
toename van het percentage huishoudens met een huisdier, naar 55% in 2005. Een
belangrijk
aandeel in deze stijging
hadden de honden-, katten- en
konijnenbezitters.5
Het in 2011 uitgebrachte ‘Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2011’
constateerde dat gedurende de periode 2005-2010 de groei had doorgezet naar 59%.6
In het vervolg op dit rapport is te lezen dat gedurende de jaren 2010-2014 het
percentage van 59% stabiel was gebleven.7 In de tweede helft van het
tweede decennium daalde het percentage huishoudens met een gezelschapsdier in
fors tempo, naar 47,7 %
in 2019, zoals Tabel 5 laat zien.
Sedert 2014 is in Nederland het percentage huishoudens
met een huisdier met 19% gedaald. Op dit moment is het aantal huishoudens met
een huisdier procentueel dus iets lager dan rond de eeuwwisseling, en dalende.
Ontwikkelingen in het bezit van zang-
en siervogels
De 21e
eeuwse onderzoeken naar het huisdierenbezit in Nederland concentreerden zich
aanvankelijk op honden en katten. Opvallend is hoe weinig aandacht in de
studies werd besteed aan het bezit van zang- en siervogels.
Teleurstellend wetenschappelijk onderzoek
In
2002 werd door Divebo, een organisatie voor ondernemers in de
huisdierenbranche, voor de eerste keer een onderzoek ingesteld naar het bezit
van honden en katten in Nederland. De oprichting van het Forum Welzijn
Gezelschapsdieren door de Raad voor Dierenaangelegenheden was een stap om het
huisdieren-bezit
meer wetenschappelijk te benaderen, maar in hun rapportage voerde het honden- en
kattenbezit eveneens de boventoon.
Rapport ‘Gedeelde
Zorg’ 2006
In de in
2006 door het Forum uitgebrachte publicatie ‘Gedeelde Zorg’ werd namelijk
summier aandacht besteed aan het bezit van zang-
en siervogels in de Nederlandse huishoudens. Bij de schatting hoeveel zang- en
siervogels in Nederland aanwezig waren hinkte het Forum op twee gedachten. Zo
meende men het aantal in Nederland aanwezige zang- en siervogels bij benadering
te kunnen bepalen aan de hand van de productie van vaste voetringen door
organisaties van vogelhouders. Op basis van deze gegevens kwam men tot een
schatting van ruim 2 miljoen zang-, sier- en watervogels, die
in 2005
in Nederlandse huishoudens als gezelschapsdier werden
gehouden. Daarnaast hanteerde men ook een schatting op basis van door Divebo
verstrekte gegevens, waaruit bleek dat in 2003 in Nederland 3,4 miljoen zang- en
siervogels aanwezig waren. Beide cijfers zijn volkomen onvergelijkbaar, omdat ze
totaal verschillende informatie verschaffen. De door Divebo uit een enquête
verkregen aantallen was een schatting van het totale aantal vogels in de
Nederlandse huishoudens in 2003; de ringenproductie van 2005 is een indicatie
hoeveel jonge vogels de zang- en siervogelfokkers in dat jaar hoopten te kunnen
kweken. Dit zijn totaal verschillende grootheden, appels en peren. Het signi-ficante
verschil tussen beide getallen van 39%
is dan ook
veelzeggend.
Tabel 2. Percentages huisdieren,
per soort, in Nederlandse huishoudens met gezelschapsdieren gedurende 1979 en
2005.10
Huisdierenbezitters met vogels vanaf 1979
In het
‘Forum’
rapport vinden we een interessante
tabel die de ontwikkeling tussen 1979 en 2005 in beeld brengt. In 1979 was in
50% van de huishoudens met gezelschapsdieren één of meerdere zang- of siervogels
in huis. In 1993 was dat percentage gedaald tot 26% en in 1995 tot 20%. In 15
jaar was dus in Nederland
het percentage huisgezinnen met
gezelschapsdieren dat één of meerdere vogels in huis had gedaald met 60%. Na
1995 was nog wel sprake van een daling, maar die ging lang niet zo snel als in
de periode 1980-1995 het geval was geweest. Deze cijfers passen overigens prima
in het beeld dat hiervoor werd geschetst op basis van persoonlijke herinneringen
en ontwikkelingen bij vogelvereniging.
‘De Kanarievogel’ te Katwijk en de Speciaalclub Zang NZHU gedurende de laatste
decennia van de 20e eeuw.
Overigens heeft de daling van het percentage zang- en siervogels bij de
huisdierenbezitters zich tot onze tijd gestaag voortgezet. Had in 2005 nog 17%
van de huisdierbezitters één
of meerdere vogels, in 2019 was dat gedaald tot 11,1%.11
Tabel 3.
Absolute aantallen huisdieren, per soort, in Nederlandse huishoudens in 2005 en
2010.13
In deze tabel worden m.b.t. de
zang- en siervogels appels met peren vergeleken. Het voor 2006 opgegeven aantal
van 3,4 miljoen is gebaseerd op een schatting van Divebo (uit 2003), terwijl de
opgave voor 2010 is gebaseerd op het door organisaties van vogelhouders
verspreide aantal ringen. Het verschil tussen de Divebo schatting en de
ringenverkoop bedroeg in 2003-2005 al 39%.
‘Feiten en
Cijfers’ 2011 en 2015
Het vervolg op de publicatie
van het Forum uit 2006 verscheen in 2011. Dit keer werd het rapport ‘Feiten &
Cijfers Gezelschapsdierensector 2011’ uitge-bracht
door HAS Kennistransfer/HAS Hogeschool Den Bosch.12 Ook in dit
rapport is er minieme aandacht voor de ontwikkelingen m.b.t. het sier- en
zangvogelbezit. Wederom is de ringenuitgifte de belangrijkste bron om de omvang
van het aantal zang- en siervogels als huisdier in Nederland aan te geven. Er
blijken in 2010 1,96 miljoen vogelringen te zijn verspreid, hetgeen een daling
van 5% betekende tussen 2005 en 2010.
De uit het HAS rapport overgenomen Tabel 3 is onbetrouwbaar betreffende de
ontwikkelingen in
het aantal zang- en siervogels in Nederland, omdat het verschillende grootheden
met elkaar vergelijkt. Voor de vergelijking tussen 2005 en 2010 ging men voor
2005 uit van de in het uit 2006 daterende rapport gehanteerde schatting uit 2003
van Divebo van 3,4 miljoen vogels, terwijl men voor 2010 het door de
organisaties voor vogelhouders uitgegeven aantal voetringen heeft genomen.
Tabel 4.
Absolute aantallen huisdieren, per soort, in Nederlandse huishoudens in 2014 en
2010.15
Ook in deze tabel worden m.b.t. de zang- en siervogels appels met peren
vergeleken. Het voor 2010 opgegeven aantal van 2 miljoen is gebaseerd op het
door organisaties van vogelhouders verspreide aantal ringen. Het voor 2014
opgegeven aantal van 3,9 miljoen is gebaseerd op een schatting van Divebo. Het
geconstateerde verschil van +95% kan daarom regelrecht in de prullenbak.
We zagen
hiervoor dat tussen de Divebo-schatting en de ringenproductie een significant
verschil van 39% zat. De in Tabel 3 aangegeven daling van het aantal zang- en
siervogels in Nederland tussen 2005 en 2010 met 41% is daarom uiterst dubieus,
omdat men appels met peren vergelijkt.
Onderzoekers van de HAS Hogeschool Den Bosch en de Faculteit Diergeneeskunde van
de Universiteit Utrecht (UU) waren verantwoordelijk voor het derde rapport dat
in 2015, onder de naam ‘Feiten & Cijfers Gezelschapsdieren-sector
2015’, verscheen. Het was gebaseerd op in 2014 verzamelde cijfers. Ook van dit
rapport kan geconcludeerd worden dat niet alleen de aandacht zich vooral
concentreert op honden en katten, maar de studenten en medewerkers van de
hogeschool en universiteit, wederom op
de zang- en siervogels
betrekking hebbende cijfers niet al te
zorgvuldig hanteren.
Voor de gebruikelijke tabel met het aantal zang- en siervogels in Nederland
vallen de onderzoekers voor 2014 weer terug op Divebo schattingen, die deze keer
opnieuw worden vergeleken met de ringenverkoop van de organisaties voor
vogelhouders in 2010. We zagen hiervoor dat tussen beide waarnemingen op
hetzelfde moment een verschil van ca. 40% kan bestaan. Het rapport constateerde
voor de periode 2010-2014 een spectaculaire toename van het aantal zang- en
siervogels in Nederland met 95%. We kunnen 99,9% van deze groei op het conto
schrijven van het rekenen met verschillende grootheden. De in dit rapport
getrokken conclusies betreffende de zang- en siervogels moeten daarom niet
altijd serieus genomen worden.14
Wetenschappelijke onderzoeken nauwelijks bruikbaar
Slotsom van drie door HAS
Hogeschool Den Bosch en Universiteit Utrecht ondernomen onderzoeken naar de
ontwikkelingen wat betreft het gezelschapsdierenbezit in Nederland, gedurende de
periode 2005 t/m 2014, kan niet anders zijn dan dat als gevolg van het onder
toezicht van de dames en heren academici uiterst ondoordacht
omgaan met de cijfers over zang- en siervogels het erg lastig is op grond van
deze studies zinnige conclusies te trekken betreffende de populariteit van zang-
en siervogels in Nederlandse huishoudens gedurende genoemde periode. Voor
onderzoek naar de ontwikkelingen van het zang- en siervogelbezit zijn de
rapporten alleen waardevol vanwege de cijfers omtrent het vogelbezit en de
ringenproductie in bepaalde jaren.
De laatste jaren wordt er door Aeres Hogeschool in Dronten en de HAS Hogeschool
Den Bosch periodiek de zogenaamde ‘Pet Monitor’ gepubliceerd. Het verzamelen van
gegevens en door de medewerkers van genoemde instellingen getrokken conclusies
hebben vrijwel uitsluitend betrekking op honden- en kattenbezitters. Naar
zinnige informatie omtrent het zang- en siervogelbezit zal men in de ‘Pet
Monitor’ tevergeefs zoeken.
Tabel 5. Percentages van Nederlandse huishoudens met huisdier,
onderverdeeld naar diersoort, gedurende de periode 2017-2019.21
|
2017 |
2018 |
2019 |
% |
% |
% |
|
|
|
|
|
Huishoudens met huisdieren |
51 |
49 |
47,7 |
|
|
|
|
Katten |
23,9 |
23,8 |
23,4 |
Honden |
18,9 |
18,4 |
17,8 |
Siervissen |
9,2 |
7,8 |
7,2 |
Vijvervissen |
6,1 |
5,8 |
5 |
Konijnen |
6 |
4,8 |
3,8 |
Zang- en siervogels |
4,9 |
4,8 |
5,3 |
Knaagdieren |
4,8 |
4,1 |
3,1 |
Pluimvee |
2,9 |
2,8 |
2,6 |
|
|
|
|
Percentage huishoudens met zangvogels van percentage huisdierenbezitters |
9,6 |
9,8 |
11,1 |
N.B.
Percentages beneden 1% zijn niet meegenomen.
Rapporten
brancheorganisaties
Werden en worden we op
grond van door hogescholen ondernomen onder-zoeken
naar het gezelschapsdierenbezit, behoudens enige data omtrent ringenproductie en
Divebo-schattingen, weinig wijzer omtrent de ontwikkelingen in het zang- en
siervogelbezit in Nederlandse huishoudens gedurende de laatste decennia,
mogelijk dat we wel enig inzicht kunnen verwerven uit rapporten van
belangenorganisaties in de wereld van de gezelschapsdieren.
In Nederland wordt het huisdierenbezit periodiek geïnventariseerd door Divebo, een organisatie voor ondernemers in de huisdierenbranche en de NVG, de Nederlandse Voedingsindustrie Gezelschapsdieren. Vanaf 2002 geven Divebo en NVG aan het bureau SAMR/MarketResponse de opdracht het huisdierbezit te onderzoeken. Dit gebeurt in de vorm van een steekproef onder een representatieve groep Nederlandse huishoudens. Aanvankelijk concentreerde men zich op honden en katten en pas vanaf 2015 wordt ook het bezit van zang- en siervogels in het onderzoek betrokken.16 De resultaten van het jaarlijks onderzoek door SAMR/MarketResponse worden door Divebo in een persbericht gepubliceerd, maar met betrekking tot het zang- en siervogelbezit hult men zich in de grootst mogelijke algemeenheden. Een structurele inventarisatie van het aantal zang- en siervogels in Nederland vanaf 2015 ontbreekt ook in de publiek toegankelijke Divebo/NVG-rapportage. We moeten dus volstaan met losse feiten, zonder enige samenhang in de tijd: in het in 2016 uitgebrachte persbericht, gebaseerd op uit 2015 daterende gegevens, blijven de zang – en siervogels onvermeld; hetzelfde geldt voor het uit 2017 daterende rapport. In het in 2018 gepubliceerde persbericht met data uit 2017 kunnen we lezen dat 4,9 % van de huishoudens één of meer zang- of siervogels bezit. In het uit 2019 daterende rapport staat dat in 2018 in Nederland 2,0 miljoen zang- en siervogels werden gehouden en dat in 4,8 % van de Nederlandse huishoudens één of meer zang- of siervogels aanwezig zijn. Het in september 2020 gepubliceerde persbericht meldt dat het aantal zang- en siervogels in Nederland in 2019 is toegenomen tot 2,4 miljoen en het percentage huishoudens met zang- en siervogels is gestegen tot 5,3%.17
Wat leert ons de
onderzoeken over Nederland?
Op basis van de
incidentele gegevens concluderen we dat de populariteit van het hebben van een
huisdier in Nederland een golvende beweging vertoont, maar de trend in de
laatste 40 jaar in neerwaartse richting gaat. Ca. 1980 hadden drie van de vier
Nederlandse huishoudens één of meerdere huisdieren, rond de eeuwwisseling was
dat nog één op de twee. In de daaropvolgende 15 jaar was er een stijging van het
percentage huishoudens met een huisdier naar bijna 60%, om sinds 2015 weer te
dalen naar ca. 48% in 2019. De populariteit van het huisdierbezit is op dit
moment dus gezakt tot iets beneden het percentage van rond de eeuwwisseling, en
dalende. De opleving van het gezelschapsdierenbezit gedurende de eerste 15 jaar
van deze eeuw is bij gebrek aan voldoende gegevens niet aantoonbaar terug te
vinden in de populariteit van het hebben van een vogel als huisdier. De indruk
bestaat dat in het eerste decen-nium
van de 21e eeuw er niet of nauwelijks een opbloeiende belangstelling
voor vogels als gezelschapsdieren is geweest. Met name het honden- en
kattenbezit is in die periode toegenomen.
Na twee decennia periodiek onderzoek naar het gezelschapsdierenbezit in
Nederland is de oogst betreffende de ontwikkeling in de populariteit van zang-
en siervogels in Nederland bijzonder schamel: Aangaande het absolute aantal
hebben we vier cijfers: In 2003 schatte Divebo het aantal zang- en siervogels in
Nederland op 3,4 miljoen18, in 2014 was dat 3,9 miljoen19
en voor 2018 en 2019 was dat respectievelijk 2,0 en 2,4 miljoen. Dit
betekent dat tussen 2003 en 2019 het aantal zang- en siervogels in Nederlandse
huishoudens met 29% is gedaald.20
Wat betreft het percentage Nederlandse huishoudens met één of meerdere zang- of
siervogels vonden we voor de 21e eeuw uitsluitend gegevens vanaf
2017. Dat waren achtereenvolgens 4,9, 4,8 en 5,3%. Dit betekent dat op dit
moment in één op de twintig Nederlandse huishoudens één of meerdere vogels
aanwezig is.
Omtrent de populariteit van zang- en siervogels onder huisdierbezitters
beschikken we over cijfers over de periode 1979-2005 en vervolgens vanaf 2017.
In 1979 bezat 50% van de huisdierenbezitters een of meerdere zang- of
siervogels; in 1993 was dat gedaald naar 26%; in 2001 naar 16%; in 2019 naar
11,1%.
Kortom, de populariteit van zang- en
siervogels onder de huisdierbezitters vertoont sedert 1980 een dalende trend.
Van de huishoudens met een gezelschapsdier had in 1979 1 op de 2 gezinnen één of
meerdere vogels; in 2019 was dat 1 op de 10 huishoudens. De sterkste daling
voltrok zich overigens in de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw. Of de in 2019,
ten opzichte van 2018, gestegen populariteit structureel of incidenteel is
geweest zal de komende jaren moeten blijken.
Nederland
in Europa
FEDIAF, de organisatie
van de Europese huisdiervoedersindustrie, brengt vanaf 2018 jaarlijks een
rapport uit over het gezelschapsdierenbezit in de Europese landen. De gegevens
zijn gebaseerd op steekproeven, kunnen jaarlijks fors wisselen en vanuit
wetenschappelijk oogpunt kunnen we er daarom niet blind op varen, maar ze geven
wel een indicatie.22
De meest recente Europese gegevens waarover ik beschik staan in het in 2020
gepubliceerde FEDIAF rapport over 2019. Hieruit bleek dat, wat betreft
het
aantal zang- en siervogels, ons land, na Italië, Turkije, Frankrijk, Spanje,
Duitsland en Rusland, met
2.440.000 vogels in Nederlandse huishoudens, op de zevende plaatst stond. In
België werd het aantal zang- en siervogels in 2019 geschat op 450.000.
Wanneer we deze acht landen eens nader beschouwen en dan rekening houden met het
bevolkingsaantal ontstaat een heel ander plaatje. Op 1000 inwoners waren er in
Rusland 23 siervogels; in Duitsland 50, in Frankrijk 69, in Turkije 136, in
Spanje 139, in Nederland 141 en in Italië 206. Het hebben van vogels als
huisdier lijkt dus van de genoemde Europese landen in Italië verreweg het
populairst, gevolgd door Nederland. In alle overige West-Europese landen lag het
siervogelbezit aanzienlijk lager. Ter vergelijking: in 2019 waren in België op
de 1000 inwoners 38 vogels.23
Europees bezien, met name Noordwest-Europees, staat Nederland wat betreft de
populariteit van zang- en siervogels als huisdier er dus helemaal niet zo slecht
voor. Men zou zelfs kunnen stellen dat de populariteit van zang- en siervogels
als huisdier in Nederland met kop en schouders uitsteekt boven die in de ons
omringende landen.
Motieven
voor afnemend huisdierenbezit
In voorafgaande werd
geconstateerd dat in Nederland al vanaf de laatste decennia van de 20e
eeuw een dalende trend in het huisdierenbezit te bespeuren valt. Voor de
toekomst van de vogelliefhebberij is uitermate belangrijk te weten welke
motieven aan die dalende populariteit ten grondslag liggen.
Met de groei van de welvaart sinds de jaren ’60 is met de hoeveelheid ‘vrije
tijd’ ook het aantal vormen van vrijetijdsbesteding toegenomen. Dat de
belangstelling voor het houden en kweken van vogels hiervan concurrentie
ondervindt is evident. Ik heb echter wel mijn twijfels om dit als enige oorzaak
te zien voor de tanende belangstelling voor het houden en kweken van zang- en
siervogels. Toen de vereniging ‘De Kanarievogel’, waarvan ik bestuurslid en
vanaf 1985 voorzitter was, begin jaren ’80 werd geconfronteerd met ledendaling
werd, uiteraard, ook naar oorzaken gezocht. Meerdere malen kwam ter tafel dat
dit een teken van de tijd was: onvermijdelijk en vechten tegen de bierkaai om
daar wat aan te doen, want de mensen hadden nieuwe invullingen voor hun vrije
tijd gekregen en gekozen, zoals tv kijken, op een camping een permanent plekje
voor een caravan, etc. Vanaf de tweede helft van de jaren ’80 trok het
ledenbestand van ‘De Kanarievogel’ weer aan en beginjaren ’90 had de club het
grootste aantal leden en de meeste vogels op de onderlinge tentoonstelling
sedert haar oprichting in 1949. De teruggang ca. 1980 was in de regio Katwijk
dus duidelijk niet het gevolg geweest van de televisie en het caravanbezit.
Alternatieve ontspanningsmogelijkheden zijn dus niet de reden voor een
afnemende belangstelling voor het houden en kweken van sier- en zangvogels
gedurende de laatste decennia. Dit neemt niet weg dat het een factor van
betekenis kan zijn.
Interessant is te vernemen welke motieven anno 2020 voor de afnemende
populariteit van een gezelschapsdier worden aangedragen. Tijdgebrek wordt als
voornaamste reden genoemd om geen huisdier te nemen. Verder wordt ook aangegeven
dat het hebben van één of meerdere huisdieren te complex is binnen de
woon-werksituatie. De verzorging die het huisdier vraagt wordt als een
belemmering gezien, terwijl overlast, zoals rommel, haren, stank en allergische
reacties ook als motieven worden genoemd geen huisdier (meer) te nemen. Het
lijkt er op dat mensen tegenwoordig, meer dan in het verleden, veel bewuster
kiezen voor het wel of niet aanschaffen van een huisdier en goed gekeken wordt
of het bezit van een huisdier met de bestaande werk-, woon- en gezinssituatie te
combineren valt.8
Een midweekje bivakkeren aan zee, in
een huisje op het Katwijkse strand. Wie voert thuis de vogels?
Voor de hand ligt om te veronderstellen
dat met deze oorzaken voor het afnemende huisdierbezit het hebben van één of
meerdere zang- en siervogels als gezelschapsdier en het fokken van zang- en
siervogels in het bijzonder, substantieel meer afneemt, omdat met name het
verzorgen van één of meerdere vogels de nodige dagelijkse verplichtingen vereist
en de flexibiliteit in de huisvesting en
verzorging gering is. Je neemt namelijk niet zo gemakkelijk
je vogel(s) mee op vakantie. Bovendien maakt het uiteraard voor de belasting op
het woon-, werk- en gezinsleven een groot verschil of het bezit van een huisdier
zich beperkt tot één vogel of dat men vogels in grotere aantallen houdt en
kweekt.
Wonen, werken en recreëren zijn in Nederland in de afgelopen decennia ingrijpend
veranderd. Het houden en verzorgen van dieren, in het bijzonder vogels, is
steeds meer een onwelkome handenbinder geworden. Onregelmatige
werktijden/overwerk, meer dan één persoon die voor het gezinsinkomen zorgt, het
even een paar dagen van huis zijn of, wat langer, op vakantie, zorgen voor
huisvestings-
en/of verzorgingsknelpunten, die om een oplossing vragen. Vaak vormt dit
vooruitzicht cq. deze ervaring een te hoge drempel om tot aanschaf over te gaan
of opnieuw een gezelschapsdier in huis te nemen, hoe graag men dat ook zou
willen. Het is een kwestie van prioriteiten stellen. Gezien bovenstaande
zou men mogen verwachten dat tegenwoordig niet zozeer het bezit van één vogel,
maar in het bijzonder het fokken van zang- en siervogels hierdoor steeds vaker
als vrijetijdsbesteding afvalt.
Zang- en
siervogelfokkers in het algemeen
In bovenstaande hebben
we ons voornamelijk geconcentreerd op de huishoudens met één of meerdere zang-
en siervogels als huisdier. Een bijzondere groep hierbinnen zijn de
vogelliefhebbers die er genoegen in scheppen om naast het houden van vogels deze
ook te fokken. In hoeverre gelden de hierboven geschetste ontwikkelingen van het
zang- en siervogelbezit ook voor de specifieke groep van de zang- en
siervogelkwekers? Voor een antwoord op deze vraag nemen we de ontwikkelingen
binnen de grootste Nederlandse bond voor zang- en siervogelfokkers, de
Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers (NBvV), als graadmeter. We beschikken over
gegevens van het ledenbestand en de ringenproductie voor de periode 2010-2019.
Een probleem om de aangeleverde cijfers goed te kunnen duiden is de fusie van de
NBvV en de Algemene Nederlandse Bond van Vogelhouders (ANBV) op 1 januari 2017.
Vanaf dat moment zijn de voor de ‘nieuwe’ NBvV geldende cijfers die van de
voormalige ANBV en ‘oude’ NBvV gezamenlijk. We beschikken niet over
vergelijkbare cijfers van de ANVB van voor 2017.
In 2011 werden door de NBvV ca. 135.000 ringen geproduceerd, in 2019 waren er
dat ca. 113.000. Wanneer we de ringenproductie in absolute aantallen na de fusie
tussen NBvV en ANBV buiten beschouwing laten, maar wel de trend volgen, dan zou
zonder fusie de productie van de NBvV in 2019 zijn uitgekomen op
ca. 90.000 ringen. Tussen 2011 en 2019 zou er dan sprake zijn geweest van een
daling van de ringenverkoop met ca. 33 %.
Grafiek
1. Ringenproductie Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers 2011-202124
Wat betreft het ledenbestand hanteren we dezelfde rekenmethode. In 2010 had de
NBvV bijna 30.000 leden, in 2019 was dat 22.000. Wanneer we het
ledenbestand in absolute
aantallen na de fusie tussen NBvV en ANBV buiten beschouwing laten, maar wel de
trend volgen, dan zou zonder fusie het aantal leden van de NBvV in 2019 zijn
uitgekomen op ca. 19.250. Tussen 2010 en 2019 zou er dan sprake zijn geweest van
een daling van het ledenbestand met ca. 35%. Het verschil in de ledendaling en
de ringenverkoop is nagenoeg gelijk. Dit zou een aanwijzing kunnen zijn dat
vooral vogelfokkers in 2010-2019 het lidmaatschap van de NBvV hebben opgezegd en
dus met de uitoefening van hun hobby zijn gestopt.
Op basis van Diveboschattingen veronderstellen we een afname van het sier- en
zangvogelbezit in Nederland tussen 2003 en 2019 met 29 %. De ledendaling van de
NBvV in het tweede decennium is dus sterker geweest dan de afname van het sier-
en zangvogelbezit in Nederland. Het ligt daarom voor de hand te veronderstellen
dat de populariteit van het fokken van
zang- en siervogels sterker is gedaald dan die voor het hebben van één of
meerdere vogels als huisdier.
Grafiek
2. Ledenbestand Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers 2011-202125
Zangkanariekwekers in het bijzonder
Hoe ontwikkelde de
populariteit van het fokken van zangkanaries zich gedurende de laatste decennia?
Voor een antwoord op deze vraag nemen we als graadmeter de ontwikkeling van het
ledenbestand van vier speciaalclubs voor zangkanariekwekers: de
waterslagerspeciaalclub ‘De Nachtgaal’ (1921), de Landelijke Speciaalclub
Harzers (LSH) (1976), de Speciaalclub Zang NZHU (1985) en The Spanisch Timbrado
Society NL (2001).
De wortels van
de speciaalclub voor waterslagerkwekers ‘De Nachtegaal’ gaan terug tot
1921. Traditioneel rekruteerde ‘De Nachtegaal’ haar leden uit zowel de ANVB als
de NBvV. In de afgelopen decennia functioneerde de vereniging, tot aan de fusie
in 2017, ook als de speciaalclub voor waterslagerkwekers binnen de ANBV. Van de
waterslagerspeciaalclub ‘De Nachtegaal’ beschikken we over cijfers van het
ledenbestand vanaf 1988. In dat jaar telde de waterslagerclub 91 leden. Na een
opmerkelijke groei vanaf 1994, naar 108 leden in 1997, die mogelijk verband
hield met de verplaatsing van de wedstrijdlocatie van Amersfoort naar Rijssen,
daalde vanaf 2001 het ledenbestand gestaag tot 51 in 2021. Over de periode
1988-2021 was er sprake van een ledendaling met 44,4 % en tussen 2010 en 2021
was dat 43,3 %.
De Landelijke Speciaalclub Harzers is opgericht in 1976 als speciaalclub
voor harzerfokkers binnen de ANBV. Na de fusie van de ANBV met de NBvV op 1
januari 2017 is de LSH onderdeel van de NBvV. Helaas kon het bestuur van de LSH
weinig cijfers overleggen m.b.t. het ledenbestand. In 2000 had de LSH 63 leden;
in 2021 waren er dat 27. Dit betekent dat over de periode 2000-2021 het
ledenbestand van de LSH met 57,1% is afgenomen. Gezien de ontwikkelingen bij De
Nachtegaal en de NZHU wordt verondersteld dat de afname van het ledenaantal van
de LSH zich ook met name na 2010 heeft gemanifesteerd en er in de periode
2010-2021 sprake was van een ledendaling met ca. 45%.
De Speciaalclub Zang NZHU is in 1985 opgericht, als een studieclub voor
zangkanariekwekers in de regio Noord- en Zuid Holland en Utrecht. Aanvankelijk
bestond het ledenbestand uit fokkers van harzers en waterslagers, maar van
1992 tot 2005 werden voor de clubkampioenschappen ook timbrado’s ingeschreven.
Bij de erkenning als landelijke speciaalclub in 2012 was de NZHU de enige
speciaalclub voor zangkanariefokkers van alle zangkanarierassen in de NBvV. Met
uitzondering van de tweede helft van de jaren ’90 beschikken we over cijfers
omtrent het ledenverloop van de NZHU gedurende haar bestaan. De vereniging had
met 90 leden haar grootse ledenbestand in 1987. Op 1 januari 2010 bedroeg het
aantal leden 73 en op 1
januari 2021 41. Over de periode
1987-2021 was er sprake van een ledendaling met 54,4 %. Bekijken we het tweede
decennium van de 21e eeuw in het bijzonder dan is het ledenbestand
van de NZHU tussen 2010 en 2021 gedaald met 43,8%.
Grafiek
3. Ontwikkeling ledenbestand speciaalclubs zangkanaries sinds 1985
Ledenverloop
van de vier speciaalclubs voor zangkanariefokkers van de NBvV:
waterslagerspeciaalclub ‘De Nachtegaal’ (vanaf 1988), Speciaalclub Zang NZHU
(NZHU-vanaf 1985), Landelijke Speciaalclub Harzers (LSH) en The Spanisch
Timbrado Society. De LSH beschikte uitsluitend over gegevens m.b.t. 2000 en
2021. Voor de tussenliggende jaren is het ledenbestand geschat. The Timbrado
Society beschikte alleen over gegevens vanaf 2011.
26
‘The
Spanish Timbrado Society’
is in 2001 opgericht als alternatief voor de eind jaren ’90 door leden van de
NBvV opgerichte ‘Speciaalclub voor harzers en timbrado’s’. Van laatstgenoemde is
daarna nog maar weinig vernomen. Sedert 2018 is de vereniging een officiële
speciaalclub van de NBvV. Over de periode vanaf de oprichting tot 2011 beschikt
‘The Spanish Timbrado Society’
niet over gegevens omtrent de omvang van het ledenbestand. In 2011 telde de
vereniging 76 leden, in 2017 was dat gedaald tot 40. Vanaf dat moment steeg het
aantal leden gestaag naar 52 in 2020. Het ledenbestand van ‘The Spanish
Timbrado Society’ daalde van 2011 tot 2018 met 47,4 %; tussen 2018 en 2020 steeg
het weer met 30%. Per saldo daalde het aantal leden van The Spanish Timbrado
Society tussen 2011 en 2020 met 31,6%.
Bovenstaande
cijfers voor de vier speciaalclubs gezamenlijk duiden op een ledendaling in het
laatste decennium met ca. 41%. Nemen we de ontwikkelingen bij de speciaalclubs
voor zangkanaries sedert 2010 als graadmeter voor de populariteit van de
zangkanariekweek en die van het ledenbestand van de NBvV als indicatie voor de
populariteit van het fokken van zang- en siervogels in het algemeen, dan is
gedurende het tweede decennium de populariteit van het fokken van zangkanaries
sterker gedaald dan die van het fokken van zang- en siervogels, namelijk met
respectievelijk gemiddeld ca. 41% en ca. 35% .
Wonen, werken en recreëren zijn in Nederland in de afgelopen decennia ingrijpend
veranderd. Het houden en verzorgen van één of meerdere gezelschapsdieren is voor
een groeiend aantal huishoudens te complex geworden. Het heeft er alle schijn
van dat deze situatie
voor de zang- en siervogelkweek in het algemeen en die voor de zangkanariekweek
in het bijzonder,
zeer
ingrijpende gevolgen heeft
gehad.
Verzilveren wordt steeds lastiger
Naast voornoemde
oorzaken voor de teruglopende populariteit van het kweken van zang- en
siervogels zou de daling van het aantal fokkers mede veroorzaakt kunnen worden
door de tanende mogelijkheden de gekweekte vogels om te zetten in aantrekkelijke
klinkende munt. Het vooruitzicht dat met het kweken van sier- en zangvogels
neveninkomsten waren te verwerven was na 1900 een van de belangrijkste redenen
voor het ontstaan van de georganiseerde zang- en siervogelliefhebberij in
Nederland. De zangkanariekweek
was toen de motor achter deze ontwikkeling. Tot op de dag van vandaag is er een
verband te constateren tussen enerzijds vogels kweken en anderzijds daaruit
inkomsten te genereren. Al was het alleen maar om de hobby (deels) te kunnen
bekostigen.27
Vogelhandelaar Michael van Vliet op 14
januari 2019 bij de Speciaalclub Zang NZHU. Het kunnen verzilveren van de
overtollige vogels, voor een redelijke prijs, wordt door zangkanariekwekers nog
altijd erg belangrijk gevonden.
In de tweede
helft van de 19e eeuw leidde
de vogelexport tot een
bloei van de Duitse zangkanarieteelt.
Is er iets voor te zeggen dat in de 20e eeuw Nederland
deze positie van Duitsland heeft overgenomen met dit verschil dat in Duitsland
de aandacht volledig was geconcentreerd op het kweken van harzers en de
georganiseerde zang- en siervogelteelt in Nederland gedurende
de vorige eeuw zich over een
veel breder terrein heeft ontwikkeld? Oftewel heeft de Nederlandse
georganiseerde zang- en siervogelkweek bijna een eeuw lang geprofiteerd van een
relatief grote binnenlands afzet en vogelexport en is de in verhouding tot de
ons omringende landen grote populariteit van het houden en kweken van zang- en
siervogels in Nederland hiervan een gevolg? Naar ik heb begrepen vertrok een
substantieel deel van de in Nederland gekweekte vogels naar het buitenland en
dat zou een aanwijzing kunnen zijn dat bovenstaande veronderstelling een nadere
bestudering verdient. Waar populariteit deels afhangt van de revenuen mag je
verwachten dat de interesse voor het fokken van vogels ook daalt wanneer voor de
gekweekte vogels in
binnen- en buitenland minder gretig
aftrek gevonden wordt.
Het verzilveren van gefokte vogels is, traditioneel, binnen de zangkanariekweek
een factor van betekenis. Naar harzers is al jaren op de particuliere markt
weinig vraag. Ik veronderstel dat tot op heden de grootste teruggang van het
aantal zangkanariekwekers in de harzerwereld te bespeuren valt. Dit is, mijn
inziens, niet toevallig, maar gezien voorafgaande heel verklaarbaar. Voor
waterslagers is (tot op heden ) nog steeds belangstelling: bij winkeliers is
meer vraag naar een waterslager dan naar een harzer als huiskamerzanger. Dit
komt tot uitdrukking in de verkoopprijzen die de kwekers voor hun vogels
ontvangen. Ook de export van zangkanaries bestaat voor het grootste deel uit
waterslagers: ‘Opkopers’ met internationale contacten hebben voor harzers
nauwelijks belangstelling. Wat de gevolgen kunnen zijn voor de populariteit van
het houden en kweken van waterslagers wanneer de export wegvalt en de meeste in
Nederland gekweekte waterslagers ook op de Nederlandse markt moeten worden
afgezet laat zich raden. Toen in de winter van 2019/2020, vanwege uitbraken van
vogelgriep in Polen en Duitland, de Nederlandse export van zangvogels stokte,
als gevolg waarvan waterslagerkwekers op het moment dat men in voorafgaande
jaren al ‘los’ was nog met een deel van hun overtollige vogels in hun maag
zaten, waren de door mij gehoorde reacties veelzeggend. Valt de buitenlandse
vraag naar waterslagers weg, dreigen kwekers hierdoor met hun overtollige vogels
te blijven zitten en moet men ze ten langen leste voor ‘dumpprijzen’ van de hand
doen, dan volgt de waterslagerkweek in Nederland in rap tempo die van de harzers
in neerwaartse richting. Daar ben ik van overtuigd.
Dat met de daling van de afzetmogelijkheden, vanaf medio de jaren ’80, mede
veroorzaakt door een dalende populariteit van het hebben van een vogel als
huisdier, ook vanaf dat moment een keerpunt te constateren valt in de
populariteit van de zangkanariekweek is, mijn inziens, niet toevallig. De daling
van het aantal kwekers van zang- en siervogels is, volgens mij, mede veroorzaakt
doordat kwekers hun overtollige vogels steeds lastiger konden slijten of tegen
een voor hen te lage prijs moesten verkopen. Dit heeft ontegenzeggelijk te maken
met een afnemende binnenlandse vraag en mogelijk ook vanwege een afnemende vraag
uit het buitenland. Dit aspect doet zich het sterkst gelden in die tak van
sport waar, traditioneel, het commerciële aspect belangrijk is, de
zangkanariekweek. Zo lang de vraag naar zangkanaries vanuit binnen- en
buitenland bescheiden blijft en de kwekers moeite hebben de door hen gekweekte
vogels voor een redelijke prijs te verzilveren zal, naar mijn inschatting, het
kommer en kwel in de zangkanarieliefhebberij blijven. In deze gedachtegang zou
het tegendeel dan
ook waar moeten zijn. Wanneer een goede
waterslager of harzer op de markt 150 euro per stuk opbrengt, dus zoals de
verhoudingen ongeveer lagen aan het begin van de 20e eeuw, dan zou
dat een impuls voor de zangkanariesport moeten betekenen. Vooralsnog zijn er
weinig voortekenen dat zo’n toekomst de zangkanariekwekers te wachten staat.
De vermenselijking van de dierenwereld
neemt steeds absurdere trekken aan. Hier worden door demonstranten grote grazers
in de Oostvaardersplassen gelijk gesteld met slachtoffers van de
concentratiekampen in WO II. Er hoeft in de bovenkamer van dergelijke
demonstranten niet veel te veranderen of zangkanariekwekers worden nazibeulen.
Veranderende moraal
Ik zou onze tijd zeker
niet willen kenschetsen als één met minder aandacht voor de natuur en de
dierenwereld, integendeel. Je kunt de tv niet aanzetten of er wordt een
natuurdocumentaire uitgezonden. Hongerige herten en Konik-paarden
in het Oostvaardersplassengebied weten hoogst verontwaardigde volksstammen op de
been te krijgen. Het lijkt er zelfs op dat hoe verder de mens in z’n westerse,
verstedelijkte, leefomgeving zich in het dagelijks leven heeft losgemaakt van de
natuur, des te meer het natuurlijk wild als een knuffelbeer vertroeteld moet
worden.
Waar tofu,
of tahoe,
steeds meer op de borden verschijnt, de karbonade stilaan verdwijnt. Zoals de
toenemende betrokkenheid bij natuur en milieu in de afgelopen decennia heeft
geleid tot ander consumentengedrag is ook de omgang van de mens met het dier aan
het veranderen. Dat in Nederland een Dierenpartij kon ontstaan, gehoor vindt bij
een deel van het electoraat, andere politieke partijen in hun keuzes steeds meer
rekening houden met kiezers die mogelijk gevoelig zijn voor door de Dierenpartij
uitgedragen standpunten, zijn stuk voor stuk aanwijzingen dat waarden en normen
omtrent het omgaan met dieren in ons land wezenlijk aan het veranderen zijn. In
het verlengde van de gewijzigde houding tegenover in het wild levende dieren in
onze westerse wereld is het ook begrijpelijk dat het hebben van een dier in
gevangenschap, zoals het bezitten van een vogel in een kooitje, steeds meer als
moreel verwerpelijk wordt beschouwd.
Vanuit dit perspectief zal een zang- en siervogelfokker in Nederland rekening
moeten houden met toenemende oppositie jegens zijn liefhebberij en zal de nieuwe
dierenmoraal
ook drempelverhogend werken om vogels in gevangenschap te houden en te fokken.
Samenvatting en conclusies
Op grond van bovenstaande komen we
tot de volgende slotsom. Op het einde van de 20e eeuw begon de
belangstelling voor het hebben van één of meerdere vogels als huisdier te dalen,
in ieder geval vanaf de jaren ’80. In de 21e eeuw heeft die daling
zich voortgezet tot op dit moment. Van de gezinnen met een huisdier bezat in
1979 1 op de 2 huishoudens één of meerdere vogels; in 2019 was dat 1 op de 10.
In de periode tussen 2003 en 2019 nam in Nederland het aantal zang- en
siervogels af met 29 %.
Voor de periode 2010-2019 werd geconstateerd
dat
met het dalen van de populariteit van
het bezitten van vogels als huisdier ook de belangstelling voor het fokken van
vogels afnam.
Dit blijkt uit het slinkende ledenbestand van de Nederlandse
vogelverenigingen, met als gevolg dat de laatste decennia tal van
vogelverenigingen werden ontbonden. De belangstelling voor het fokken van
zangkanaries in het bijzonder daalde na 2010 sterker dan die voor het kweken van
zang- en siervogels in het algemeen.
We zagen dat alternatieve vrijetijdsbestedingen vaak als oorzaak voor deze
ontwikkeling worden genoemd, maar er meerdere factoren invloed hebben op de
dalende populariteit van vogels als huisdier en om vogels te kweken. In de
afgelopen decennia is het wonen, werken en recreëren van Nederlandse huishoudens
zodanig veranderd dat het hebben van huisdieren, en het fokken van vogels in het
bijzonder, steeds vaker als te complex binnen de gezinssituatie wordt ervaren.
Nederland bekleedt ten opzichte van de ons omringende landen, naar we aannemen
al vele tientallen jaren, een uitzonderingspositie wat betreft het vogelbezit.
Die is veel groter dan in de andere Noordwest-Europese landen.
Vermoedelijk
geldt dit ook voor het aantal vogelfokkers.
Binnen- en buitenlandse afzetmogelijkheden van sier- en zangvogels lijken
hiermee verband te houden. Toen beide afzetmarkten terugvielen, nam de
belangstelling voor het kweken van vogels in Nederland zienderogen af.
Ook een veranderende ethiek betreffende het houden van dieren in gevangenschap
zou een steeds groter wordende negatieve invloed kunnen hebben op de
belangstelling voor het houden en kweken van zang- en siervogels, in het
bijzonder zangkanaries.
De eindconclusie van bovenstaande is dat de afgelopen decennia onomkeerbare
maatschappelijke ontwikkelingen hebben plaatsgevonden waardoor het houden en
fokken van zang- en siervogels steeds meer naar de marges van de samenleving
zullen verdwijnen. Het houden en kweken van zangkanaries heeft langzamerhand het
stadium van marginaal verschijnsel al bereikt. Voor degene die de
zangkanariesport na aan het hart ligt betekent dit een bittere boodschap en een
oproep tot reflectie. Omzien naar het roemrijke verleden is volkomen zinloos.
Tijden van weleer zullen nooit terugkeren. Een blik vooruit met 21e
eeuwse aanpassingen zijn de enige die voor de zangsport enig perspectief kunnen
bieden. We zullen daarom
los moeten kunnen laten wat ons
vertrouwd is en ons moeten inleven in wat mogelijke toekomstige
zangkanariekwekers van de zangkanariesport zouden kunnen wensen en verlangen.
Niet het verleden bepaalt de norm, maar de toekomst.
Gebeurt dit niet dan is de
traditionele zangkanariesport op den duur ten dode opgeschreven.
Deel 2 - Interne oorzaken
Ondanks
bovengenoemde ontwikkelingen zullen, naar mijn vaste overtuiging, er altijd
mensen blijven die liever één vogel in de hand hebben, dan tien in de lucht.
Helaas kiezen deze mensen steeds minder voor een harzer, waterslager of timbrado
in de huiskamer en de animo om zangkanaries te gaan fokken is nog kleiner. Ligt
nu de oorzaak van de teloorgang van de zangkanariesport aan ontwikkelingen in de
grote boze buitenwereld of mag de zangkanariewereld ook de hand in eigen boezem
steken? Cijfers over de aanwezigheid van gezelschapsdieren in Nederlandse
huishoudens duiden weliswaar op een daling van het sier- en zangvogelbezit
gedurende de laatste tien jaar, maar de teruggang in het kweken van zang- en
siervogels houdt hiermee geen gelijke tred;
die
is veel sterker. De populariteit van het kweken van zangkanaries daalt nog
sneller. Over heel Nederland slinkt het ledenbestand van de gezamenlijke
speciaalclubs voor zangkanaries sneller dan van de landelijke organisatie NBvV.
Wie zijn ogen de kost geeft constateert dat het bestand zangkanariekwekers in
Nederland sterk vergrijst, er nauwelijks sprake is van toetreders tot de sport
en het kweken van zangkanaries dus letterlijk dreigt uit te sterven. Met name
geldt dit voor de kweek van harzers en waterslagers. Op de groep van
timbradofokkers lijkt dit relatief nog het minst van toepassing, alhoewel The
Spanish Timbrado Society vanaf 2011 ook met een ledendaling van 31,6 % werd
geconfronteerd.
Wanneer de huidige ontwikkelingen zich onveranderd doorzetten is de vraag in
hoeverre er over 10-15 jaar nog zangkanariekwekers en wedstrijden voor harzers,
waterslagers en timbrado’s worden georganiseerd dus verre van hypothetisch.
Kiezen steeds minder mensen voor de zangsport, omdat het gewoonweg de landelijke
trend is dat er minder vogels worden gehouden of treft de dalende populariteit
de zangkanariesport meer in het bijzonder, omdat binnen de vogelliefhebberij de
georganiseerde zangkanariekweek de minst aantrekkelijke
tak van sport is? Als dat zo is valt er, ondanks de sombere vooruitzichten,
toch nog iets te winnen. Immers, aan onaantrekkelijkheid valt iets te
verbeteren.
Konden we in bovenstaande gebruik maken van feiten en cijfers, bij het
analyseren van interne factoren die hebben bijgedragen tot de dalende
populariteit van de zang- en siervogelfokkerij in het algemeen en de zang-kanariekweek
in het bijzonder zullen we moeten terugvallen op subjectieve waarnemingen,
keuzes en interpretaties. Het feit dat ik sinds 1974 me
in de kringen van
zangkanariekwekers begeef en ik gedurende die periode inmiddels 35 jaar
bestuurlijke ervaring in de vogelwereld heb opgebouwd komt mij hierbij bijzonder
van pas. Wel dient hierbij opgemerkt te worden dat mijn expertise vooral de
kweek van waterslagers betreft, die van harzers in veel mindere mate en met
betrekking tot de wereld van de timbrado’s is mijn kennis uiterst bescheiden.
Sterkte/zwakte analyse
Tijdens
de door de NBvV georganiseerde Nederlandse
kampioenschappen in Zwolle in
januari 2020 sprak ik kort met tropen keurmeester Peter Bredenbeek. Sprekend
over de zangkanaries kwamen we samen tot een uiterst beknopte sterkte/zwakte
analyse van de zangsport. Zangkanariekwekers zijn veel intensiever met vogels
bezig dan tropenkwekers. Het hele jaar door is er in de zangsport voor de
vogelhouder iets anders te beleven. Dat is een sterk punt, want als de
tropenkwekers eenmaal vogels op stok hebben is het kwestie van in conditie
houden. Peter Bredenbeek en ik constateerden beiden dat de wedstrijden de
achilleshiel van de zangkanariesport waren. Waar de tropenkweker er van mag
uitgaan dat zijn vogels naar reële kwaliteit zijn beoordeeld en de beste vogels
ook de prijswinnaars zijn, vertonen de wedstrijden van zangkanaries veeleer
eigenschappen
van een loterij. Kenmerken van de zangkanariesport langslopend kom ik tot de
volgende opsomming van sterke en zwakke punten:
Sterke
punten:
-
Zangkanaries kweken is een afwisselende liefhebberij.
-
Zangkanariekwekers zijn uiterst intensief
betrokken bij hun vogels.
Zwakke
punten:
-
Zangkanaries kweken is in diverse opzichten complex.
- Het
vogelverenigingsleven is niet uitnodigend voor zangkanariefokkers; speciaalclubs
blijven op dit vlak in gebreke.
-
Zangkanaries kweken heeft een negatief imago, vnl. vanwege het inzetkooitje.
-
Wedstrijden voor zangkanaries vertonen kenmerken van een loterij en hebben
daardoor bij de liefhebbers ook onzekerheid en frustraties tot gevolg.
Achtereenvolgens zullen we voornoemde aspecten aan de orde stellen.
Een zogenaamde ‘film still’ uit de
minidocumentaire ‘De beesten de baas’ uit
1995, waarin o.m. Wim Schimmel vol emotie spreekt over de schoonheid van het
harzerlied.
Aantrekkelijkheid van
zangkanariesport
De zangkanariesport is één
van de meest gevarieerde takken van de vogelliefhebberij en meer dan bij andere
vormen van het fokken van zang- en sier-vogels
bouwt de zangkanariekweker een band op met zijn vogels.
Gevarieerdheid
Met enige vorm van jaloezie kijken
zang- en siervogelliefhebbers naar de intensiteit waarmee zangkanariekwekers met
hun hobby bezig zijn. Het hele jaar door is er iets spannends en uitdagends te
beleven: broed, zangontwikkeling; opkooien, afluisteren, selecteren,
wedstrijden. Ieder seizoen heeft z’n eigen karakteristieke, arbeidsintensieve
activiteiten. Van alle vogelliefhebbers zijn de zangkanariekwekers het meest
gevarieerd en het intensiefst met hun vogels bezig.
Betrokkenheid
Een zangkanariekweker onderhoudt
een bijzondere band met zijn vogels. Het genot en de emotie die
zangkanariekwekers beleven aan de zang van een zangkanarie heeft geen gelijke in
de vogelsport. Eigenlijk kan ik het hier niet beter onder woorden brengen dan
het in beeld werd gebracht in het in 1995 uitgezonden NCRV TV programma ‘De
beesten de baas’. Mannen van middelbare en iets oudere leeftijd spraken over hoe
de zang van hun harzer zangkanaries hen niet alleen kon ontroeren, maar ook
vertroosting gaf in moeilijke levensfases. De zang van de kanarie had hetzelfde
heilzame effect als het luisteren naar vertroostende muziek en gaf dezelfde
euforie als tijdens een live concert. Een vergelijkbare, uit de ontroering voor
het kanarielied voortvloeiende, emotionele binding met hun vogels heb ik nog
nooit bij andere zang- en siervogelkwekers geconstateerd.
Voetangels en klemmen
Naast voornoemde positieve
kenmerken van het houden en fokken van zangkanaries heeft de sport ook zijn
schaduwzijden. Per saldo overheersen deze kennelijk het totaalbeeld, want de
populariteit voor het houden en fokken van zangkanaries daalt.
Een
complexe en veeleisende hobby
De zangkanariesport
vertoont kenmerken waardoor mensen wel twee keer achter hun oren krabben om er
aan te beginnen en wanneer ze tot het houden en kweken van zangkanaries zijn
overgegaan mogelijk al weer snel afhaken. De complexiteit van de hobby en de
impact op het gezinsleven zijn factoren die de drempel naar het kweken van
zangkanaries hoger maken dan naar een andere tak van de vogelsport.
Toerenherkenning en -waardering
Het onder de knie krijgen
van toerenherkenning en -waardering is aanmerkelijk lastiger dan het leren
beoordelen van een vogel op zijn uiterlijk. Het aan de hand van een You Tube
filmpje proberen toeren te herkennen in het lied van je eigen vogels wordt
bemoeilijkt door de grote variatie in zangstructuren en vormen waarin toeren
worden gezongen. Dan is het met een foto van een mooie zwartbruine Japanse meeuw
in de hand je eigen vogels bekijken en beoordelen een stuk eenvoudiger. Zonder
ondersteuning van ervaren kwekers is het vrijwel uitgesloten om de kennis van
het lied zodanig onder de knie te krijgen dat je zelf in staat bent het lied van
de afzonderlijke vogels op waarde
te schatten. Zelfs met die
ondersteuning duurt het jaren voordat je de hiervoor benodigde kennis en
vaardigheden hebt opgebouwd, althans dat is mijn ervaring. Je moet daarom wel
heel veel van de sport houden en sterk in je schoenen staan om aan deze
uitdaging te beginnen en er mee door te gaan.
Uitrusting
We concludeerden hiervoor
dat zangkanariekwekers misschien wel de meest gevarieerde vorm van de vogelsport
bedrijven. Ieder seizoen heeft zijn charmes, bezigheden, maar vereist ook zijn
eigen uitrusting. Voor de kweekperiode moet een verblijf met broedkooien worden
ingericht, maar voor het opkooi- en wedstrijdseizoen heeft de kweker weer geheel
ander materiaal nodig. Kan een vogel die op een tentoonstelling wordt beoordeeld
op het uiterlijk in de vlucht, broedkooi of in de hand op het zicht worden
geselecteerd, om zangkanaries te kunnen selecteren moeten de mannen ieder voor
zich individueel op hun zangkwaliteiten worden beoordeeld en dus afzonderlijk
gehuisvest worden. Voor de wedstrijd is er de periode van africhting en de
samenstelling van de stammen. Keer op keer komen de vogels op tafel en worden
dan niet alleen beoordeeld en naar kwaliteit ingedeeld, maar tevens ook getraind
voor de wedstrijd. Het gebruik van zangkooitjes is in deze periode
onontbeerlijk.
Zangkanaries kweken betekent dus ook de aanschaf van het materiaal om te kunnen
opkooien: zangkooitjes en een zangkast. Kweekt men ca. 30 jonge kanaries dan
heeft men statistisch gezien 50% mannen en dan is toch wel 15 opkooi- en
wedstrijdkooitjes het minimumaantal waarover men moet kunnen beschikken.
Naarmate men meer jonge zangkanaries kweekt zal ook het aantal zangkooitjes
groter moeten zijn. Naast de kosten voor aanschaf moet men ook nog over de
mogelijkheid beschikken om al dit materiaal buiten het seizoen te kunnen
opbergen.
Twee
zangkasten met opgekooide waterslagers. Niet iedere huissituatie leent zich er
voor om in een kamer zangkanaries op te kooien.
Woon-, werk-
en gezinssituatie
Het houden en kweken van
zangkanaries vereist een vogelverblijf met o.m. plek voor broedkooien en een
vlucht. In de moderne appartementen en eengezinshuizen is daarvoor lastig een
plekje te vinden, zeker met nog thuiswonende kinderen.
In het verleden was het niet ongebruikelijk dat zangkanaries in de huiskamer
werden opgekooid. Niet iedere partner zit er op te wachten dat vanaf medio
oktober het vogelverblijf tot in de woonkamer wordt uitgebreid. Toch zullen, om
de zanglust te stimuleren, de jonge mannen, afgezonderd van de poppen, met
langer licht en een hogere temperatuur gehuisvest moeten worden.
Veelal
bestaat er geen ander mogelijkheid dan een ruimte in het woonhuis hiervoor te
reserveren.
Gedurende de periode dat de vogels in de zangkast zijn opgekooid is het de
bedoeling dat op gezette tijden het verduisteringsgordijn even wordt
opengeschoven en de vogels, met voorkeur op verschillende momenten worden
opgezet en afgeluisterd. Voor een kweker die een volledige baan heeft, of op
onregelmatige tijden werkt, betekent dit improviseren en het inschakelen van
andere huisgenoten, mits die thuis zijn en ook niet aan het werk.
Het houden en kweken van zangkanaries vergroot de complexiteit van het woon-,
werk- en gezinsleven. Het is daarom vanzelfsprekend dat om zijn hobby optimaal
te kunnen uitoefenen een zangkanariefokker
niet zonder de medewerking van de overige huisgenoten kan, wellicht meer nog dan
de kwekers van
zang- en siervogels die op hun uiterlijk worden beoordeeld.
Verenigingen en speciaalclubs
Om thuis te raken in de
wereld van de zangsport zal men in contact moeten komen met andere, met voorkeur
ervaren, zangkanariekwekers.
Zangkweker
steeds vaker solist
Toen er binnen een
vereniging nog meerdere zangkanariekwekers waren ging je bij elkaar op bezoek om
vogels af te luisteren of kwam je met je vogels naar het clubgebouw waar met
elkaar naar de vogels werd geluisterd en je door oudere kwekers werd onderwezen
in de toerenherkenning en hoe ze moesten klinken. Het ‘netwerk’ van een groep
zangkanariekwekers binnen een vereniging en de sociale contacten waren niet
alleen een stimulans om met het kweken van zangkanaries te beginnen en er mee
door te gaan, maar via het sociale netwerk werden je de kneepjes van het vak en
de nodige kennis van het kanarielied bijgebracht. Dit beeld is voltooid
verleden tijd. In 1985, het oprichtingsjaar van de NZHU, schreven 17 in Katwijk
woonachtige kwekers waterslagers in voor de tentoonstelling van de locale
vogelvereniging ‘De Kanarievogel’. Anno 2021 ben ik nog de enige overgebleven
georganiseerde zangkanariekweker in Katwijk. Het feit dat, als gevolg van de
afnemende belangstelling voor het houden en kweken van zangkanaries, fokkers
steeds meer verspreid wonen leidt er toe dat wanneer een beginnend
zangkanariekweker lid wordt van een vogelvereniging hij niet meer automatisch
toetreedt tot een fysiek aanwezig sociaal netwerk van zangkanarieliefhebbers.
Besluit tegenwoordig iemand tot het houden en kweken van zangkanaries dan staat
hij er in de regel dus alleen voor en moet solo zijn weg zien te vinden in
mogelijk de allermoeilijkste tak van de vogelsport.
Regionale
functie verenigingen met zangkwekers
Een vogelvereniging is niet
alleen de uitgelezen plek om een netwerk van contacten op te bouwen. Om aan een
wedstrijd deel te kunnen nemen zal men ook lid van een vereniging moeten zijn.
De NBvV kent afdelingen en speciaalclubs. Wordt men lid van een vogelvereniging
dan heeft het de voorkeur om te kiezen voor een club waarin ook
zangkanariekwekers actief zijn. Zoals we hiervoor zagen is dat tegenwoordig
gemakkelijker gezegd dan gedaan. De meeste vogelverenigingen kennen geen
zangkanariekwekers onder de leden, hebben daardoor geen ervaring met het
organiseren van wedstrijden voor zangkanaries en eerlijk gezegd zijn ze
zangkanariefokkers liever kwijt dan rijk, omdat het huisvesten en keuren van
zangkanaries extra kosten en rompslomp met zich mee brengt. Bovendien is
december de meest geschikte maand om wedstrijden voor zangkanaries te
organiseren, maar de meeste verenigingen houden hun afdelingstentoonstelling al
in november.
Verspreid over Nederland zijn er altijd nog wel verenigingen met
zangkanariekwekers te vinden. Bij de teruglopende belangstelling voor de
zangsport hebben deze verenigingen een regionale functie voor zangkanariekwekers
gekregen. Dat deze verenigingen niet allemaal ‘om de hoek’ gevestigd zijn doet
de toegankelijkheid tot de zangsport voor nieuwe toetreders geen goed.
Het kunnen uitwisselen van feiten en
meningen is voor vogelliefhebbers heel belangrijk. Op deze wijze worden kennis
en ervaringen doorgegeven. Paul Schilte en Boudewijn van der Stelt bestuderen
keurlijsten op de studiedag van de NZHU op 21 december 2019.
Speciaalclubs onvoldoende ingesteld op toetreders
Er zijn binnen de NBvV vier
speciaalclubs voor zangkanariekwekers: Water-slagerspeciaalclub
‘De Nachtegaal’, Landelijke Speciaalclub Harzers (LSH), Speciaalclub Zang NZHU
en The Spanish Timbrado Society NL. De meeste speciaalclubs zijn opgericht in
een tijd dat er binnen het verenigingsleven nog voldoende animo voor de
zangkanariekweek bestond. Het meest intensieve sociale verkeer tussen
zangkanariekwekers vond plaats in de lokale vogelvereniging. De speciaalclubs
concentreerden zich primair op de organisatie
van een wedstrijd en incidentele ontmoetingsmomenten voor de verspreid
over Nederland wonende leden. De meeste speciaalclubs hebben daarom niet de
traditie om voor toetreders in de zangsport de opvangfunctie op zich te nemen,
die in het verleden door de lokale
vogelverenigingen werd ingevuld.
Dit betekent
dat de speciaalclub veel meer een periodieke ontmoetingsplek voor de steeds meer
verspreid wonende zangkanariekwekers zal moeten worden. Het is nog maar de vraag
of de, wat oudere,
speciaalclubs
voor harzer- en waterslagerkwekers
zich voldoende realiseren dat zij met
het steeds meer wegvallen van verenigingen met zangkanariekwekers ook die andere
functie binnen de zangsport hebben gekregen.
Subgroepvorming
Het is overigens nog maar de
vraag of iemand die met het kweken van zang-kanaries
begint en tot een speciaalclub toetreedt het verblijf in de club altijd ervaart
als een warm bad van collegialiteit en gemoedelijkheid. In een wereld waarin het
voortbestaan van de zangkanariekweek door externe factoren van diverse zijden
wordt bedreigd vinden de kwekers elkaar niet in eensgezindheid en een
gezamenlijke overlevingsstrategie, maar verliezen zich o.m. in een
richtingenstrijd over verschillende zangstructuren. De zangkanariesport in
Nederland kent drie zangkanarierassen met ieder duidelijk onderscheidende
raskenmerken: harzers, timbrado’s en waterslagers. Of dit al niet genoeg is
vindt er binnen ieder ras een richtingenstrijd plaats, met als gevolg allerlei
varianten in het lied en hun supporters. Dit is niet bevorderlijk
voor de onderlinge eensgezindheid en eenduidige uitstraling naar buiten.
Sinds de jaren ’70 is er binnen de waterslagerwereld het onderscheid tussen
Belgische en Nederlandse waterslagers; tussen rol- en slagvogels. Hoewel in het
verleden hieromtrent in Nederland duidelijke keuzes zijn gemaakt, woekert de
voorkeur voor de één of de ander, onder kwekers én keurmeesters, als een
veenbrand door, tot op de dag van vandaag.28
De kweek van Spaanse timbrado’s bestaat
in Nederland pas sedert de tweede helft van de jaren ’80 en is daarmee verreweg
de jongste loot aan de Nederlandse zangkanarieboom. De van origine Spaanse
timbradowereld ziet het kennelijk als een uitdaging om zich in zoveel mogelijk
subgroepjes van zangvarianten
op te splitsen: Na de Original (Classico) verscheen de Floreado, recent de
Cantor Español en wie weet wat de toekomst nog meer, uit de tot op het bot
verdeelde Spaanse timbradowereld, brengen moge. Binnen de zich steeds verder
uitdijende timbradofamilie zal een nieuwkomer moeite hebben door de bomen het
bos te zien.
De
harzerwereld heeft haar eigen graf gegraven met de keuze voor de
viertoerenvogels. Geen winkelier vraagt nog om een harzer, omdat deze
zangkanarie als gezelschapsdier voor Jan Publiek volkomen oninteressant is
geworden. De vanouds roemruchte zangkanarie, met een gevarieerd lied met diepe
roltoeren, zingt inmiddels onhoorbaar en heeft voor een niet-ingewijde een lied
van een ongelofelijke eentonigheid en saaiheid gekregen. De harzerwereld heeft
gekozen voor Willem de Kooning i.p.v. Rembrandt; voor Pierre Boulez i.p.v.
Beethoven, oftewel alleen een klein gezelschap, dat ingewijd is in de schoonheid
van het viertoerenlied, weet de harzerzang nog te waarderen. Van het lied van de
huidige vier-toeren harzer gaat voor de doorsnee vogelliefhebber geen enkele
wervende uitstraling uit. Daarbij komt dat de interne richtingenstrijd tussen de
liefhebbers van de klassieke en de viertoeren harzer werd gekenmerkt door
eigengereidheid en onbegrip voor elkaars standpunten. Sommige klassieke
harzertoeren werden door de ‘viertoeren-partij’ verketterd; er werd
degenererend gesproken over het lied van de, ‘ouderwetse’, klassieke vogels en
hun kwekers. Eén en ander heeft de onderlinge harmonie en eensgezindheid niet
bevorderd. In welke mate de richtingenstrijd de neergang van de populariteit van
de harzerkweek heeft bevorderd valt niet te meten, maar dat het zonder gevolgen
is gebleven lijkt onwaarschijnlijk.29
Al kibbelend en zichzelf in subgroepjes opsplitsend spoeden
zangkanariekwekers eendrachtig als lemmingen naar de afgrond: hun eigen
ondergang tegemoet.
Splendid
isolation
Tenslotte treden de
afzonderlijke speciaalclubs voor zangkanariekwekers niet als één front op tegen
de dreigende teloorgang van de sport en hun voortbestaan. Signalen van
teruglopend ledenbestand dateren niet van vandaag of gisteren, maar zelfs tot
een begin van een gezamenlijke overlevingsstrategie is het tot op heden niet
gekomen, integendeel, iedere speciaalclub tracht de vereniging aan de eigen
haren uit het moeras te trekken. Het algemeen belang van de zangsport heeft een
uiterst lage prioriteit, ‘Self-interest First’. Dit wekt wel enige bevreemding
want in de statuten van iedere speciaalclub zal wel in eensluidende bewoordingen
vermeld staan dat de club tot doel heeft de kweek van zangkanaries te
bevorderen. Desgevraagd zullen er weinig verenigingen zijn die aanwijsbare
blijken van dit streven kunnen overleggen en als ze er zijn, tot veel
ledenaanwas heeft het in de regel niet geleid. Het tegendeel, namelijk dat
speciaalclubs zich hebben ingespannen om de zangsport juist niet te bevorderen
en te promoten, is veel gemakkelijker aantoonbaar. De NBvV heeft, als gevolg van
een marginale belangstelling voor deelname, besloten geen medewerking meer te
verlenen aan een wedstrijd voor zangkanaries op de Nederlandse kampioenschappen
(NK). Daarmee is de zangsport verdwenen van het podium van het grootste
evenement voor de zang- en siervogelkweek van Nederland en is daardoor in een
nog groter isolement terecht gekomen. Eén van de in aantal geringe mogelijkheden
om het fokken van zangkanaries
onder een breed publiek bekend te maken en te promoten hebben de speciaalclubs
zichzelf ontnomen. Zangkanariekwekers met hun wortels in de ANBV hebben niet
nagelaten het aanvankelijk gezamenlijke NK van NBvV en ANBV af te kraken en bij
herhaling uit te dragen dat ‘Zutphen’, de vaste locatie van de
bondstentoonstelling van de voormalige ANVB, voor zangkanaries veel beter
georganiseerd was. Vervolgens hebben speciaalclubs de bondsshow van de NBvV de
facto geboycot door er de gewoonte van te maken in de week voor of na het
Nederlands kampioenschap
hun eigen wedstrijd te organiseren, met als gevolg dat de leden moesten
kiezen. Men moet dan niet vreemd opkijken dat de leden voor de wedstrijden van
de speciaalclubs inschrijven en de bondsshow links laten liggen. Door dit beleid
blijkt de zangsport in haar eigen staart te hebben gebeten en mag nu de wonden
likken. Ze heeft zichzelf buiten spel gezet, ontbreekt op het podium van de NK,
schittert door afwezigheid
te midden van de
Nederlandse
zang- en siervogelwereld, en vertoeft, naar het zich nu laat aanzien, de komende
jaren louter in achteraf zaaltjes, in ‘splendid isolation’.30
Het
max. tien weken
afzonderlijk huisvesten van de jonge mannen, om te kunnen selecteren en
ter voorbereiding op wedstrijden, is onlosmakelijk met de zangsport verbonden.
Het bezorgt het houden en kweken van zangkanaries bij een bepaald bevolkingsdeel
een negatief imago.
Negatief
imago
Ieder jaar vang ik begin
november de jonge kanariemannen uit de volière en stop ze in een zangkooitje van
19,5 x 14 x 17 cm, in de wetenschap dat deze ruimte van ca. 4600 cm3
de komende twee maanden hun leefomgeving is.
Ik
probeer me te verplaatsen in de waterslagerman en vraag me af hoe hij deze
verhuizing zal ervaren. De logische gevolgtrekking dat ik als mens een
gevangeniscel niet leuk vind en de vogel dus ook twee maanden van stress
tegemoet gaat ligt voor de hand, maar is nergens op gebaseerd. De mannen zingen
in de kooitjes uit volle borst, soms zelfs in het kooitje in de hand.
Desalniettemin en ondanks dat een
zangkanarieman max. tien weken van z’n leven in een zangkooitje vertoeft
bezorgt het gebruik van het
inzetkooitje de zangkanariesport
een negatief imago.
De grootte van de zangkooitjes is al decennia punt van discussie. Op het eind
van de studiedag van de NZHU clubkampioenschappen van december 1991 verschenen
opeens vier waterslagers in universeelkooien op tafel. De keurmeesters Henk
Warmerdam en Henk van Elst wilden hiermee aantonen dat het keuren van
zangkanaries in universeelkooien in plaats van de traditionele zangkooitjes geen
beletsel hoefde te zijn. In het juli nummer van Onze Vogels, jaargang 1992,
verscheen een artikel van de hand van Henk Ruiter namens de TC Zang waaruit
bleek dat men binnen de NBvV serieus overwoog om verenigingen
te adviseren zangkanaries nog wel in zangkooitjes te beoordelen, maar voor de
tentoonstelling in universeelkooien te laten overvliegen. Ik weet dat in de
jaren ’90
bij sommige verenigingen dit ook is
gebeurd.31
Toen stond het zangkooitje ter discussie en dat is nog steeds
zo. Ik vraag me echter af of
voor het oordeel van buitenstaanders het zoveel uitmaakt of het zangkooitje de
maten 19,5 x 14 x 17 cm heeft of, bijvoorbeeld, 30 x 25 x 20 cm, t.w. de inhoud
van een universeelkooi. Voor mensen die het moreel verwerpelijk
vinden om vogels in een kooitje te houden is het kleinste kooitje, hoe groot
ook, altijd te klein. Het sleutelwoord in deze is ‘dierenwelzijn’. Ik heb het
idee dat mensen er zich veel drukker om maken dan zangkanaries, die
het stadium
van ‘natuurvogel’ al vele eeuwen achter zich
hebben
gelaten.
In 2019 heb ik veertien dagen na het opkooien enkele mannen weer in de volière
teruggezet,
omdat ze, mijn inziens,
te veel in studiezang bleven hangen. Een week voor de NZHU wedstrijd heb ik
enkele weer in huis gehaald en binnen 24 uur met andere vogels opgezet. Ze
zongen uit volle borst mee. Er was bij deze vogels geen enkel teken van stress
te bespeuren als gevolg van de verhuizing van volière naar inzetkootje.
De gedachte dat met het vergroten van het zangkooitje de hobby weer
aantrekkelijker wordt en mensen er toe zal bewegen zangkanaries te gaan houden
is een illusie. In de ons omringende landen België en Duitsland zijn de
inzetkooitjes groter en ook daar is het houden en kweken van zangkanaries
op z’n retour en een ‘oude mannensport’ aan het worden. Een zelfde ontwikkeling
kan geconstateerd worden in het Verenigd Koninkrijk, waar de zangkanaries in
kooien van het universeelkooiformaat worden gekeurd.
Hoe het ook wendt of keert, het imago van de zangsport zal in de ‘buitenwereld’
negatief beïnvloed worden door het gebruik van het inzetkooitje. Objectiviteit
en nuchtere analyse doet, bij op emoties gefundeerde beeldvorming, zelden ter
zake, zeker wanneer die emoties gebaseerd zijn op het geloof dat men in een
vorig leven waterslager is geweest en op grond daarvan mij precies kan vertellen
hoe een zangkanarie denkt, wat hij voelt en hoe hij het leven in gevangenschap
ervaart. Het gebeurt, en we zullen er rekening mee moeten houden, dat het
inzetkooitje potentiële zangkanariekwekers ervan weerhoudt om aan het kweken van
harzers, timbrado’s of waterslagers te beginnen. Deze mensen gaan niet overstag
wanneer het zangkooitje
1½, 2 of 2½ keer zo groot wordt als het huidige inzetkooitje.
Wedstrijd
achilleshiel
De wedstrijd voor
zangkanaries is de achilleshiel van de zangkanariesport. De huidige opzet,
organisatie en uitvoering van de wedstrijden vertonen te veel schaduwzijden, die
niet uitnodigen om zangkanaries te gaan kweken en sommigen zelfs doen afhaken.
Keurlijst is
vaak een indicatie zangcapaciteiten
Als tropenkwekers een vogel
voor een wedstrijd inbrengen zijn ze verzekerd van een keurlijst met een
beoordeling, die de reële kwaliteit van de vogel op het moment van keuring
weergeeft. In de regel komen prijswinnaars nog een keer op tafel en veelal
worden in overleg met meerdere keurmeesters de ereprijzen toegekend.
Bij de zangkanariekwekers bestaat die zekerheid op een beoordeling van de
capaciteiten van de vogel niet. Zij zijn afhankelijk of de vogel zin heeft om
te zingen; doet hij überhaupt zijn bek open en als hij zingt doet hij dat dan 20
minuten uit volle borst of af en toe een riedeltje. Je bent als kweker
overgeleverd aan een vogel die zelf bepaalt of hij zingt en hoe. Wanneer de
kweker na afloop van de wedstrijd een keurlijst ontvangt weet hij niet of de
zangkanarie zich voor 100% heeft gegeven, of maar een deel van z’n kunnen heeft
laten horen.
Prijswinnaars zonder collegiale consultatie
Verder worden de
wedstrijdresultaten bepaald door één man in een hokje. Je bent dus niet alleen
afhankelijk of een vogel wel of niet wil zingen, maar ook van één jurylid en
zijn beoordeling zonder dat bij de inzender over de keuring enig inzicht
bestaat. Prijswinnaars worden zonder onderlinge consultatie vastgesteld op basis
van door individuele keurmeesters opgestelde beoordelingen.
Na afloop van een wedstrijd voor zangkanaries gaan de deelnemers naar huis met
onzekerheid of het door hem in ontvangst genomen keurbriefje een reële weergave
van de capaciteiten van desbetreffende zangkanarie
is
en of de beste vogels de bokalen mee naar huis hebben genomen? Oftewel, zangkanariekwekers
worden op wedstrijden veel meer met onzekerheden en teleurstellingen
geconfronteerd dan inzenders van vogels die op het uiterlijk worden beoordeeld.
Dit is niet bevorderlijk
voor de populariteit van de zangkanariesport.
Een zangkanariekeurmeester brengt
tijdens een keuring vrijwel de gehele dag alleen door, in een klein hokje.
Waterslagerkeurmeester Willy Kling in
actie tijdens de clubkampioenschappen van de Speciaalclub Zang NZHU op 20
december 2019.
Achterkamertjesgebeuren
Uit de in de
zangkanariesport gebruikelijke wijze van jureren vloeit vrijwel automatisch
voort dat beoordelingen van zangkanariekeurmeesters in de regel veel meer stof
tot discussie oproepen dan die van kleurkanarie-
of tropenkeurmeesters. Inzenders van tropen en kleurkanaries kunnen met de vogel
in het zicht en de keurbrief, inclusief opmerkingen, in de hand immers de
gedachtegang van de keurmeester volgen. Dat betekent niet dat er geen discussie
over het keurmeestersoordeel is, maar alles is veel inzichtelijker dan bij het
beoordelen
van zangkanaries. Dat is letterlijk een achterkamertjesgebeuren.
Solistische
keurmeesters
Deze voor zangkwekers onaantrekkelijke situatie wordt
nog ongemakkelijker
wanneer er bij herhaling geconstateerd wordt dat keurmeesters niet altijd op één
lijn zitten wat betreft normering en beoordeling van de vogels.
Ervaringen van zangkanariekwekers en uitspraken vanuit de kring der keurmeesters
wekken de indruk dat het keurmeesterskorps, zoals het op dit moment
functioneert, eerder getypeerd kan worden als een gezelschap eenlingen dan als
een team dat gezamenlijk optrekt om een zo uniform mogelijke beoordeling te
bewerkstelligen.
Particuliere opvattingen over hoe het zangkanarielied idealiter zou moeten
klinken zorgen er voor dat zangkanariekeurmeesters te veel functioneren als
individuen, die ieder voor zich menen de wijsheid in pacht te hebben en
vervolgens hun eigen weg kiezen.32
Omdat ik minder ingewijd ben in de harzer- en timbradowereld moet ik me
terughoudend opstellen omtrent de keurmeesters van deze zangkanarierassen. Die
zullen ieder voor zich moeten beoordelen in hoeverre bovenstaande ook op hen van
toepassing is.
Wanneer bij de beoordeling op een wedstrijd juryleden een eigen methode en
normering hanteren wordt het vertrouwen in een zo objectief mogelijke keuring
geschaad. Dit is funest voor de sport. Wie begint er aan een liefhebberij met
een competitief element, of blijft er mee doorgaan, wanneer de wedstrijden
kenmerken van een loterij vertonen?
Keurbriefje
zangkanaries is advies met ???
Alle haken en ogen die in
bovenstaande aan de orde kwamen zullen op het hobbyplezier van de beginnend
liefhebber een grotere impact hebben dan op die van ervaren kwekers. Zij zijn op
grond van in jaren opgebouwde kennis van het lied zeer goed in staat om te
bepalen wat hun goede en minder goede mannen zijn en welke ze willen gaan
gebruiken voor de kweek. Om deze selectie te kunnen maken hebben ze geen
keurlijst nodig. Zij weten dat een vogel de ene dag de sterren van de hemel kan
zingen en een andere dag zit te zeuren en bij lange na niet het niveau haalt van
24 uur daarvoor. Veelbelovende
mannen zijn bij de fokker thuis al diverse malen op tafel geweest en, na enig
wikken en wegen, voor de kweek geselecteerd. Dit geldt niet voor degene die
zojuist met het houden en kweken van zangkanaries is begonnen. Het zodanig onder
de knie krijgen van het harzer-, waterslager- of timbradolied om zelf de beste
vogels te kunnen selecteren is geen sinecure. Het duurt voor de meesten jaren
voor ze zoveel kennis van het lied en
luistervaardigheden hebben
opgebouwd dat ze keurmeester van hun eigen vogels kunnen zijn.
‘Af en toe werden er een paar toeren
gezongen’. Je vond het je mooiste vogel en was razend benieuwd naar het oordeel
van de keurmeester en dan dit. Wat nu? Aanhouden of wegdoen? Een dilemma van een
beginnend zangkanariekweker in beeld.
Voor de kweker die het herkennen en beoordelen van de toeren nog steeds lastig vindt is het oordeel van een keurmeester over zijn vogels tijdens een wedstrijd erg belangrijk. Na de keuring van mijn zwartbruine Japanse meeuwen bestudeer ik de keurlijsten intensief. Met mijn keurlijsten in de hand loop ik langs de kooien met vogels van andere kwekers om die met de mijne te vergelijken. Op de regionale wedstrijd van de Zebravinken-/Japanse Meeuwenclub in Maasland hangen tijdens de tentoonstelling de keurlijsten onder de kooien en kan ik mijn vogels met die van andere kwekers zelfs vergelijken met de keurlijsten erbij. Ik ervaar nog regelmatig dat de keurmeester opmerkingen maakt over aspecten die mij tot dan niet waren opgevallen. Soms leidt dat er toe dat een vogel, die ik voor de kweek had gereserveerd, uiteindelijk toch weggaat. In dit licht moeten keurmeesters hun invloed op het gedrag van de, met name onervaren, kwekers niet onderschatten. Hun adviezen kunnen bijzonder waardevol zijn. Keurmeesters fungeren in die zin niet alleen als jury, maar ook, im- of expliciet, als adviseur. Welk bruikbaar advies ontvangt een zangkanariekweker met een ingevuld keurbriefje waarachter zoveel vraagtekens schuil gaan?
Samenvatting en conclusies
Het kweken van zangkanaries is een
boeiende en mogelijk de meest afwisselende tak van de vogelliefhebberij, omdat
ieder seizoen een geheel eigen karakter heeft. Daarnaast zijn zangkanariekwekers
ook heel intensief bij hun vogels betrokken. In het najaar worden de vogels
opgekooid, op tafel gezet om afgeluisterd en afgericht te worden. Voordurend
heeft de kweker dan het kooitje met de vogel in de hand. Het kanarielied kan
menig kweker niet onberoerd laten.
Het kweken van zangkanaries heeft echter ook zijn voetangels en klemmen. Het
voor de hobby vereiste materiaal vereist een grotere investering dan bij het
kweken van de meeste andere zang- en siervogels. Het kunnen beoordelen van het
lied vereist veel tijdsinvestering en noodzakelijke ondersteuning wordt steeds
lastiger, omdat het aantal zangkanariekwekers waarop een beroep gedaan zou
kunnen worden voortdurend kleiner wordt. Meer nog dan bij andere takken van de
vogelsport zullen de overige gezinsleden merken dat er een zangkanariekweker in
huis woont. Het houden en kweken van zangkanaries vergroot de complexiteit van
het woon-, werk- en gezinsleven.
Met de dalende populariteit van de zangkanariekweek is ook het aantal
vogelverenigingen met zangkanariekwekers afgenomen. Dit betekent dat voor iemand
die met het kweken van zangkanaries wilt beginnen het erg lastig is om een
vereniging te vinden waar hij zich onder collega zangkanariekwekers kan scharen.
De speciaalclubs voor zangkanariekwekers zijn in de regel nog onvoldoende
ingesteld om voor de zangkanariekwekers ook de begeleidingsrol op zich te nemen,
die in het verleden traditioneel op de lokale vogelverenigingen werd ingevuld.
Daarnaast lijken de speciaalclubs zich ook nog niet bewust van het feit dat zij
de enige zijn onder wiens leiding de zangsport voor totale ondergang behoed kan
worden. Mede vanwege de ‘Self-interest First’ opstelling van de speciaalclubs is
de zangsport in zichzelf gekeerd en daardoor nagenoeg onzichtbaar voor de
buitenwereld.
De zangkanariesport worstelt met het negatieve imago van het inzetkooitje.
Vogels opkooien is vanouds onlosmakelijk met de hobby verbonden. Dit was in het
verleden geen punt van discussie, maar de veranderende moraal omtrent het in
gevangenschap houden van dieren speelt de zangkanariekwekers parten. Het gebruik
van het zangkooitje kan om deze reden potentiële zangkanariekwekers ervan
weerhouden met de hobby te beginnen of
doen besluiten voor een andere tak van de zang- en siervogelliefhebberij te kiezen.
Tenslotte krijgt een
zangkanariekweker tijdens een beoordeling op een wedstrijd niet altijd een juist
beeld van de kwaliteit van zijn vogels. Dit komt deels omdat nooit zeker is dat
de vogels optimaal zullen presteren. Verder is de beoordeling voor de kweker
niet inzichtelijk terwijl het nog maar de vraag is in hoeverre de vogels door
iedere individuele keumeester met dezelfde normen wordt beoordeeld. Omdat
daarnaast tijdens de keuring ook collegiale consultatie nagenoeg ontbreekt
vertoont een zangwedstrijd voor zangkanaries veel meer kenmerken van een loterij
dan andere wedstrijden voor zang- en siervogels, met als gevolg twijfels of de
mooiste vogels wel met de bokalen naar huis zijn gegaan. Mogelijk zijn er na een
zangwedstrijd meer teleurgestelde en gefrustreerde kwekers dan na een
tentoonstelling waarop de vogels op het uiterlijk zijn beoordeeld. In ieder
geval duiden de ontwikkelingen van het ledenbestand van de
zangkanarie
speciaalclubs er op dat binnen de zangkanariekweek
relatief meer fokkers
de sport vaarwel zeggen dan in de andere takken van de vogelliefhebberij.
Deel 3: Kansen en suggesties
Hoe het ook wendt of keert, een vogelliefhebber kiest niet voor de gemakkelijkste weg wanneer hij besluit tot het houden en kweken van zangkanaries over te gaan. Desalniettemin hebben in het verleden velen voor deze hobby gekozen en de grote charmes ervan ondervonden. Sterker, gedurende de eerste decennia van de 20e eeuw was het houden en kweken van zangkanaries de vogelliefhebberij bij uitstek van de werkende klasse. Tot diep in de 20e eeuw hield in Nederland een niet onaanzienlijk deel van de georganiseerde vogelkwekers zich bezig met het houden en fokken van harzers, waterslagers en, vanaf medio de jaren ’80, ook timbrado’s.
Noodzaak fundamentele veranderingen
Uit voorafgaande is echter
één duidelijke conclusie te trekken: Hoezeer we dat ook graag anders zouden
willen zien, maar het is een utopie om te denken dat tijden van voorheen zullen
terugkeren. De grote populariteit van
het houden en kweken van zangkanaries, zoals we dat kennen uit het verleden, zal
onlos-makelijk
met de 20e eeuw verbonden blijven.
Achterom
kijken is zinloos
Het heeft daarom totaal
geen zin om achterom te kijken en de hobby, zoals die in het verleden werd
bedreven, als norm te blijven hanteren voor de toekomst. Wil de liefhebberij in
de komende decennia niet volledig verdwijnen dan zullen we niet achterom, maar
vooruit moeten kijken. De 21e eeuw vraagt van onze liefhebberij een
radicale breuk met het verleden. In het bijzonder het functioneren van de
speciaalclubs en de wijze waarop we onze wedstrijden organiseren
en invullen zullen fundamenteel moeten veranderen. Alleen met aandacht voor
promotie van de liefhebberij, eensgezindheid onder kwekers, de speciaalclub
als een ‘warm nest’ voor beginnende liefhebbers, het met elkaar delen van kennis
en ervaringen, gezamenlijk optreden van de speciaalclubs en keurmeesters en
voor de deelnemers
een grotere
inzichtelijkheid en
participatie in wedstrijden
voor zangkanaries,
is er een kans dat de zangkanariesport blijft voortbestaan. Onderstaande is geen
blauwdruk voor een succesvolle toekomst van de zangkanariesport. Het zijn
suggesties voor de richting die we in zouden kunnen slaan. De intentie van
onderstaande voorstellen is ook niet dat de zangsport weer substantieel gaat
groeien. Dat is niet meer aan de orde. Het is al een grote uitdaging voor de
zangsport om uit de vijver met steeds minder vissen
er
toch
voldoende
aan de haak te slaan om de sport in stand te houden. We moeten onze handen dicht
knijpen wanneer we in staat blijken over 20 jaar nog zangkanariewedstrijden te
kunnen organiseren.
Speciaalclubs en keurmeesters stellen een ‘deltaplan’ op.
Wanneer de noodzaak van
een structurele verandering van de zangkanariesport wordt onderkend zullen er
ook partijen moeten zijn die het voortouw en de leiding hiervan op zich moeten
nemen. Ik stel voor dat de speciaalclubs en de zangkanariekeurmeesters dit in
eendrachtige samenwerking voor hun rekening nemen. Zij moeten gezamenlijk een
‘deltaplan’ opstellen dat de zangsport voor ondergang moet behoeden. In dit
‘deltaplan’ zou men
onderstaande aspecten
kunnen
verwerken.
Promotie
Met enige vorm van jaloersheid kijken
vogelliefhebbers naar de intensiteit waarmee wij, zangkanariekwekers, met onze
vogels bezig zijn. Het hele jaar door is er wat anders te beleven en hangt er
spanning in de lucht: broed, zangontwikkeling; opkooien, afluisteren,
selecteren, wedstrijden. Van alle vogelliefhebbers zijn de zangkanariekwekers
het intensiefst met hun vogels bezig en het genot en de emotie die wij beleven
aan de zang van een zangkanarie heeft geen gelijke in de vogelsport.
Onze
Vogels
Deze sterke punten
moeten we uitdragen en in alle toonaarden rondbazuinen. In 1900, toen het houden
en kweken van zang- en siervogels in georganiseerd verband nog in de
kinderschoenen stond, schreef J.J. Duyvené de Wit in ‘De Pluimgraaf’: ‘Weinigen
kennen nog ’t genot, dat ons de kleine vogelwereld geeft, en onbekend maakt
onbemind’.33 Met een variant op dit citaat zouden we anno 2021
kunnen stellen: ‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons het kweken van
zangkanaries geeft, en onbekend maakt onbemind’. Etaleren doet verkopen. Ook de
zangkanariekweek zou zich meer moeten aantrekken van deze verkoperwijsheid. Op
dit punt valt er veel te verbeteren. In bovenstaande is de aantrekkelijkheid van
het houden en kweken van zangkanaries verwoord, maar het wordt veel te weinig
uitgevent. Jaarlijks levert de Speciaalclub
Zang NZHU een bijdrage in voor het bondsorgaan ‘Onze Vogels’, maar zij is
vrijwel de enige speciaalclub die dat periodiek doet. Individuele kwekers die
hun plezier in het kweken van zangkanaries met andere delen schitteren door
afwezigheid in de laatste jaargangen van ‘Onze Vogels’. De frequentie dat in
‘Onze Vogels’ over het houden en kweken van zangkanaries wordt gepubliceerd zal
drastisch omhoog moeten.
Een bijdrage van de Speciaalclub Zang
NZHU in ‘Onze Vogels’ van oktober 2019. Er wordt veel te weinig gepubliceerd
over het kweken van zangkanaries in het bondsorgaan.
Clubwebsites-gezamenlijke website
De NBvV kent maar liefst
vier speciaalclubs voor zangkanaries. Iedere speciaalclub heeft een eigen
website:
-
Waterslagerspec.
club ‘De Nachtegaal’:
https://www.lswdenachtegaal.com/
-
Landelijke Speciaalclub Harzers (LSH):
https://lsharzers.wordpress.com/
-
Speciaalclub Zang NZHU:
www.zangkanaries.nl
-
The Spanish Timbrado Society NL:
https://timbrado-nl.webnode.nl/
Iedere
speciaalclub zal zelf kunnen beoordelen in welke mate de website bijdraagt tot
een bevordering van het kweken van zangkanaries in het algemeen en die van de
afzonderlijke zangkanarierassen in het bijzonder. Men hoeft niet allemaal het
wiel uit te vinden en de binnen de diverse speciaalclubs aanwezig expertise zal
met elkaar gedeeld moeten worden.
De vier speciaalclubs voor
zangkanariekwekers hebben ieder een eigen website. In hoeverre overstijgen de
clubwebsites het karakter van een intern communicatiemedium en zijn ze ook
wervend en informatief voor nieuwe toetreders?
De vier speciaalclubs zullen sowieso meer moeten samenwerken, want het behoud van de sport is hun gezamenlijk belang. In plaats van elkaar te beschouwen als concurrenten zal iedere vereniging afzonderlijk er baat bij kunnen hebben wanneer er eendrachtig wordt samengewerkt. Is het een idee om, naast de clubwebsites een gezamenlijke nieuwe website op te starten, waarop algemene info te vinden is over het kweken van zangkanaries in het algemeen; info over de afzonderlijke rassen, het wedstrijdprogramma van de vier clubs, enz. met links naar de websites van de afzonderlijke speciaalclubs?
De boer op
Intensievere contacten
speciaalclubleden
In het jaarprogramma van
de meeste speciaalclubs zijn op dit moment een uiterst beperkt aantal
contactmomenten geprogrammeerd. De frequentie hiervan zal substantieel omhoog
moeten. In de regel zijn zangkanariekwekers in hun vereniging betrekkelijk
‘eenzaam’. We weten dat vogelkwekers elkaar kunnen stimuleren en enthousiasmeren
en voorheen de lokale afdeling hiervoor de plaats bij uitstek was. Dit is
voltooid verleden tijd en de speciaalclubs zullen dus de rol van de afdelingen
op dit punt moeten overnemen. Zij zullen ‘opvangmogelijkheden’ moeten bieden
voor kwekers die, noodgedwongen, hun hobby vrij solistisch moeten beoefenen. De
speciaalclubs zullen dus de voorwaarden moeten creëren dat verspreid wonende
zangkanariekwekers elkaar regelmatig kunnen ontmoeten. Dit kan fysiek, maar
zeker ook digitaal. In ‘coronatijd’ hebben we ontdekt hoe waardevol het digitale
contact kan zijn wanneer fysieke
ontmoetingen onmogelijk
zijn.
Stooifolders van de Speciaalclub Zang
NZHU
Inmiddels
zijn kwekers actief op Facebook en zijn
afgelopen jaar heel veel mensen door contacten voor het werk of privé vertrouwd
geraakt met Teams, Zoom, enz. Wat houdt speciaalclubs tegen om periodiek te
regelen dat kwekers, bijvoorbeeld via Teams,
Zoom, etc,.
elkaar kunnen ontmoeten om de laatste
ervaringen uit te wisselen. Deze plenaire ontmoetingsmomenten kunnen,
desgewenst, een vervolg krijgen in één op één contacten tussen kwekers.
Voor het opbouwen van netwerken en de
uitwisseling van ervaringen zijn ontmoetingsmomenten voor zangkanariekwekers
heel belangrijk. Eén of twee keer per jaar sociaal contact tussen leden is te
weinig. De zojuist uitgereikte wedstrijdcatalogus wordt uitgebreid bestudeerd op
de studiedag van de Speciaalclub Zang NZHU op 21 december 2019.
Opvang
toetreders
Periodieke onderlinge
communicatie is essentieel voor nieuwe leden om snel ingeburgerd te raken in het
wereldje van de zangkanariekwekers en de voor de beleving van hun hobby
interessante en noodzakelijke sociale contacten op te bouwen. Ik weet niet of
het kan, maar het zou toch ideaal zijn wanneer, bijv. via Teams,
Zoom, Skype, enz.,
nieuwe/onervaren leden onderricht
kunnen krijgen in het herkennen en beoordelen van toeren, aan de hand van hun
eigen vogels en die van anderen. Van het twee keer per jaar afluisteren van
vogels, op een jaarvergadering en op een studiedag, krijg je de voor een
optimale beoefening van de liefhebberij benodigde zangkennis en
luistervaardigheden
niet onder de knie.
Communicatie-instrumenten
Vanuit de speciaalclub
zullen leden regelmatig met hun lidmaatschap geconfronteerd
moeten worden. Dit kan digitaal via een ‘Nieuwsbrief’, of, heel ouderwets, via
een clubblad, al dan niet digitaal verzonden.
Sociale
ontmoetingsmomenten
In het buitenland, zeker
waar de afstanden tussen de woonplaatsen van de kwekers groot is, is het niet
ongebruikelijk clubactiviteiten ook een sociaal ontmoetingsmoment van leden,
evt. met partners, te laten zijn, met o.m. gezamenlijk eten, een barbecue, enz.
Eendaagse wedstrijden van speciaalclubs, in groepsverband vogels afluisteren,
participatie in de keuring, pauzes voor onderonsjes en een hapje en een snapje,
etc. passen volkomen in bovenstaande gedachtegang. Nu ligt een combinatie van
een barbecue en een wedstrijd in december of januari niet direct voor de hand,
maar iedere speciaalclub zal na moeten denken over de opzet van de eigen
activiteiten en wedstrijd, in hoeverre het programma de leden met elkaar en met
de sport verbindt en stimulerend werkt de hobby te (blijven) beoefenen.
Het sleutelwoord in bovenstaande was intensivering van de sociale contacten. Er
zijn een aantal ideeën gelanceerd, wellicht dat anderen die met goede suggesties
kunnen aanvullen.
Nederlanders met wortels in andere
culturen
In bovenstaande zagen we dat
weliswaar Nederland wat betreft het hebben van één of meerdere vogels als
huisdier er duidelijk uitspringt ten opzichte van de ons omringende landen, maar
in Zuid-Europese en ook in andere mediterrane culturen is de populariteit van
het hebben van een vogel als huisdier zeker met Nederland vergelijkbaar, zo niet
groter. Ook in de Surinaamse cultuur is het vogelbezit, inclusief
zangwedstrijden met inheems Surinaamse vogels, wijd verbreid. Het is daarom
merkwaardig dat Nederlanders met wortels in een ‘vogelvriendelijke cultuur’
ondervertegenwoordigd zijn in het vogelverenigingsleven.
Het hebben van zang- en siervogels binnen het verband van de traditionele
vogelverenigingen lijkt tot dusver vooral een ‘autochtone’ aangelegenheid. Het
is natuurlijk wel denkbaar dat de interesse voor het houden
en kweken van zang- en siervogels door mensen met hun wortels in een
niet-Nederlandse cultuur zich richt op andere vogels dan waterslagers of harzers
en men een voorkeur heeft voor een andere competitieopzet. Dit zien we
bijvoorbeeld bij twa twa wedstrijden door vogelliefhebbers met een Surinaamse
achtergrond.
Desalniettemin mogen we concluderen dat de Nederlande
vogelliefhebberij naar verhouding weinig heeft geprofiteerd van de komst van
‘nieuwe’ Nederlanders. In welke mate de Nederlandse vogelverenigingen hier
kansen hebben laten liggen durf ik me bij gebrek aan informatie omtrent dit
onderwerp niet uit te laten. Maar liggen hier mogelijkheden?
Mohamed Taher en Andries Gort in
gesprek over de wedstrijdresultaten van de clubkampioenschappen van de NZHU op
21 december 2019. Mohamed is een van de weinigen met wortels in een niet
Nederlandse cultuur die lid is van een speciaalclub voor zangkanariekwekers.
Opzet
wedstrijden voor zangkanaries op de schop
Wedstrijden voor
zangkanaries leiden eerder tot teleurstellingen dan tot euforie. Dat heeft deels
te maken met hoe de wedstrijden zijn opgezet en georganiseerd. In een competitie
zijn natuurlijk altijd winnaars en verliezers. Kan een voetballer na afloop van
de wedstrijd, op grond van het wedstrijdbeeld, in zekere mate, vrede hebben met
een verlies, tijdens een zangkanariewedstrijd blijven zowel de wedstrijd, de
tegenstander als de scheidsrechter volkomen buiten beeld. Je hebt verloren, maar
je weet niet van wie en waarom. Dit past niet meer in de 21e eeuw.
Een scala aan toevalligheden, onzekerheden
en gebrek aan transparantie
veroorzaken dat een zangkanariewedstrijd vaak eerder een ontmoedigend dan een
stimulerend effect heeft. Is het gek dat sommigen een wedstrijd voor
zangkanaries typeren als een loterij? Ervaren kwekers weten niet anders, maar
probeer je eens te verplaatsen in een vogelliefhebber die nog maar kort geleden
de zangkanariesport is binnenstapt. Wordt hij door ons concept van wedstrijden
gestimuleerd of is de kans groot dat hij gefrustreerd weer afhaakt? Willen we
mensen aan de haak slaan en aan de haak houden dan lijkt het me de hoogste tijd
om onze wedstrijden tegen het licht te houden en mogelijke opties ter
verbetering serieus te overwegen en vervolgens de beste te introduceren.
Verbeteringen zijn haalbaar in de opzet van de wedstrijd en het functioneren van
de keurmeesters. We moeten dan denken aan een grotere participatie van de
inzenders,
meer transparantie en eenduidigheid in de beoordeling van keurmeesters.
Daarnaast zullen keurmeesters, naast jurylid, ook steeds meer de rol van
adviseur moeten vervullen.
Het gezamenlijk afluisteren vergt
doorgaans gevorderde kennis van het lied en is daarom het meest interessant voor
de gevorderde kwekers. Nieuwe toetreders steken er in de regel weinig van op.
Afluisteren van waterslager o.l.v. Andries Gort op de studiedag van de
Speciaalclub Zang NZHU op 21 december 2019
Waarborgen voor eerlijkheid leiden tot
ondoorzichtigheid
De opzet van een
wedstrijd voor zangkanaries is omgeven met allerlei waarborgen dat de
beoordeling zo eerlijk mogelijk en zonder enige vooringenomenheid en
beïnvloeding kan plaatsvinden: De keurmeester krijgt alleen kooinummers,
de volgorde van keuring wordt geloot, tijdens de keuring vindt de beoordeling in
isolement plaats, niemand heeft toegang tot de wedstrijdlocatie met uitzondering
van bestuur en medewerkers. Deze eerlijkheidswaarborgen hebben tot gevolg dat
het wedstrijdgebeuren allesbehalve inzichtelijk is. Tijdens een
zangkanariewedstrijd is ondoorzichtigheid troef. In de vorige eeuw wisten we
niet anders, maar leidde dit overigens ook al tot excessen. Ter illustratie een
voorbeeld uit het verleden van de NZHU om aan te geven tot welke bizarre
consequenties het gebrek aan transparantie leidde. Wijs geworden van ervaringen
op de zogenaamde ‘Technische dagen’ van de waterslagerclub ‘De Nachtegaal’,
waarop het afluisteren van de vogels regelmatig ontaardde in het beoordelen van
keurmeesters in plaats van het lied van de vogels die opstonden,
werden op de studiedagen van de NZHU in de beginjaren de vogels anoniem ter
beluistering opgezet. De kooinummers waren verwijderd opdat men de vogels zou
beoordelen zoals ze op dat moment zongen en niet met de wedstrijdresultaten in
het achterhoofd. Dit alles om discussies over keurmeesters
en de door hen opgemaakte keurbriefjes te vermijden. Hoe diep kan je zakken als
sport, dat dergelijke maatregelen kennelijk onvermijdelijk zijn geworden. Toen
werd met de vinger gewezen naar kwekers die zich niet wisten te beheersen. Nu
moeten we zo eerlijk zijn te onderkennen dat dit het logische gevolg was en is
van een systeem waarin beoordelingen, solistisch, achter gesloten deuren, zonder
enige inzichtelijkheid voor de deelnemers, plaatsvindt. Ook de gedachte dat de
keurmeester alleen in staat zou zijn onbevooroordeeld te kunnen jureren wanneer
hij uitsluitend kooinummers overhandigd krijgt is een idée-fixe. De vogels
verraden door hun zang zichzelf en hun eigenaar. Keurmeesters zijn zeer goed in
staat aan de hand van de
kooitjes en kanariezang de vogels van
bepaalde kwekers te herkennen. Professionaliteit is de sleutel om, hoewel je de
vogels herkent en de inzender je wel bekend is, ze te beoordelen zoals ze daar
op dat moment zingen. Met die professionaliteit als competentie heb je als
keurmeester al die eerlijkheidswaarborgen niet nodig en worden ze overbodig.
Sterker, in de 21e eeuw werkt het gebrek aan transparantie volkomen
contraproductief en is het de bijl aan de wortel van de zangsport geworden. Dus
weg ermee.
Een voorwaarde voor het veranderen van de opzet en organisatie van wedstrijden
is dus dat we stoppen met het krampachtige vasthouden aan allerlei
organisatorische maatregelen die de ‘onbevooroordeelde keurmeester’ en ‘eerlijke
wedstrijd’ moeten garanderen. Dat geslotenheid eerlijkheid zou waarborgen is
namelijk een fictie, het tegendeel is eerder waar. Meer transparantie leidt
veeleer tot een eerlijker competitie.
Transparantie en participatie
Wil de sport in de 21e
eeuw toekomst hebben dan zal alle geslotenheid
overboord moeten en transparantie het kenmerk van de toekomstige wedstrijden
voor zangkanaries moeten worden. Dit betekent dat de vogels beoordeeld moeten
kunnen worden in het bijzijn van de kwekers. Alleen in deze setting kan de
keurmeester, naast zijn rol van jurylid, ook die van adviseur vervullen. Op de
wedstrijd van The Timbrado Society is het al gebruikelijk dat kwekers bij de
keuring aanwezig kunnen zijn. Het moet ook mogelijk zijn dat op afdelingsniveau,
waar meestal maar één of een paar inzenders van zang-kanaries
zijn, de kweker bij de beoordeling aanwezig is. Ook ben ik er voorstander van
dat op wedstrijden van speciaalclubs een kweker op voorhand aangeeft bij welke
vogels hij graag oog- en oorgetuige wilt zijn van de beoordeling. De keurmeester
heeft, nadat hij de vogels ‘op papier’ heeft gezet dan ook volop gelegenheid
zich met de kweker te onderhouden om zijn beoordeling te motiveren en de kweker
te adviseren.
Zoals
ik, als kweker van Japanse meeuwtjes, na afloop van een keuring precies weet,
aan de hand van het keurbriefje, wat er aan de vogel goed en verkeerd was en dat
nog eens nader kan bekijken, heb ik als zangkanariekweker ook na afloop van een
wedstrijd het recht om te weten op welke punten de zang van mijn kanaries tekort
is geschoten.
Ik moet dat niet gelezen, maar gehoord hebben, want we hebben het over zangkanaries
en naar zang luister je. Met name voor de kwekers die nog niet zo goed thuis
zijn in het herkenen en beoordelen van de toeren is dit een enorme vooruitgang.
Voor hen heeft de wedstrijd niet alleen een competitief, maar daardoor ook een
educatief aspect gekregen. Als het goed is weet hij na
de wedstrijd waarom zijn
vogels niet
tot de top behoren, welke toeren wel
goed en welke minder goed werden gebracht en ook wat hij zou kunnen doen om het
lied van zijn vogels te verbeteren. Met een grotere transparantie en
participatie van de kwekers worden zangwedstrijden, zeker voor nieuwe
toetreders, in diverse opzichten een stuk interessanter en daarmee de sport als
geheel veel aantrekkelijker.
Een tropenkeurbriefje: controleerbaar met
duidelijke opmerkingen en impliciete adviezen. Helderheid voor de kweker.
Gedragscode
Met de voorgestelde
veranderingen zal het eerder regel dan uitzondering zijn dat kwekers
ooggetuigen zijn van de jurering en mogelijk zelfs kwekers regelmatig in het
keurkamertje van de keurmeester vertoeven. Dit vereist niet alleen een
cultuuromslag, maar ook een gedragscode die op de nieuwe situatie is afgestemd:
de keurmeester keurt en licht zijn beoordeling toe; de kweker luistert en
informeert, vraagt desnoods advies, maar mag zich nooit en te nimmer met de
keuring bemoeien. Een kweker die zich niet aan de afgesproken gedragcode kan
houden hoort in de keurkamer niet thuis.
Eendaagse
wedstrijden
Duren wedstrijden voor
zangkanaries nodeloos te lang? Bij de NZHU bestaat onze jaarlijkse wedstrijd uit
drie dagen: de eerste dag opbouwen en inkooien, de tweede dag keuren en de derde
dag afluisteren en uitkooien. Dit betekent dat de kweker altijd twee keer de
reis naar de wedstrijdlocatie moet maken: voor het inkooien en voor het afhalen.
Een ééndaagse wedstrijd scheelt reistijd en reiskosten. Wellicht kan de
aantrekkelijkheid voor de zangsport verhoogd worden door vaker ééndaagse
wedstrijden te organiseren. Wenselijkheid en haalbaarheid zijn op z’n minst het
onderzoeken waard.
Keurtechnisch collegiaal overleg
Een terugkerende bron
van frustraties bij deelnemers aan wedstrijden voor zangkanaries is de variatie
in de beoordeling door de keurmeesters. In plaats van het werken als team met
een op elkaar afgestemde
normering en jurering lijken keurmeesters veeleer als eenlingen aan het werk te
zijn met ieder hun voorkeuren. Een dergelijke praktijk is niet alleen funest
voor de geloofwaardigheid van de keurmeesters, maar ook voor de eerlijkheid van
de wedstrijd. Voor keurmeesters zou het topprioriteit en dus een voortdurend
punt van aandacht moeten zijn om bij de beoordeling van de vogels zoveel
mogelijk één lijn te trekken.
Om dit te kunnen realiseren zullen keurmeesters periodiek elkaar moeten
ontmoeten voor keurtechnisch collegiaal overleg. Tijdens zo’n bijeenkomst zal
men onafhankelijk van elkaar naar dezelfde vogels moeten luisteren en ieder voor
zich een keurlijst moeten opmaken. Vervolgens is het van het grootste belang
met open vizier over de verschillen in beoordeling te discussiëren, om ten
slotte te komen tot afspraken over een gezamenlijke normering, waaraan iedereen
zich dan ook vervolgens moet houden.
In dit kader is het wellicht aan te bevelen om naast het collegiaal
keurtechnisch overleg ook op bepaalde wedstrijden de vogels niet door één maar
door twee keurmeesters te laten beoordelen.
Consulterend collegiaal overleg tijdens wedstrijden
Hebben de beste vogels
de bokalen mee naar huisgenomen? Soms komt die vraag in je op wanneer tijdens
een studiedag de hoogste stammen worden
afgeluisterd. Weten de keurmeesters van elkaar welke punten ze aan hun hoogste
vogels/stammen hebben gegeven? Wanneer aan het eind van de keuring een algeheel
kampioen tropische vogels bepaald moet worden komen alle topvogels weer terug op
tafel en in overleg tussen de keurmeesters wordt
de hoogste vogel aangewezen. Hoeveel stammen waterslagers zijn kampioen geworden
zonder dat andere keurmeesters deze vogels hebben gehoord?
Het is onmogelijk om aan het eind van
de keuringsdag de hoogste waterslagers weer eens op tafel te zetten om de
kampioenen aan te wijzen, maar het is wel mogelijk op het moment dat je als
keurmeester een stam, stel of enkeling op tafel krijgt, waarvan je vermoedt dat
de vogels wel eens in de prijzen zouden kunnen vallen, collega keurmeesters
erbij te roepen, ze mee te laten luisteren en aan te geven welke punten je ze
hebt
gegeven. Met structureel consulterend
collegiaal overleg op de keuringsdag
mag je er vanuit gaan dat uiteindelijk ook de beste vogels tot de prijswinnaars
behoren.
Eerlijke
competitie in plaats van loterij
Wil het houden en kweken
van zangkanaries winnen aan populariteit, dan moet de zangsport af van het imago
dat de wedstrijden kenmerken van een loterij vertonen. Juryleden mogen niet te
veel verschillen in hun beoordeling; prijswinnaars moeten de beste vogels zijn.
Zo is het, en niet anders! Onvoldoende vertrouwen in de objectiviteit van een
beoordeling en twijfel aan gelijke kansen voor iedereen is de bijl aan de wortel
van de sport. Dit kan alleen bestreden worden met keurtechnisch collegiaal
overleg, periodiek tijdens daarvoor bedoelde bijeenkomsten, en het tijdens de
jurering op wedstrijden elkaar consulteren over vogels die boven een bepaalde
score komen.
Twee mensen in een keurkamer. Een beeld
dat we in de toekomst veel vaker zullen zien? Een keuring in bijzijn van de
kweker. Na de keuring geeft de keurmeester uitleg over de zang en adviezen voor
de kweek. Joop Aelbrecht en Chagas Pinheiro tijdens de keuring van waterslagers
tijdens de clubkampioenschappen van de NZHU op 22 december 2017.
Samenvatting en conclusies
De grote populariteit voor het
houden en kweken van zangkanaries, zoals we dat kennen uit het verleden, zal
onlosmakelijk met de 20e eeuw verbonden blijven. Wil de liefhebberij
in de komende decennia niet volledig verdwijnen dan zullen we niet achterom,
maar vooruit moeten kijken. De 21e eeuw vraagt van onze liefhebberij
een radicale breuk met het verleden.
In het bijzonder
het functioneren van de speciaalclubs en de wijze waarop we onze wedstrijden
organiseren en invullen zullen fundamenteel moeten veranderen. De speciaalclubs
en de zangkanariekeurmeesters zullen in eendrachtige samenwerking een
‘deltaplan’ moeten opstellen dat de zangsport voor ondergang moet behoeden.
In dat plan moet veel aandacht geschonken worden aan promotie van de sport.
De speciaalclubs ‘nieuwe stijl’ zullen het karakter moeten krijgen van een
combinatie van de oude vertrouwde speciaalclub en een lokale vogelvereniging met
intensieve contacten met de leden en tussen de leden onderling. In het bijzonder
zal de speciaalclub oog moeten hebben voor toetreders tot de sport en hen helpen
sociale contacten in de zangwereld op te bouwen.
Wedstrijden zullen alle beslotenheid en geheimzinnigheid van zich af moeten
werpen; veel transparanter
moeten zijn en participatie van kwekers mogelijk moeten maken.
Wedstrijden zullen naast het traditionele
competitieve aspect ook veel meer een educatief karakter moeten vertonen.
Tot slot zullen de keurmeesters
zich moeten beraden op hun positie. Naast jury zullen ze in de toekomst ook
steeds meer de rol van adviseur te vervullen krijgen. Verder is het van het
grootste belang dat de zangkanariewedstrijden zich ontdoen van het stempel een
loterij te zijn. Dit kan alleen met intensief inhoudelijk contact tussen
keurmeester buiten de wedstrijden met de bedoeling om met elkaar één lijn te
trekken in het beoordelen van de afzonderlijke toeren en tijdens de jurering op
wedstrijden elkaar te consulteren wanneer er potentiële prijswinnaars op tafel
staan.
Samenvatting
Onze vogelliefhebberij zal,
naar mijn vaste overtuiging, nooit meer worden zoals hij in de 20e
eeuw is geweest. Allerlei maatschappelijke ontwikkelingen hebben er toe geleid
en zullen er toe leiden dat veel minder mensen zullen besluiten één of meerdere
dieren als huisgenoot te nemen.
Keuzemogelijkheden en verplichtingen betreffende wonen, werken en recreëren
nopen mensen tot het stellen van prioriteiten. In de overwegingen om een
huisdier te nemen blijkt dat men steeds meer tot de conclusie komt dat in de
gegeven omstandigheden en de gestelde prioriteiten betreffende wonen, werken en
recreëren het hebben van huisdieren te complex is. Voor het structureel
huisvesten, voeden en verzorgen van huisdieren kan onvoldoende tijd vrij gemaakt
worden. Het is daarom aannemelijk dat in de toekomst een relatief kleine groep
mensen er toe zal overgaan te kiezen voor een tijdsintensieve en strikt aan huis
gebonden liefhebberij als het houden en kweken van vogels.
Verder constateren we dat het denken over de manier waarop je als mens met
dieren behoort om te gaan fundamenteel aan het veranderen is. Het ziet er naar
uit dat in de toekomst het hebben van dieren in gevangenschap steeds meer als
moreel verwerpelijk zal worden beschouwd. Deze veranderende moreel/ethische
houding tegenover het milieu en de flora en fauna zal ongetwijfeld ook z’n
impact hebben op het houden en kweken van vogels in gevangenschap en de
maatschappelijke acceptatie van deze vorm van tijdverdrijf.
Eerder dan de situatie van enkele decennia geleden zal terugkeren zal in de
toekomst een variant op een citaat van de heer J.J. Duyvené de Wit uit 1900,
toen de georganiseerde sier- en zangvogelliefhebberij nog in de kinderschoenen
stond, de actualiteit kunnen typeren: ‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons de
zangkanariewereld geeft, en onbekend maakt onbemind’.34
Zangkanariekwekers gezellig bij elkaar
in geanimeerde gesprekken verwikkeld. Hoe lang zullen we dit beeld nog kunnen
zien?
Leden van de Speciaalclub Zang NZHU
tijdens de studiedag op 21 december 2019.
Gezien
bovenstaande is het verspilde moeite naar het verleden te staren in de hoop en
met het verlangen dat oude tijden zullen terugkeren. Zinvoller is het om, gezien
het feit dat maar een klein percentage van de bevolking het houden en kweken van
vogels als liefhebberij zal kiezen, naar mogelijkheden te zoeken dat een deel
van dit percentage er toe verleid kan worden zich toe te leggen op het houden en
kweken van zangkanaries. Wil er voor het houden en kweken van zangkanaries
binnen de toekomstige constellatie nog perspectief
zijn, dan zal de sport de drempel voor nieuwe toetreders moeten verlagen door de
sport aantrekkelijker te maken. Dat schort er op dit moment kennelijk aan,
gezien het feit dat er nauwelijks mensen besluiten om zangkanaries te gaan
houden.
De oorzaken dat mensen niet besluiten zangkanaries te gaan houden, kweken en aan
wedstrijden deel te nemen heeft deels maatschappelijke oorzaken, maar is ook
deels te wijten aan de manier waarop de sport op dit moment is ingericht en
georganiseerd. De manier waarop op dit moment de zangkanariesport wordt bedreven
wijkt principieel nauwelijks af van hoe in de laatste decennia van de 19e
eeuw de zangkanarieteelt in Duitsland was georganiseerd. In honderdvijftig jaar
is er nauwelijks iets veranderd. De vraag is of wat voor 1880 gold ook nog in
2030 mensen tot de verbeelding zal spreken. Wil de sport voor de toekomst
behouden kunnen worden dan zal ze over haar eigen schaduw heen moeten springen
en de bakens moeten verzetten; heilige huisjes moeten wellicht gesloopt worden.
De kwekers die al jarenlang meedraaien zullen daarom los moeten laten wat voor
hen vertrouwd is en zich moeten schikken naar wat wenselijk
is om nieuwe zangkanariekwekers voor de sport te werven en te behouden. Niet het
verleden bepaalt de norm, maar
wat wenselijk is voor de toekomst.
Bijeenkomsten van
een speciaalclub zullen vooral ook een gezellig samenzijn moeten zijn: Ageeth
Onderwater achter en vlnr. André Schrama, Max Gerhards, Ton Gerritsen, Jacques
de Beer en Theo Kramp voor de bar, tijdens de studiedag van de Speciaalclub Zang
NZHU op 22 dec. 2018
Veranderingen
realiseren in een wereld waarin de meeste beoefenaars op een leeftijd zijn
gekomen waarop veeleer terug dan vooruitgekeken wordt, het verleden wordt
geïdealiseerd, het heden houvast biedt en de toekomstige situatie nieuw,
onbekend en dus onvertrouwd zal zijn, is welhaast een onmogelijke
opgave. Wil er over 10-15 jaar nog een zangkanariesport zijn dan zullen vanuit
het verleden vastgeroeste opvattingen en gewoontes toch overboord gezet moeten
worden, zo niet, dan mogen de jongsten van de huidige generatie
zangkanariekwekers over 10-15 jaar het licht uitdoen. Maar
dan is het niet de schuld van de
boze buitenwereld, maar heeft de sport dit aan zichzelf te wijten:
eigen schuld, dikke bult.
Om de zangkanariesport voor de toekomst te behouden zal ze dus fundamenteel
moeten veranderen. Keurmeesters en speciaalclubs zullen hierin het voortouw en
de leiding moeten nemen. Zij zullen in eendrachtige samenwerking een ‘deltaplan’
voor de toekomst van de zangsport op moeten stellen.
De speciaalclubs zullen van karakter moeten veranderen. Naast de traditionele
rol van speciaalclub zal ze ook eigenschappen van de lokale verenigingen moeten
integreren. Kwekers van zangkanaries vormen inmiddels zo’n kleine minderheid dat
ze de voor het uitoefenen van de hobby noodzakelijke sociale contacten in de
regel onvoldoende vinden in de lokale verenigingen. De speciaalclubs zullen dit
manco moeten opvullen. Speciaalclubs zullen daarom hun activiteiten niet moeten
beperken tot een jaarvergadering en een wedstrijd, maar het jaar rond de leden
gelegenheid moeten bieden met elkaar contact te hebben. Dit kan fysiek, maar
zeker ook digitaal.
De speciaalclubs zullen ook het voortouw moeten nemen in de promotie van de
zangsport, via artikelen in tijdschriften, op internet via websites en d.m.v.
‘colportage’ op evenementen als afdelingstentoonstellingen en de Nederlandse
kampioenschappen.
Het is de taak van de keurmeesters en speciaalclubs om in eendrachtige
samenwerking de wedstrijden voor zangkanaries aan te passen aan de eisen van de
21e eeuw. Transparantie,
participatie en educatie zijn daarin de kernbegrippen. Met de voorgestelde veranderingen zal het
eerder regel dan uitzondering zijn dat kwekers ooggetuigen zijn van de jurering
en mogelijk zelfs kwekers regelmatig in het keurkamertje van de keurmeester
vertoeven. De keurmeester zal naast zijn traditionele rol van jury ook steeds
meer als adviseur moeten optreden, met name voor degenen die (nog) niet in staat
zijn hun kweekmateriaal zelf te selecteren.
Het is ook aan de keurmeesters
om de hoogte prioriteit te geven aan het eenduidig en consequent beoordelen van
zangkanaries door het voltallige keurmeesterskorps.
Dit kan alleen door elkaar regelmatig te ontmoeten en via praktische training
het jureren van de afzonderlijke toeren op elkaar af te stemmen. Ook het
aanwijzen van de prijswinnaars zal transparanter moeten zijn. Prijswinnende
vogels mogen niet meer door één keurmeester beoordeeld zijn, maar moeten
onderwerp van gesprek zijn geweest tijdens collegiale consultatie.
Door meer aandacht voor het creëren van sociale netwerken en meer participatie
en transparantie tijdens wedstrijden kan het kweken van zangkanaries een stuk
socialer, uitdagender en aantrekkelijker worden.
Ontspanning en plezier moet centraal staan in
het houden en kweken van zangkanaries. Vlnr. Max Gerhards, Jacques de Beer,Ton
Gerritsen, André Schrama, Theo Kramp en Lis Reichgelt tijdens de studiedag van
de Speciaalclub Zang NZHU op 22 dec. 2018
Ondanks
bovenstaande sombere analyse is er dus wel degelijk toekomst voor
het houden en kweken van
zangkanaries, maar alleen in een andere context
dan tot op heden gebruikelijk is
en met veel minder kwekers dan in het verleden het geval was.
Veranderen en loslaten wat vertrouwd is gaan in de regel mensen niet gemakkelijk
af. Hoe vertrouwder met het oude des te lastiger het veranderen wordt. Het mag
niet zo zijn dat angst voor veranderingen de bereidheid om nieuwe wegen in te
slaan gaat blokkeren. Nederland is een land van polderen en zoeken naar
consensus. Als overleg tussen alle betrokkenen in de zangsport, keurmeesters,
speciaalclubs, kwekers, tot de conclusie leidt dat er geen consensus te vinden
is en om die reden alles bij het oude blijft, dan is daarmee tevens het
doodvonnis over de zangsport uitgesproken. Degenen die dat niet op hun geweten
willen hebben zullen dan zonder consensus en wellicht zonder medewerking van een
deel van de belanghebbenden voor de toekomst van de zangsport en dus voor
verandering moeten kiezen. Met alle consequenties van dien.
Verantwoording
Noten
1. Vlgs.
opgave van de NBvV waren er in 2010 534 verenigingen bij de NBvV aangesloten; in
2016 waren er dat nog 461. Na de fusie tussen NBvV en ANBV op 1 januari 2017
steeg het aantal afdelingen van de NBvV tot 537 maar in 2019 was dat al weer
gedaald tot 479. Bron: Bondsbureau NBvV, met dank aan Hans van der Stroom.
2. Plokker, J.A., 50 jaar ‘De
Kanarievogel’ in vogelvlucht 1949-1999. Jubileumboek te gelegenheid van het
vijftigjarig bestaan van ‘De Kanarievogel vogelvereniging voor Katwijk en
omstreken.
3.
Plokker, J.A., 25 jaar in de ban van de zangkanarie. Doelgroep Zang Regio
Noord-, Zuid-Holland en Utrecht 1985-2010. Jubileumboek ter gelegenheid van het
vijfentwintig jarig bestaan van ‘Doelgroep Zang Regio NZHU’.
4.
https://www.licg.nl/de-sociale-rol-van-huisdieren/
5.
file:///E:/asus/Downloads/RDA+2006_02.pdf
6.
https://edepot.wur.nl/186568
7. Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2015, HAS hogeschool en
universiteit Utrecht.
https://edepot.wur.nl/361828
8.
www.divebo.nl -2018:
Consument nog te vaak
onwetend over juiste verzorging van zijn huisdier ; 2019:
Consument laat zich minder
verleiden tot impulsaankoop van huisdieren ; 2020:
Nieuwe cijfers: meer dan 27
miljoen huisdieren in Nederland .
9. Tabel 1 uit ‘Gedeelde Zorg’, Uitgave van Forum Welzijn Gezelschapsdieren
(Raad voor Dierenaangelegenheden), Den Haag 2006. Internet:
file:///E:/asus/Downloads/RDA+2006_02.pdf
10. Tabel 3 uit ‘Gedeelde Zorg’, Uitgave van Forum Welzijn Gezelschapsdieren
(Raad voor Dierenaangelegenheden), Den Haag 2006. Internet:
file:///E:/asus/Downloads/RDA+2006_02.pdf
11. Zie hiervoor Tabel 5.
12.
https://edepot.wur.nl/186568
13. Tabel 1.2 uit ‘Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2011’, (https://edepot.wur.nl/186568
14. Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2015, HAS Hogeschool Den Bosch en
universiteit Utrecht.
https://edepot.wur.nl/361828
15. Tabel 1.1 uit ‘Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2015’, HAS
Hogeschool Den Bosch en universiteit Utrecht.
https://edepot.wur.nl/361828
16.
https://dibevo.nl/pers/siervissen-in-top-3-van-meest-gehouden-huisdieren.
17. De integrale rapporten van SAMR/MarketResponse zijn op Internet niet te
raadplegen en desgevraagd kon ook Divebo ze mij niet verstrekken. Volstaan moet
worden met persberichten.
2016:
Siervissen in top-3 van meest gehouden huisdieren ; 2017:
Meer dan 4 miljoen
huishoudens hebben één of meer huisdieren ;
2018:
Consument nog te vaak
onwetend over juiste verzorging van zijn huisdier ; 2019:
Consument laat zich minder
verleiden tot impulsaankoop van huisdieren : 2020:
Nieuwe cijfers: meer dan 27
miljoen huisdieren in Nederland . Met dank aan Mieke Pape-Niemeijer
van Divebo.
18.
file:///E:/asus/Downloads/RDA+2006_02.pdf
19. Feiten & Cijfers Gezelschapsdierensector 2015, HAS hogeschool
en universiteit Utrecht.
https://edepot.wur.nl/361828
20. Tussen 2003
en 2014 is sprake van een stijging met 14,7% en tussen 2014 en 2018 een daling
met 48,7%. Tussen 2003 en 2018 is sprake van een daling met 41,1%; tussen 2003
en 2019 met 29%
21. Bronnen: Divebo persberichten: 2018:
Consument nog te vaak
onwetend over juiste verzorging van zijn huisdier ; 2019:
Consument laat zich minder
verleiden tot impulsaankoop van huisdieren : 2020:
Nieuwe cijfers: meer dan 27
miljoen huisdieren in Nederland .
22. De Nederlandse partner in FEDIAF is de NVG (Nederlandse Voedingsindustrie
Gezelschapsdieren). In het 1e FEDIAF rapport, uit 2018, schatte men
het aantal zang- en siervogels in Nederland in 2017 op 650.000. In het in 2019
uitgeven rapport was het aantal zang- en siervogel in Nederland opeens gestegen
tot 2.440.000. Deze stijging met 275% lijkt me onwaarschijnlijk. We beschouwen
de in het rapport uit 2019 opgenomen gegevens als reëler dan het een jaar
daarvoor opgegeven aantal. Het voor 2019 door FEDIAF opgegeven aantal komt ook
overeen met de door Divebo voor 2019 verstrekte gegevens.
https://www.nvg-diervoeding.nl/annual-report-fediaf/ ;
https://www.nvg-diervoeding.nl/wp-content/uploads/2018/07/FEDIAF_Annual_Report_2018_Online.pdf
;
https://fediaf.org/images/FEDIAF_facts_and_figs_2019_cor-35-48.pdf’)
23.
https://fediaf.org/images/FEDIAF_Annual_Report_2020_cor.pdf In het
rapport over 2018 waren deze cijfers: Op 1000 inwoners waren er in Rusland 22
siervogels; in Duitsland 58, in Frankrijk 84, in Spanje 113, in Nederland 117,
in Turkije 139 en in Italië 213. Ter vergelijking: in 2018 waren in België 42
vogels op de 1000 inwoners. In 18% van de huishoudens was minstens één hond en
in 23% minstens een kat aanwezig.
Tabel
http://www.fediaf.org/images/FEDIAF_Annual_Report_2019_Online.pdf
24.
Bron: Bondsbureau NBvV.
25 Bron: Bondsbureau NBvV.
26. Bronnen: secretariaten van de afzonderlijke verenigingen. Met dank aan de
heren Jacques de Beer en Huub de Loos (LSH), Jan de Bruine en Jan van de
Blankevoort (De Nachtegaal), Matthew Sprangers (The Timbrado Society)
27. Plokker, J., Van kermis naar vogeltentoonstelling. In: Contactblad
Speciaalclub NZHU, ed. 2019-2, pp. 16-50 en 2020-1, pp. 3-165. Zie hiervoor:
www.zangkanaries.nl – Artikelen. Zie
evt. ‘Onze Vogels’, juni 2020, pp. 24-25 en juli 2020, pp. 24-25.
28. Plokker, Jaap, Klok, Gloeb en Wloeb. In: Contactblad Speciaalclub NZHU,
2020-2, pp. 15-22; Plokker, Jaap, Revolutie in de zangkast, ontwikkelingen in de
zangkanariesport 1970-2010, deel 1, waterslagers. In: Contactblad Doelgroep Zang
NZHU, editie februari 2011, 27e jrg., nr. 1, pp. 15-30.
29. Plokker, Jaap, Revolutie in de zangkast, ontwikkelingen in de
zangkanariesport 1970-2010, deel 2, harzers. In: Contactblad Speciaalclub Zang
NZHU, editie mei 2015, 31e jrg., nr. 2, pp. 16-44.
30. Plokker, Jaap, Nederlandse kampioenschappen op dood spoor? In: Contactblad
Speciaalclub Zang NZHU, febr. 2018, 34e jrg. Nr. 1, pp. 13-19;
Plokker, Jaap, Rare jongens, die zangkanariekwekers – over het NK
Zangkanaries, In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU oktober. 2019, 35e
jrg., nr 2, pp. 9-13. Zie hiervoor ook Onze Vogels, jaargang 2019, nr. 10,
okotber, pp. 24-25.
31. Plokker, Jaap, Inzetkooitje naar de brandstapel. In: clubblad Studeiclub
Zang regio NZHU, oktober 1992. Ruiter, H., Als Columbus Amerika niet ontdekt
had. In; Onze Vogels, jrg. 1992, pp. 302-303.
32. Plokker, Jaap, Teamwork of Einzelgängers. In: Contactblad Speciaalclub NZHU,
2020-2, pp. 23-32; Plokker, Jaap. Klok, Gloek & Wloeb. In: Contactblad
Speciaalclub NZHU, 2020-2, pp. 15-22.
33. Het oorspronkelijke citaat luidt: ‘Weinigen kennen nog ’t genot, dat ons de
kleine vogelwereld geeft, en onbekend maakt onbemind’. In: ‘De Pluimgraaf’,
Geïllustreerd Weekblad voor liefhebbers van Zang-, Sieraad- en Volièrevogels,
Pluimvee, Duiven, Konijnen, enz.’, onder redactie van C.L.W. Noorduyn.
Uitgegeven door De Erven Loosjes te Haarlem.
Editie 9 maart 1900,
p. 154.
Gebruik is gemaakt van een bundel kopieën uit ‘De Pluimgraaf’, uit de periode 6
januari 1899 t/m 29 december 1900 (niet volledig), die zijn verzameld en
gebundeld door mevr. G. Stoop en uitgegeven door vogelvereniging ‘Lucinia’,
opgericht 18 februari 1921.
34. Ibidem.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2021 nr. 2.
-0-
door Jaap Plokker
‘Ode aan de nachtegaal’ is de titel van een in het voorjaar van 2021 verschenen, fraai geïllustreerd en door Dick de Vos geschreven boekje, over de nachtegaal. Zodra de nachtegaal, in het bijzonder zijn zang, ter sprake komt begint het hart van menig vogelliefhebber, met name dat van de waterslagerkwekers, wat harder te kloppen. Maar ook de harzerkweker die een klein beetje geïnteresseerd is in de geschiedenis van het Harzer zangkanarieras heeft een meer dan gewone interesse voor deze keizer van de zangers; harzers en waterslagers komen immers voort uit dezelfde voorvaders: de nachtegaalzangers.
‘De nachtegaal is terug! Op een parkeerplaats in Meijdendel1 staan om 4.00 u. al acht mensen klaar voor een vogelexcursie. Het is eind april. Mijn favoriete onderdeel van onze vogelcursus van de vogelwerkgroep Leiden en omstreken start hier. We gaan altijd vroeg op pad, maar deze excursie begint in de nacht: we willen het ochtendkoor horen. We wachten op de laatsten die komen aanrijden op de onverlichte parkeerplaats. Het is nog donker, alleen een halve maan geeft wat licht door de hoge bomen heen. (...) We gaan op pad en spitsen onze oren. Dan horen we in de verte de eerste nachtgaal. Het zijn lange heldere fluittonen, die ver dragen. Als we verder lopen wordt de zang luider. We moeten er nu vlak bij staan. Trillers, crescendo’s en tjok-tonen, alles is even overrompelend. Wat een passie! De nachtgaal zingt alsof zijn leven ervan afhangt. Zó vol, zó hard, zó gulzig klokkend.’
Aldus begint Dick de Vos zijn boekje ‘Ode aan de nachtegaal, portret van een onsterfelijke zanger’.2 Ik weet niet welke associaties deze passage bij de lezer oproept, maar bij mij bracht die de ochtend van 7 mei 2019 in herinnering toen ik met Jan Zonderop en Piet Drop om 04.30 u. op de parkeerplaats in het Meijendel stond en uit het donker van diverse kanten het lied van een nachtegaal op ons afkwam.3 Het is altijd weer een bijzonder moment om in het pikkedonker, wanneer alle andere vogels hun snavel houden, omringt te zijn met de zang van nachtegalen. In het voorjaar rij ik vrijwel dagelijks een route waar nachtgalen zitten en, hoewel overdag, is het iedere keer weer een genot om met het oor van een waterslagerkweker in het voorbij fietsen, en soms even stoppend, naar de zingende nachtegalen te luisteren. Ieder jaar valt me weer iets nieuws op. Zo hoorde ik dit voorjaar een klokkende waterslag zoals ik die tot dusver nog nooit bij een nachtegaal had gehoord. Dick de Vos verwoordt dit gevoel als volgt: ‘Er schijnen mensen te zijn die nog nooit een nachtegaal hebben gehoord. Ze zijn diep te beklagen, want ze missen een onvergetelijke ervaring’.
Het zal, na bovenstaande, geen verbazing wekken dat ik één en al oor ben wanneer, waar dan ook, de nachtegaal ter sprake komt. In het dagblad Trouw van zaterdag 5 juni 2021 stond een boekbespreking van het door Dick de Vos geschreven en zojuist verschenen ‘Ode aan de nachtegaal’. In de recensie werd niet alleen lovend over het boek geoordeeld, maar werd ook verwezen naar de als nachtegalen zingende kanaries van Karl Reich. Er werd zelfs een website aangegeven waarop geluidsopnames van deze kanaries te horen waren.4
Dat hoef je mij maar één keer te laten weten en alras zat ik naar als nachtegalen zingende kanaries te luisteren. De naam Karl Reich deed bij mij een lichtje branden, want ik was hem ook al uitgebreid tegengekomen in het door Tim Birkhead geschreven boek ‘The Red Canary’. Kortom, mijn interesse voor ‘Ode aan de nachtegaal’ was gewekt en het boekje werd aangeschaft.
Algemene info
Het door Dick de Vos geschreven boekje ‘Ode aan de Nachtegaal’ is in 2021
uitgegeven door KNNV Uitgeverij te Zeist. Het is gebonden, voorzien van een
harde kaft en heeft 176 pagina’s. Het boek is rijk voorzien van kleurenfoto’s:
zowel opnamen van nachtegalen in de natuur, als op de besproken onderwerpen
betrekking hebbende illustraties. Het boekje kost in de boekhandel € 22,50;
hetzelfde bedrag als de opbrengst van één waterslager, met keurlijst, bij de
opkoper.
Dick de Vos beschrijft de nachtegaal niet alleen als natuurvogel, maar heeft vooral oog voor de relatie tussen nachtegalen en mensen en de betekenis van de nachtegaal voor de kunst en cultuur. Hij gaat daarvoor ver terug in de geschiedenis. Het goed leesbare én informatieve boekje wordt afgesloten met o.m. een uitgebreide literatuuropgave.
Cover van
het door Dick de Vos geschreven ‘Ode aan de nachtegaal’. waarvan in dit artikel
een bespreking te lezen valt.
Dick de Vos (geb. 1958) is schrijver van diverse boeken en artikelen over vogels en de natuur. Zijn interessegebied reikt tot ver buiten Nederland en hij heeft vogelreizen gemaakt naar vrijwel alle werelddelen. Tevens is hij ook actief als gids gedurende georganiseerde buitenlandse vogeltrips. Dick de Vos woont in Leiden, was daar o.m. gemeenteraadslid voor de Partij voor de Dieren en ook algemeen bestuurslid van het Hoogheemraadschap van Rijn-land.5 Dick de Vos is een geëngageerd natuurliefhebber en hij kan het dan ook niet nalaten om, met name in het laatste hoofdstuk van ‘Ode aan de nachtegaal’, zich als dominee van de ‘Partij-voor–de-Dieren-kerk’ te manifesteren. Uit zijn ‘preekjes’ maak ik op dat het geloof van de Vos oprecht en recht in de leer is, maar eerlijkheid gebied me ook om te melden dat ik hem niet heb kunnen betrappen op uitspraken die hem tot de ‘orthodoxie’ van dit genootschap rangschikken. Mensen die in huis een vogel in een kooitje hebben worden door hem dus geen leven in de hel in het vooruitzicht gesteld.
De nachtegaal als natuurvogel
De wetenschappelijke naam van ‘onze’ nachtegaal is Luscinia megarhynchos.
Het zijn kritische vogels. Ze stellen nogal wat eisen aan hun biotoop. Ze
houden van behaaglijke temperaturen. Hierdoor ligt de noordelijke grens van hun
leefgebied in Europa van Zuid Denemarken tot de Bulgaarse Zwarte Zeekust. Het
gebied ten noorden van deze lijn is het domein van de noordse nachtegaal. Die
qua zang duidelijk van de ‘onze’ afwijkt.
Ook in de keuze van hun broedgebied zijn ‘onze’ nachtegalen selectief. Veranderingen in de leefgebieden waar ze in het verleden veelvuldig voorkwamen hebben er toe geleid dat ze in Nederland tegenwoordig eigenlijk alleen nog in de duingebieden aan de kust in grote aantallen voorkomen. Hier vinden ze in overvloedige mate het door hen zo gewenste struweel met dichte ondergroei, die henzelf en hun nest bescherming bieden. In duingebieden waar door menselijk ingrijpen of overbegrazing door damherten het areaal struweel en/of de ondergroei is verminderd, zoals in de Amsterdamse waterleidingduinen, zien we ook een terugloop van de nachtegaalpopulatie. Duingebieden waar het struweel (nog?) volop aanwezig is en kruiden- en insectenrijke natte duinvalleien weer in ere zijn hersteld, zoals tussen Katwijk en Den Haag, voelt de nachtegaal zich volop in z’n element gedurende de korte tijd dat hij in Nederland te gast is.
Het verblijf van de Luscinia megarhynchos in Nederland is slechts van korte duur. In de eerste helft van april verschijnen de eerste mannen om een territorium te bepalen en met hun zang één van de één tot twee weken later arriverende wijfjes te versieren. Wijfjes hoppen van territorium naar territorium en kiezen mannetjes uit op hun zang. Mannetjes die ’s nachts zingen en in hun lied de langgerekte fluiten overvloedig verwerken hebben nog geen wijfje weten te strikken. De meeste Nederlandse nachtegalen leggen in de eerste helft van mei drie-zeven eieren. Na dertien dagen broeden komen de eieren uit. De, doorgaans, drie à vier jongen verlaten al na elf dagen het nest, vijf dagen later zijn ze in staat om te vliegen. De jongen worden twee tot drie weken na het verlaten van het nest gevoerd, daarna moeten ze voor zichzelf zorgen. Een derde van de in Nederland geboren nachtegalen overleeft deze eerste levensfase niet en valt o.a. ten prooi aan gaaien, eekhoorns, enz. De eerste mannetjes vertrekken al weer in juli richting het zuiden. Uiteindelijk vinden alle nachtegalen, die al dan niet met succes naar Nederland zijn gekomen om te broeden, in Afrika, in de gordel van Senegal tot Noord Zaïre, een winterverblijf. Over een heel kalenderjaar bekeken is een nachtgaal maar 3-5 maanden in Nederland. De intensiteit waarin zijn zang te horen is bereikt een hoogtepunt gedurende de periode dat de mannen op zoek zijn naar wijfjes, dus vanaf medio april tot medio mei, daarna verstomt hun zang steeds meer.
Dick de Vos begint zijn boekje met een lofzang op het luisteren naar zingende nachtegalen, maar eigenlijk kunnen we dus elk jaar maar een uiterst beperkte periode volop de geneugten van de nachtegaalzang ervaren. Wanneer we kanaries het nachtegaallied willen bijbrengen met een nachtegaal als voorzanger dan is dat dus gemakkelijker gezegd dan gedaan. In een ander verband wil ik op dit onderwerp graag nog eens terugkomen.
Zingende
nachtegaal
De nachtegaal als symbool
De Nederlandse 17e eeuwse schilderkunst onderscheidt zich vanwege
de talloze zogenaamde genrestukken. Individuen en gezelschappen worden zo
realistisch weergegeven alsof een fotograaf de mensen in hun dagelijkse
bezigheden heeft betrapt. Schijnt bedriegt, want zo onschuldig en alledaags zijn
de afgebeelde taferelen vaak niet. Het interieur van het vertrek is door de
schilder welbewust samengesteld en de personen doelbewust geschilderd in de
vertoonde houding en uitmonstering. Het schilderij is niet geschilderd om de
alledaagse werkelijkheid ‘fotografisch’ weer te geven, maar ‘tot lering en
vermaak’, een boodschap die vaak moralistisch van aard is. Uit de literatuur, al
of niet voorzien van bijpassende prenten, is voor ons nog vaak te achterhalen
welke (bij)betekenissen de afgebeelde personen en voorwerpen hebben. Voor de 17e
eeuwer was de boodschap in de regel duidelijk herkenbaar. Vogels op 17e
eeuwse schilderijen verwijzen doorgaans naar de liefde en erotiek. Jagers jagen
zelden op in de vrije natuur levend wild, maar zijn duidelijk uit op ander
vlees. Een, op het eerste gezicht, realistisch en harmonieus tafereel van een
jager die een vrouw een door hem geschoten fazant aanbiedt was voor de 17e
eeuwer een nauwelijks verholen waarschuwing tegen een te losbandig leven.6
Nachtegalen onderscheiden zich van de overige zangvogels door hun nachtelijk gezang. Nachtegalen zijn dus actief in het duister en worden dan ook in verband gebracht met handelingen die het daglicht niet kunnen velen, zoals buitenechtelijke relaties, amoureuze contacten tussen personen die vanwege sociale omstandigheden elkaar niet mogen ontmoeten, enz. De nachtegaal als symbool voor liefdesverlangen in onmogelijke situaties, al dan niet met fatale afloop, vinden we al in de Griekse mythologie en keert bij herhaling terug in de Westerse literatuur, zoals in het bekende ‘Romeo en Julia’ van William Shakespeare. Dick de Vos neemt ons in zijn ‘Ode aan de nachtegaal’ mee op een literaire tocht vanaf de oude Grieken, door de eeuwen heen, met tal van voorbeelden waarin de nachtegaal symbool staat voor een bepaalde gebeurtenis of handeling, vaak verbonden met seksualiteit, liefdesverlangen en liefdesleed.
Waar in heel veel literaire werken de nachtegaal en zijn
zang worden geassocieerd met seksualiteit beschouwden Christelijke schrijvers
het als hun taak om tegenover de ‘volkse’, schunnige en losbandige,
bijbedoelingen van de nachtegaal en zijn zang een verheven tegengeluid te laten
klinken. Het beeld van de nachtegaal die dag en nacht het hoogste lied zingt
ter ere van God valt al te lezen bij kerkvaders in de 4e eeuw. In de
middeleeuwen bereikt de sacrale symboliek betreffende de nachtegaal haar
hoogtepunt. De nachtegaal wordt dan symbool van de ziel die snakt naar de
Verlosser en later zelfs van de lijdende Christus in hoogsteigen persoon.
Ook in onze tijd gebruiken we de nachtegaal en zijn zang in een symbolische
betekenis, maar dan wordt die veelal geassocieerd met een welluidend zingende
vrouwen- of mannenstem.
Label van
een langspeelplaat waarop een strijkorkestje ‘Hawaiian Memories’ speelt en hun
uitvoering wordt vermengd met kanariezang van Karl Reich’s nachtegaalzangers.
Toen ik het op mijn computer afspeelde ging de waterslager in mijn woonkamer
volledig uit z’n dak.7
De nachtegaal als inspiratiebron voor musici
Het is niet verrassend dat de zang van de nachtegaal tal van musici in heden
en verleden heeft geïnspireerd. In ‘Ode aan de nachtegaal’ worden in een
bijlage 131 composities opgesomd waarin de nachtegaal op een of andere wijze
een rol speelt, en er zijn er meer.
Sommige musici hebben zich in hun compositie of bijbehorende tekst door de nachtegaalzang laten inspireren, anderen pogen de zang van de nachtegaal instrumentaal na te bootsen. De ultieme integratie tussen nachtegaalzang en muzikale compositie werd mogelijk toen men in staat was geluidsopnames te maken. Natuurlijke nachtegaalzang werd verweven in de orkestrale weergave van het muziekstuk, zowel live als op de grammofoonplaat. Een probleem was echter dat nachtegalen niet op commando zingen. Daarom werd in de jaren ’20 en ‘30 veelvuldig gebruik gemaakt van geluidsopnames van als nachtegalen zingende kanaries. De kanaries die hiervoor bij uitstek geschikt waren behoorden toe aan de te Bremen woonachtige Karl Reich.
Vanaf 1911 had Reich een stam zangkanaries opgebouwd met als kweekdoel ze als nachtegalen te laten zingen. Zijn resultaten maakten hem vermaard in binnen- en buitenland. Je hoeft echter geen volleerd vogelgeluidenkenner te zijn om het verschil tussen echte nachtegalen en Reich’s nachtegaalzangers te horen. Reich’s nachtegaalzangers zijn en blijven kanaries, maar voor waterslagerkwekers is het wellicht wel aardig om in het lied van Reich’s kanaries overeenkomsten met de waterslagerzang te ontdekken.8
Overigens vormt Reich’s experiment de basis van de opvatting dat gecultiveerde kanariezang erfelijk is. Voor de eveneens te Bremen woonachtige Hans Duncker was het vogelverblijf van Karl Reich de proeftuin voor zijn artikelen over kanariezang en genetica. Duncker’s these ligt ten grondslag aan publicaties over de erfelijkheid van kanariezang van o.m. Martin Weijling en, in diens voetspoor, Paul Kwast. Het is een intrigerend onderwerp waarop ik in een ander verband nog eens uitgebreid wil ingaan.
Natuurbeleving als medicijn
Na het hele boek zich te hebben gefocust op de nachtegaal, zijn zang en de
plaats van beide in kunst en cultuur plaatst auteur Dick de Vos in het laatste
hoofdstuk van ‘Ode aan de nachtegaal’ de vogelzang in een breder perspectief:
natuurbeleving en vogelzang hebben een uiterst positieve werking op het algeheel
welbevinden van de mens . De Vos ziet de natuur als een alomvattend systeem
waarin de mens participeert. Als deelnemer in dit alomvattende systeem dient de
natuur door de mens gerespecteerd te worden. Dick de Vos laat in zijn boek zich
niet alleen kennen als een erudiet, maar ook als een geëngageerd
natuurliefhebber. Vanuit zijn engagement met voornoemde visie op de natuur was
hij in Leiden o.m. acht jaren gemeenteraadslid voor de Partij voor de Dieren.
De relatie tussen vogelzang en menselijk welbevinden beschrijft Dick de Vos aan de hand van enkele, meest recente, wetenschappelijke onderzoeken. Een aantal tekstfragmenten ter illustratie: ‘Vogelzang heeft grote positieve effecten op de geest van mensen’; (…) ‘Mensen luisteren graag naar vogels. We voelen ons er prettig bij’; (…) ‘Ze ontdekte dat sommige vogelgeluiden vermoeidheid en stress verminderden’; (…) ‘Het niveau van mentaal herstel hangt dus af van het soort geluid dat een vogel maakt. Zangvogels scoorden het hoogst: zij werden als muzikaal en aangenaam ervaren. Mensen luisteren graag naar vogelgeluiden die (…) een niveau van complexiteit hebben, zoals een melodie ’; (…) ‘Luisteren naar vogelzang werkt juist andersom: het is ontspannend en bevordert daardoor ons algeheel welbevinden.’; (...) Kortom, contact met de natuur vermindert stress en werkt genezend, letterlijk; (…) Mensen (zijn) het gelukkigst als ze dagelijks meerdere vogelsoorten kunnen ervaren in hun natuurlijke omgeving: groengebieden en water. Biodiversiteit aan vogels, bleek voor het geluksgevoel zelfs net zo belangrijk als inkomen’.
Een
zogenaamde ‘film still’ uit de minidocumentaire ‘De beesten de baas’ uit 1995,
waarin o.m. Wim Schimmel vol emotie spreekt over de schoonheid van het
harzerlied.
Aan bovenstaande wil ik geen tittel of jota afdoen, integendeel, maar er is meer. De Vos had naast bovenstaande citaten ook aan talloze andere wetenschappelijke onderzoeken kunnen refereren waarin het hebben van huisdieren een positieve invloed uitoefent op de levenskwaliteit van de mens. Ook de zang van vogels die in gevangenschap worden gehouden kan op de mens een heilzame werking hebben. Als ik Dick de Vos persoonlijk had gekend had ik hem ter onderbouwing van bovenstaande graag de volgende tip meegeven: ‘Probeer eens de uitzending van het NCRV programma ‘De beesten de baas’ uit 1995 op de kop te tikken waarin Jan Fillekers op bezoek gaat bij een Rotterdamse zangkanarievereniging, en luister met een onbevooroordeeld oor goed naar wat er wordt gezegd’ In desbetreffende aflevering, waarin harzerkwekers aan het woord komen over het kweken van zangkanaries en hun gevoelens uiten over de kanariezang, worden alle bovenstaande citaten ontrokken aan hun wetenschappelijke context en krijgen ze een concrete en emotionele lading. Mannen van middelbare en iets oudere leeftijd, sommige weduwnaar, spreken over hoe de zang van hun harzer zangkanaries hen niet alleen kan ontroeren, maar ook vertroosting geeft in moeilijke levensfases. Zo werkt het dus ook in de praktijk, wellicht niet achter de voordeuren in de Amsterdamse grachtengordel, maar wel achter die van gewone, doorsnee, mensen.
Jammer dat Dick de Vos in zijn boekje geen enkel woord besteedt aan het heilzame effect van vogelzang van, bijvoorbeeld, een huiskamerzanger voor mensen die niet (meer) in staat zijn de natuur in te gaan; voor de zangkanariekweker die het jaar rond in zijn vogelverblijf mentale rust vindt bij zijn zangkanaries. Het kanariepietje in de woonkamer, het houden en kweken van zangkanaries, etc. kunnen voor de aan huis gebondenen, sociaal minder actieve mensen, de mensen met een stressvolle baan, enz. dezelfde heilzame werking hebben als voor de mensen die de natuur in trekken om daar naar vogelzang te luisteren. Zij hebben de natuur in huis gehaald. Aan de ander kant snap ik Dick de Vos ook wel. Dat het houden van een kanariepietje in een kooitje een heilzame werking kan hebben op het welbevinden van de eigenaar is vloeken in de Partij-voor-de Dieren-kerk. Daar preekt de dominee dus ook niet over.
Toch ben ik blij dat Dick de Vos dit onderwerp in ‘Ode aan de nachtegaal’ aansnijdt. Hij bekijkt de relatie tussen mens en natuur en het heilzame effect dat vogelzang kan hebben weliswaar vanuit de Partij-voor-de Dieren-tunnel, maar ook voor degenen die een wat wijdere blik op de relatie dier-mens prefereren is zijn betoog eens te meer een aanbeveling om je in het leven te omringen met vogelzang.
Iedere keer weer verbaas ik me over het zangrepertoire van mijn waterslagers. Ze staan te boek als ‘nachtegaalzangers’ en luisterend naar de variatie in het lied van de nachtegaal snap je ook waarom. Dick de Vos refereert aan een onderzoek waaruit blijkt dat hoe gevarieerder de vogelzang, des te groter de helende werking. Houden en kweken van zangkanaries is daarom niet alleen een uiterst aangenaam tijdverdrijf, maar daarenboven ook nog heilzaam, wetenschappelijk aangetoond, met dank aan Dick de Vos.
Slot
In bovenstaande heb ik gepoogd een inkijkje te geven in een bijzonder boekje
over de nachtegaal. Uiteraard heb ik me moeten beperken tot enkele ‘krenten uit
de pap’. Met ‘Ode aan de nachtegaal’ heeft Dick de Vos een letterlijk en
figuurlijk veekleurig boekje geschreven. De nachtegaal komt niet alleen aan bod
als vogel in de vrije natuur, maar ook zijn plaats in de kunst en cultuur komt
uitgebreid aan de orde. Met name dit laatste aspect maakt ‘Ode aan de
nachtegaal’ tot veel meer dan een ‘vogelboek’. Wie wat meer wilt weten over de
nachtegaal als natuurvogel kan in heel veel boeken en ook op internet terecht;
wie ook kennis wilt nemen van het scala aan verwijzingen naar de nachtegaal in
kunst en cultuur kan eigenlijk niet om het boekje van Dick de Vos heen.
Noten
1. Meijdendel is een tot de gemeente Wassenaar behorend duingebied ten noorden
van Den Haag.
2. Vos, Dick de, Ode aan de nachtegaal, portret van een onsterfelijke zanger, p.
7. KNNV Uitgeverij, Zeist, 2021.
3. Plokker, Jaap, Nachtegalen luisteren in
Meijdendel. In: Contactblad Speciaalclub NZHU, jrg. 2019, nr. 2, pp. 3-8.
4. Buiter, Rob, De onsterfelijke nachtegalen. Boekbespreking van het door Dick
de Vos geschreven ‘Ode aan de nachtgaal’ in dagblad Trouw van zaterdag 5
juni 2021.
5. Ode aan de nachtegaal, pp. 165-166 en even ‘Googelen’ op ‘Dick de Vos
vogels’.
6. Jongh, E. de, Erotica in
vogelperspectief. De dubbelzinnigheid van een reeks zeventiende-eeuwse
genrevoorstellingen. In: E. de Jongh, Kwesties van betekenis. Thema en motief in
de Nederlandse schilderkunst van de zeventiende eeuw. Leiden, 1995, pp. 21-58,
245-254.
https://www.dbnl.org/tekst/jong076erot01_01/jong076erot01_01_0001.php
7. De uitvoering van het strijkorkestje met de kanaries van Karl Reich als
achtergrondkoor is op YouTube te beluisteren:
https://www.youtube.com/watch?v=j9PboD3Q6h8
8. Op onderstaande website vind je, scrollend naar beneden, de link naar de
geluidsopname van de nachtegaalzangers van Karl Reich. De geluidsopname is
beveiligd en dus niet afzonderlijk op te slaan.
https://www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/natuurliefhebber-dick-de-vos-schreef-een-ode-aan-de-nachtegaal-hun-volume-is-ongekend~b1741150/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
De afbeelding van de nachtegaal op blz. 13 is niet afkomstig uit het boek van Dick de Vos, maar vanaf Internet geplukt.
Een vogel in een kooitje; voor de
fundamentalistische aanhangers van de Partij voor de Dieren een gruwel. Ze zijn
er niet gevoelig voor dat de kanariepiet in een kooitje in de huiskamer een
uiterst positieve bijdrage kan leveren aan het algeheel welbevinden van de
eigenaar. Dat het geestelijk welzijn van de mens prioriteit heeft boven het
dierenwelzijn komt in hun ideologie niet voor. Alhoewel, als de huiskamerzanger
in het kooitje zich zo onbehaaglijk zou voelen zou hij niet zingen, toch?
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Doelgroep Zang, regio NZHU, jaargang 2021 nr. 3, pp. 9-20.
-0-
Wat doet een artikel over Europese cultuurvogels in het contactblad van een zangkanarieclub? Aan het begin van dit artikel is dat voor u nog een vraag. Ik hoop dat deze aan het eind is beantwoord. Het houden van vogels vanwege de zang is al een oeroud gegeven. Wellicht wat minder bekend is dat mensen, naast het genieten van de natuurlijke zang, in het verleden - en ook nog in het heden? - hebben gepoogd vogels wijsjes te laten zingen. Men gebruikte hiervoor o.m. goudvinken en kanaries. We gaan ons wat verder verdiepen in dit verschijnsel. In dit artikel staan de goudvinken centraal, een volgende keer zijn de kanaries aan de beurt.
Al weer een tijd geleden ontving ik van onze voormalig
secretaris Aad van Duyneveldt met de opmerking ‘Je kijkt maar of je er wat aan
hebt’ een partijtje boekjes en brochures. Tussen de stapel bevonden zich een
aantal gebonden afleveringen van het tijdschrift ‘De Pluimgraaf’ uit de
jaargangen 1899-1900. De bundel was samengesteld door Gea Stoop, de huidige
redactrice van ‘Onze Vogels’. Zij had deze allereerste jaargangen van het
tijdschrift, dat mede het verenigingsorgaan was van de voor de eerste keer in
1897 opgerichte vogelvereniging ‘Luscinia’, ontdekt en aan het bestuur van
‘Luscinia’ aangeboden. Toen ik in deze bundel op zoek was naar informatie over
een specifiek onderwerp viel mij in het overzicht van de prijswinnaars van de in
februari 1900 te Den Haag gehouden 15e Internationale Tentoonstelling
van de vereniging ‘Avicultura’ de volgende passage op: ‘Klasse 24. Ter
opluistering (…) 3e pr. Paul Groesch voor Aria’s zingende
goudvinken’. In het verslag van deze tentoonstelling kon redacteur Noorduyn het
niet nalaten te vermelden dat hij vol aandacht had staan luisteren bij ‘de
snoezig aria’s zingende goudvinken van Paul Groesch’.1
Na lezing van deze fragmenten schoten mij twee vage
herinneringen te binnen. De eerste betrof een tv-uitzending, ik meen een
aflevering van Willem Duys’ ‘Voor de vuist weg’, waarin een goudvink duidelijk
herkenbaar de melodie van het ‘Wilhelmus’ floot. Een andere herinnering betrof
een door romanschrijver en bioloog Maarten ’t Hart vertelde anekdote uit zijn
jeugdjaren. Hij groeide op in een orthodox protestants milieu in Maassluis. Eén
van zijn vrienden had een goudvink de melodie van een psalm geleerd en de vogel
vervolgens weer vrijgelaten. Sindsdien werden de buurtbewoners vanuit het
struikgewas door de psalmfluitende goudvink toegezongen.
Enige tijd geleden kreeg ik van onze penningmeester Gerard
van Zuylen van omstreeks 1900 daterende vogelliteratuur te leen. Nieuwsgierig
geworden naar de wijsjes zingende goudvinken ging ik daarin op zoek en ja hoor,
op diverse plaatsen vond ik informatie over het aan het eind van de 19e
eeuw in Nederland en zeker ook in Duitsland nog veel voorkomende gebruik om
goudvinken een melodietje te leren: ‘De goudvink is nog steeds een zeer gezochte
vogel, zoowel om zijn fraaie kleuren als wegens de eigenschap van allerlei
deuntjes te leeren nafluiten, als zij nl. jong uit het nest gehaald en
opgekweekt worden.(…) Daar de ouden echter geen deuntjes leeren nafluiten, haalt
men liever de jongen uit het nest, als de veertjes even doorgebroken zijn.’
2 Behalve met het uithalen van nesten kon men natuurlijk ook jonge
goudvinken verkrijgen door ze zelf te fokken.
In twee door R.J. van Hooijdonk (Gepensioneerd Kapitein)
geschreven boekjes vinden we de volgende praktische wenken: ‘Wil men jonge
vogels een airtje leeren, dan behoeft men hen slechts in een kamer te hangen,
alwaar zij geen anderen zanger hooren kunnen. Geeft men hun driemalen daags door
middel van een fluitorgeltje een bekend deuntje te hooren, bij voorbeeld: Wien
Neerlandsch bloed of een stukje uit de Lancier of: Heb je geen geld, verkoop je
vrouw, of iets dergelijks en men dekt den vogel gedurende het onderwijs eenige
oogenblikken toe, dan kan men er zeker van zijn, hem na den ruitijd het geleerde
te hooren voortbrengen’.3
Voor de nestuithalers heeft van Hooijdonk nog de volgende
tips: ‘Wanneer men de jongen uit het nest opkweekt, hoofdzakelijk met gekookt
zomerraapzaad, vermengd met fijn gemaakte beschuit en een weinig harden
eidooier, dan zullen die kleine gasten goed opgroeien en hun weldoener spoedig
leeren kennen. Men kan die jonge zeer goed een aria leeren, maar dan moet men
hen die zuiver kunnen voorfluiten, anders is het beter zulks door een klein
fluitorgeltje te doen, dat in den handel verkrijgbaar is. (…) Hebben zij eenigen
tijd in de vrije natuur rondgevlogen, dan kan men hen geen aria meer leeren.’
4
Dat in de 19e eeuw ook in Duitsland deuntjes
zingende goudvinken allerminst een curiositeit was, maar veeleer een volwaardig
onderdeel van de vogelhouderij, waarmee zelfs ook de nodige penningen te
verdienen waren, blijkt uit een uit het Duits vertaald artikel in ‘De
Pluimgraaf’. Over het africhten van de goudvinken wordt het volgende geschreven:
‘De africhting der jonge bloedvinken wordt heden nog met dezelfde zorg beoefend
als vroeger. De afgerichte vogels, van welke er verscheidene twee of drie
liederen kunnen fluiten, hebben een, daarnaar afgemeten hooge waarde, en vinden
hunne afnemers niet slechts bij ons, maar ook buiten Duitschland. Die vogels,
die met den mond zijn geleerd (d.w.z. door vóórfluiten door den africhter), en
het geleerde lied zuiver en met uitdrukking weergeven, hebben de meeste waarde,
terwijl die vogels, welke door een instrument, vooral door een vogelorgel
geleerd hebben, de melodie ook wel goed mee en nafluiten, maar zonder
voordracht, om zoo te zeggen zonder geur of kleur, in één woord: net als een
draaiorgel, waardoor zij minder waard zijn.
Het onderricht moet reeds in de vroegste jeugd een aanvang
nemen, wanneer er iets goeds van den vogel terecht zal komen. De bergbewoners,
die de jonge goudvinken uit hunne nesten nemen, vóór zij kunnen vliegen en hen
dan, tot zij zelfstandig zijn, voeden met gekauwde raapjes en gekookt eigeel,
onderwijzen de jonge vogels reeds vóór zij alleen kunnen eten. Bij de in
gevangenschap gefokte jongen, moet het onderricht ook zoo vroeg mogelijk
beginnen en wel, wanneer men hen door de ouders zelf laat opvoeden, vóór zij
zelfstandig worden. In het andere geval, wanneer men den ouden vogels dit werk
afneemt en de jongen zelf geheel opvoedt, reeds vroeger. In den tijd van het
onderricht moet men de jongen, zooals wel van zelf spreekt, scheiden, zoowel van
de ouden als van andere zangvogels, en hen zelfs geheel buiten het gehoor dier
anderen brengen, anders verkrijgt men stumperds, die ook andere vogelzangen bij
het geleerde invlechten. De melodie, die men den vogel wenscht te leeren, wordt
den jongen vogel met den mond voorgefloten, van het begin tot het einde zonder
op te houden, en wel dagelijks zoo dikwijls als de tijd maar toelaat. Zoodra de
jongen alleen kunnen eten, zet men elk mannetje alleen in een kooitje en zet de
kooien boven op elkaar, of scheidt hen door tusschenschotjes, opdat de vogels
elkaar niet kunnen zien, en door allerlei afleidingen de aandacht, die voor het
onderwijs vereischt wordt, kunnen verliezen. Het vóórfluiten der melodie wordt
zoolang voortgezet, tot elke vogel in staat is haar zonder fouten na te
fluiten.’ 5
Het gebruik om goudvinken een melodietje te leren fluiten
is al heel oud en kwam, zo is althans mijn indruk, verspreid over heel Europa
voor. Zoals uit bovenstaande blijkt leerde men de vogels de deuntjes door ze
zelf voor te fluiten of gebruik te maken van een vogelorgeltje. Aangenomen wordt
dat men omstreeks 1700 is begonnen met het vervaardigen van vogelorgeltjes. De
Franse stad Mirecourt, in de Vogezen, staat bekend als het belangrijkste centrum
van de vogelorgelfabricage in de 18e en 19e eeuw. Deze in
Frankrijk vervaardigde vogelorgeltjes of serinettes werden naar allerlei landen
uitgevoerd, ook naar Duitsland en Nederland. In Franse musea en particuliere
verzamelingen bevinden zich uit het midden van de 18e eeuw daterende
en nog steeds functionerende vogelorgeltjes, die speciaal zijn vervaardigd voor
het africhten van goudvinken.6
Meer nog dan van goudvinken is van kanaries bekend dat al
in de 17e eeuw jonge mannetjes een deuntje werd aangeleerd. In de
door J.C. Hervieux en F. van Wickede geschreven boekjes over het houden en
fokken van kanaries kan je in notenschrift uitgewerkte melodietjes, zogenaamde
airtjes, vinden die je de kanarie met een fluitje, een zogenaamd flageoletje, of
een vogelorgeltje kon aanleren.7 Dat dit gebruik tot in de 21e
eeuw bewaard is gebleven valt te zien in de uit 2003 daterende documentaire ‘The
sound of Russia’, waarin een portret geschetst wordt van enkele Russische
zangkanariefokkers. Een kweker vertelt hoe hij één van zijn kanaries de eerste
regels van de herkenningsmelodie van een Oekraïense radiozender had geleerd,
daarmee alom bewondering had geoogst en toont de kijker met piano en accordeon
hoe hij de vogel het wijsje voorspeelde.8
In onze hedendaagse vogelliefhebberij is het honderden
jaren oude gebruik om kanaries en goudvinken een wijsje aan te leren helemaal
verloren gegaan. Jaren geleden heeft er ter opluistering tijdens de
tentoonstelling van de vereniging waarvan ik lid ben, De Kanarievogel te
Katwijk, een echte ‘putter’ gezeten; ook al zo’n uit lang vervlogen tijden
daterend fenomeen. De putter zat in een kooi met een emmertje dat door middel
van een kettinkje aan de bodem van de kooi was bevestigd en door de werking van
de zwaartekracht in het water hing. Als het puttertje dorst had trok hij met
behulp van zijn snavel, waarmee hij aan het kettinkje trok, en zijn pootjes,
waarmee hij het terugglijden voorkwam, het emmertje omhoog, om daar vervolgens
uit te drinken. Velen keken vol bewondering naar de kunsten van het puttertje en
vonden het allergrappigst, anderen betitelden ons als dierenmishandelaars.9
Onnatuurlijk, door mensen aangeleerd, gedrag van dieren was
voor onze voorouders en in bepaalde opzichten ook nog wel voor ons, een middel
om zich met dieren te vermaken. Alhoewel er in het geheel nog geen taboe ligt op
sprekende papegaaien lijken toch de gedresseerde vogels en honden, dansende
beren, etc. steeds minder in de West-Europese cultuur van deze tijd te passen.
Voor de onderlinge tentoonstelling van De Kanarievogel in december 2005 werden
12 goudvinken ingeschreven. Ik denk dat er wel heel wat water door de Rijn zal
stromen voordat in het vraagprogramma van de tentoonstelling van De Kanarievogel
de klasse ‘zingende goudvinken’ wordt opgenomen en de goudvinken elkaar niet
alleen bekampen om wie het fraaiste uiterlijk heeft maar ook om wie het mooist
het ‘Wilhelmus’ of diens 19e eeuw concurrent ‘Wien Neerlandsch bloed’
fluit.
Zoals al eerder aangekondigd zullen we ons een volgende
keer gaan verdiepen in ‘airtjes’ zingende kanaries.
-0-
Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:
door Jaap Plokker
Over het houden en fokken van kanaries is in vorige eeuwen weinig aan het papier toevertrouwd en daarom kampt iedere historicus, die de geschiedenis van de kanarieteelt in Europa wilt beschrijven, met een chronisch gebrek aan betrouwbare eigentijdse bronnen. Dit is overigens voor veel schrijvers geen belemmering om een boek of artikel over het houden en fokken van kanaries te beginnen met een stukje geschiedenis of zelfs een hele studie aan dit onderwerp te wijden, om nog maar te zwijgen over de vloed aan informatie die ons via internet bereikt. Willen we de geschiedenis van het houden en fokken van kanaries beschrijven dan moeten we een voorstelling maken van een puzzel waarvan we niet alleen te weinig puzzelstukjes hebben, maar we op dit moment ook nog ternauwernood weten waar welk stukje zou moeten liggen. Het kan niet anders of het door de historicus geschetste beeld bestaat voor een groot deel uit veronderstellingen. De in de loop der eeuwen verschenen historische verhandelingen over de kanarieteelt zijn dus mengelingen van feiten, veronderstellingen en soms ook fictie van de schrijvers.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2012, nr. 2, pp. 21-23.
-0-
door Jaap Plokker
Elders in dit clubblad wordt de in de geschiedenis van onze liefhebberij geïnteresseerde lezer er op geattendeerd dat hetgeen we in boeken, tijdschriften en op internet lezen over de geschiedenis van de kanariekweek gerangschikt moet worden in feiten, veronderstellingen en fictie. Omdat schrijvers zelden hun bronnen aangeven is uit hun verhaal lastig op te maken wat feit, veronderstelling of fictie is. In onderstaand artikel zal aan de hand van een uiterst beknopte biografie van Jean de Bethencourt geprobeerd worden het geschetste probleem met een voorbeeld te verduidelijken.
Een niet eigentijdse afbeelding van Jean de Bethencourt
(afbeelding afkomstig van Internet)
Middeleeuws miniatuur, voorstellende de reis van Jean de Bethencourt naar de
Canarische eilanden. Het miniatuur bevindt zich in ‘Le Canarien’, het
reisverslag van o.m. de twee geestelijken Pierre Bontier en Jean le Verrier, die
de Bethencourt op zijn reis vergezelden.
(afbeelding afkomstig van Internet)
Op 1 mei 1402 vertrok Jean’s expeditie vanuit la
Rochelle. Na een tussenstop in Corunna werd aangemeerd in de havenstad Cadiz,
waar men, als gevolg van allerlei verwikkelingen, tot eind juni bleef. Door
desertie van 27 manschappen was het expeditieleger inmiddels gereduceerd tot 53
man. Na een achtdaagse vaartocht vanuit Cadiz landde Jean op 30 juni 1402 op het
eiland Lanzarote, waar hij vriendelijk werd ontvangen en toestemming kreeg een
fort te bouwen. Terwijl een deel van Jean’s manschappen op Lanzarote
achterbleef voer hij verder naar Fuerteventura. Jean moest echter halsoverkop
weer terugkeren naar Lanzarote, omdat daar zijn manschappen aan het muiten waren
geslagen. De desertie van een deel van de manschappen in Cadiz en de muiterij op
Lanzarote zijn de eerste in een reeks problemen waarmee Jean geconfronteerd werd
en voornamelijk werden veroorzaakt door ondergeschikten, die zich meer lieten
leiden door eigen belang dan door dat van Jean de Bethencourt en Gadifer de la
Salle. Uiteindelijk leidde belangentegenstellingen ook tot een breuk tussen
beide expeditieleiders.
Terwijl de la Salle achterbleef vertrok de Bethencourt in november 1402 naar
Spanje om bij koning Hendrik III van Castilië om geld, manschappen en goederen
te vragen. In ruil voor de erkenning van Hendrik III als koning over de door hem
te veroveren gebieden kreeg Jean waar hij om vroeg. De Bethencourt keerde terug
naar Lanzarote om nog niet bezochte eilanden te veroveren en er koloniën te
stichten. Als ‘koning van de Canarische eilanden’ kreeg Jean zeggenschap over
de door hem veroverde eilanden. In 1404 raakten Gadifer de la Salle en Jean
gebrouilleerd omdat, naar de mening van Gadifer, Jean aan het hof bij Hendrik
III teveel zijn eigen belangen en onvoldoende die van Gadifer had behartigd. Na
een tevergeefse poging van de la Salle om bij Hendrik III een voor hem gunstige
regeling te bepleiten verbrak hij zijn verbintenis met de Bethencourt en reisde
in het najaar van 1404 vanuit Castilië teleurgesteld door naar Frankrijk.
Ook Jean keerde in januari 1405 terug naar Normandië, niet uit teleurstelling,
integendeel, maar om benodigdheden op te halen voor de verdere kolonisatie van
de Canarische eilanden. In mei 1405 vetrok hij vanuit Honfleur met hetgeen hij
voor zijn onderneming nodig dacht te hebben. Zijn neef Maciot de Bethencourt
vergezelde hem. In het najaar van 1405 probeerde hij tevergeefs een kolonie te
stichten op Gran Canaria, maar op de eilanden Palma en Ferro lukte dit
uiteindelijk wel.
We krijgen de indruk dat Jean, behoudens enkele schermutselingen, op de door hem
veroverde eilanden over het algemeen een goede verstandhouding met de
oorspronkelijke bevolking wist op te bouwen. Naast ontegenzeggelijk materiële
motieven lijkt Jean de Bethencourt ook gedreven door idealisme: het bekeren van
de Canariërs tot het Katholicisme. Niet voor niets had hij twee geestelijken
meegenomen en hun zendingswerk was niet zonder succes: Op 20 februari 1404 liet
de inheemse koning van Lazarote en een groot deel van zijn onderdanen zich
dopen. Deze geschiedenis herhaalde zich in januari 1405 op Fuerteventura toen
ook daar de beide koningen en de bevolking zich tot het Christendom bekeerden.
Op 15 december 1406 vertrok Jean weer naar het Castiliaanse hof, zijn neef
Maciot de Bethencourt achterlatend als gouverneur belast met het bestuur over de
op de diverse eilanden gestichte koloniën. Bij koning Hendrik III wist hij een
aanbeveling te verkrijgen om bij de Paus een bisschopszetel voor de Canarische
eilanden te bepleiten. In Rome werd hij ontvangen door de Paus en kreeg waarom
hij vroeg. Na zijn bezoek aan de Paus keerde hij terug naar Normandië in het
volste vertrouwen dat neef Maciot de eilanden naar behoren zou besturen. In 1415
keerde Jean de Bethencourt voorgoed terug naar Frankrijk en droeg het
leenmanschap over de archipel over aan Maciot de Bethencourt.
Hoewel Jean in 1417 zijn ondergeschiktheid aan de Franse koning Karel VI nog
eens had bevestigd raakte hij in de daaropvolgende jaren persoonlijk verwikkeld
in de Honderdjarige Oorlog. Na een overwinning van de Engelse koning op de
Fransen in september 1418 moest Jean, om zijn bezittingen in Normandië veilig te
stellen, in het conflict tussen de Franse en de Engelse koning zich op 14 mei
1419 scharen aan de Engelse zijde en koning Hendrik V van Engeland als zijn
vorst erkennen. In de jaren die volgden verbleef de Bethencourt op zijn kasteel
in Grainville la Teinturière en werd door de bisschop op de hoogte gehouden van
de gang van zaken op de Canarische eilanden en de lotgevallen van zijn neef
Maciot aldaar. Als gevolg van de verovering van Normandië door de Engelse koning
was ook Maciot de Bethencourt Engels onderdaan geworden en dreigden de
Canarische eilanden als leen over te gaan in Engelse handen. Om confiscatie door
de Castiliaanse kroon te ontlopen en zijn zakelijke belangen in de archipel
veilig te stellen droeg Maciot het leenmanschap over de Canarische eilanden over
aan de graaf van Niebla. Hiermee kwam formeel een einde aan de Normandische
zeggenschap over de archipel.
Jean de Bethencourt overleed in 1425 op zijn kasteel in Normandië en werd
begraven in het koor van de kerk in Grainville la Teinturière.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2012, nr. 2, pp. 24-34.
-0-
Op ontdekkingstocht in de geschiedenis:
door Jaap Plokker
In de vorige editie van het clubblad schreef ik een artikel over Jean de Bethencourt (1362-1425) en diens, vermeende, betekenis voor de introductie van het houden en fokken van kanaries in Europa. Na de verspreiding van dit clubblad in juni jl. zijn er nieuwe ontwikkelingen, die ik jullie niet wil onthouden.
Foto. 4 augustus 2012. Jaap Plokker bij het bord dat
aangeeft dat men het Normandische dorpje Grainville La Teinturière binnenrijdt.
De ontmaskering van een
kanarievriend
Het is duidelijk dat
Grainville la Teinturière de nagedachtenis aan Jean de Bethencourt levend wil
houden. Een van de motoren achter dit streven is de Association Jean de
Béthencourt Normandie - Canaries. Dit genootschap is ook verantwoordelijk voor
het museum in Grainville. Waarom dit genootschap niet mijn probleem voorgelegd?
Wellicht dat dit, in de handel en wandel van Jean de Bethencourt
gespecialiseerde, gezelschap mij kon vertellen op welke wijze Jean betrokken is
geweest bij de introductie van de kanarie in Europa. In mijn beste Frans en
uiteraard met behulp van ‘Google-vertalen’ heb ik het museum een brief gestuurd,
waarin ik heb geschreven dat ik regelmatig lees dat de naam van Jean de
Bethencourt in verband wordt gebracht met het vervoeren van kanaries van de
Canarische eilanden naar Europa, het schenken van kanaries aan de Franse en
Castilliaanse koning, maar er nooit een eigentijdse bron wordt genoemd en ik
daarom mijn twijfels heb over de historische betrouwbaarheid van deze
informatie. Ik heb de medewerkers van het museum gevraagd of hen bronnen bekend
zijn waarin voornoemde informatie te lezen valt en of zij mij kunnen vertellen
op grond waarvan de naam van Jean in verband wordt gebracht met kanaries.
Nog sneller dan een kanarie
van Grainville naar Katwijk kan vliegen kreeg ik via de e-mail antwoord, waarin
mijn vermoeden werden bevestigd. Voorzitter Bruno Malfante van de Association
Jean de Béthencourt Normandie – Canaries schreef me dat hem geen enkele bron
bekend was waarin Jean kanaries zou hebben geschonken aan de Franse en
Castilliaanse koning. In het reisverslag ‘Le Canarien’ wordt ook met geen woord
over vogels cq. kanaries gerept. Ook Bruno Malfante was bekend dat Jean’s naam
met kanaries in verband werd gebracht, maar hij kon niets daarvan met
betrouwbare bronnen ondersteunen.
Het speet hem dat hij mij
niet verder had kunnen helpen, maar voor mij wordt, mede dankzij de reactie van
Malfante, het beeld steeds duidelijker: We zullen langzamerhand aan de gedacht
moeten wennen dat Jean de Bethencourt helemaal niets te maken heeft gehad met de
introductie van de kanarie in Europa.
Het raadsel van Jean
Rest tot slot van dit artikel
uiteraard de intrigerende vraag hoe het toch mogelijk is geweest dat de naam van
Jean de Bethencourt in verband kon worden gebracht met de introductie van de
kanarie in Europa en dat tot op de dag van vandaag auteurs dit kritiekloos in
hun publicaties hebben opgenomen.
Bij mijn weten duikt de naam
van Jean de Bethencourt voor het eerst op in de 19e eeuwse Franse
kanarieliteratuur. De derde druk van de door Jules Jannin geschreven en ‘naar
het Fransch’ bewerkte Nederlandstalige uitgave ‘De kunst om kanarievogels op te
kweeken en te doen voorttelen’ werd in 1877 te Amsterdam uitgegeven. In deze
uitgave is de oorspronkelijke titel en het jaar van uitgifte van de originele
eerste druk niet vermeld. Aangenomen wordt dat Jules Jannin’s boek medio de 19e
eeuw werd uitgegeven. In de Nederlandse vertaling van Jannin’s boek lezen we:
‘Het was tijdens de verovering dier eilanden (De Canarische eilanden, J.P.), in
het jaar 1402, door Jean de Bethancourt, een Normandische vrijbuiter, dat
Europeanen voor het eerst met dien belangwekkende vogel bekend werden, en eerst
lang daarna, en wel niet voor het jaar 1778, werd hij, door een afstammeling van
dien vrijbuiter naar Europa overgebracht.’ 3 Als we de tekst van het
citaat analyseren, dan wordt in geen geval beweerd dat Jean in de 15e
eeuw kanaries naar Europa zou hebben gebracht. Hij was, vlgs. Jannin, niet meer,
maar ook niet minder de eerste Europeaan die met de vogel in aanraking kwam.
Over de zinsnede dat niet voor het jaar 1778 de eerste kanaries naar Europa
werden overgebracht kunnen we kort zijn. Dit is historisch onjuist. Er zijn ook
weinig schrijvers die deze bewering van Jannin overnemen. Des te opmerkelijk is
het dat de opmerking dat Jean de eerste Europeaan was die met kanaries in
aanraking kwam wel serieus werd genomen en menig auteur heeft gestimuleerd tot
de meest fantastische speculaties.3
Naar de reden waarom de naam van Jean de Bethencourt medio de 19e eeuw plotseling in verband werd gebracht met kanaries kunnen we slechts gissen. Een mogelijke verklaring zou de volgende kunnen zijn: In de 19e eeuw groeide het nationalisme tot volle wasdom. Landen, volken werden zich steeds meer bewust van hun eigen identiteit en verleden. In deze periode van nationale bewustwording speelde de geschiedschrijving een belangrijke rol. Om de eenheid en trots van de natie te versterken lieten historici zich niet onbetuigd in het laten herleven van ‘nationale’ helden en verheerlijking van bloeiperioden in het verleden. Ook het opkomend Frans nationalisme had zijn helden nodig. Medio de 19e eeuw was Frankrijk een machtig land, een belangrijke speler in de wereldpolitiek, een land met een groot kolo-niaal rijk, maar dat was niet altijd zo geweest. Terwijl Spanjaarden en Portugezen met hun fragiele schepen naar onbekende gebieden voeren en als toekomstige wereldmachten hun neus tegen het venster drukten waren de Fransen ten tijde van de Honderdjarige Oorlog (1339-1453) in een hevige strijd gewikkeld met als inzet hun bestuurlijke onafhankelijkheid van Engeland. Het had niet veel gescheeld of de Franse koning was een vorst zonder land en grote gebieden van het huidige Frankrijk een deel van Engeland geweest. In deze periode, waarin Frankrijk als machtsfactor weinig voorstelde, verscheen opeens Jean de Bethencourt: Een ondernemende Fransman, die zijn fortuin zocht in het veroveren van nieuwe gebieden overzee. Hij had het lef gehad om met een schip en een klein groepje soldaten vanuit Frankrijk weg te zeilen om een hele archipel te veroveren. Hij had het zelfs gebracht tot ‘koning van de Canarische eilanden’. Jean de Bethencourt kon in de nationalistisch getinte geschiedschrijving worden opgevoerd als ‘ontdekkingsreiziger’ en ‘conquistador’, die ten tijde van de opkomst van Spanje en Portugal als koloniale machten liet zien dat toen ook de Fransen hun rol op het wereldtoneel al driftig meespeelden. Als je als land in je geschiedschrijving wil laten zien dat de stichting van het grote koloniale rijk te danken is aan Franse ondernemingslust, die al vanuit de middeleeuwen dateerde, dan kan je Jean de Bethencourt gerust als icoon daarvan naar voren schuiven.
Association Jean de Béthencourt Normandie - Canaries
17 place du marché
76450 Grainville-la-Teinturière
02 35 57 20 66
http://pagesperso-orange.fr/assobethencourt
associationjeandebethencourt@gmail.com
Bonjour monsieur Plokker,
J'ai bien reçu votre courrier du 16 août dernier.
En ce qui concerne l'introduction des canaris en Europe, je n'ai aucune trace historique de cela. Dans le manuscrit du "Canarien" (qui retrace la conquête), les oiseaux ne sont pas mentionnés et on n'y parle pas du sujet.
J'ai effectivement lu que Jean de Béthencourt aurait ramené des canaris en Europe, mais je ne peux rien certifier. Je suis désolé de ne pas pouvoir vous éclairer plus à ce propos.
En ce qui concerne le château de Jean de Béthencourt, il ne reste plus de traces hormis la motte féodale. Une brochure sur l'histoire du château est en vente au musée Jean de Béthencourtau prix de 3 € (auquel il faut rajouter les frais de port).
Sincères salutations à vous
Bruno Malfante
Président de l’Association
Jean de Béthencourt Normandie - Canaries
Bovenstaand de mail die ik uit van Bruno Malfante uit Grainville-la-Teinturière ontving.
Is het voor een kanarie
liefhebber ook niet erg verleidelijk wanneer hij nationale trots kan combineren
met de geschiedenis van zijn liefhebberij? Krijgen het houden en fokken van
kanaries in Frankrijk en het aanzien van de Fransen onder de kanarieliefhebbers,
niet meer status wanneer de groten uit de Franse geschiedenis niet alleen voor
de kanariezang zijn bezweken, maar ook nog een rol hebben gespeeld in de komst
van de kanarie naar Europa?
Jean de Bethencourt, een held
in de geschiedenis van het eigen nationalisme opvijzelende Franse volk, werd ten
tonele gevoerd als bewijs dat de internationale kanariewereld wel heel veel aan
de Fransen te danken heeft. Waarom vermeldt Jules Jannin, mijn inziens, de naam
van Jean de Bethencourt in zijn boek? Niet om de geschiedenis
van de kanarieteelt in Europa recht te doen, maar ter meerdere glorie van
Frankrijk en de Fransen. Nogmaals, het is een veronderstelling. Mocht het de
waarheid benaderen dan zijn we de afgelopen 150 jaar er met z’n allen aardig
ingetuind.
Foto. 4 augustus 2012. Bord in een van de straten van
Grainville La Teinturière met informatie over Jean de Bethencourt .
Noten
1. Eweg, Drs. E.M., De
Spaanse Timbrado, in een vogelvlucht door de geschiedenis.
www.spaansetimbrado.nl, site van de timbradofokkers Manuel Pardo del Rio en
Erlijn Eweg. Hetzelfde artikel is onder de titel ‘Historie van de Spaanse
timbrado zangkanarie’ ook geplaatst op de site van de Timbrado Society:
www.timbrado.nl,
2. Plokker, J., Jean de
Bethencourt. In: Contactblad Speciaalclub NZHU, editie 2012-2, pp. 26-27.
3. Jannin, Jules, De kunst
om kanarievogels op te kweeken en te doen voortteelen. Uitgegeven te Amsterdam
bij G.T. Bom, 3e druk (1877), p. 1.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2012, nr. 3, pp. 16-25.
-0-
door Jaap Plokker
Tijdens de Kerstvakantie heb ik een dagje doorgebracht in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag om in oude boeken te speuren naar informatie over het houden en fokken van kanaries in vroegere eeuwen. In dit artikel staat Olfert Dapper en zijn beschrijving van de Canarische eilanden centraal.
Olfert Dapper (1636-1689)
was een in Amsterdam woonachtige arts en schrijver. De Amsterdamse Dapperstraat
is naar hem vernoemd. Over Dapper’s activiteiten als arts is weinig bekend, over
zijn schrijverschap des te meer. Naast o.m. een vijfdelig boekwerk over de
geschiedenis van Amsterdam is Dapper vooral beroemd om zijn geografische boeken
over gebieden in Afrika en Azië. Dapper heeft de door hem beschreven oorden
nooit zelf bezocht maar baseerde zich vooral op informatie van anderen. Dit was
voor velen overigens geen reden om aan de betrouwbaarheid van Dapper’s
beschrijvingen te twijfelen, want zijn geografische boeken werden in het Duits,
Engels en Frans vertaald. Ik was natuurlijk razend benieuwd of Dapper ook de
eilanden had beschreven waarop de voorvader van onze harzers en waterslagers van
nature voorkomt en of in zijn boeken iets over kanaries en in het bijzonder de
kanariehandel en –teelt te vinden zou zijn.1
De bibliografie van de door Dapper geschreven boeken raadplegende was de
grootste kans dat ik iets zou kunnen vinden in het in 1668 bij Jacob van Meurs
in Amsterdam uitgegeven boek ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Eylanden,
enz.’. Het boek is in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag aanwezig dus op
genoemde dag in de Kerstvakantie ben ik naar de KB gegaan, heb het boek
aangevraagd en ingezien.
Foto. Portret van
Olfert Dapper (1636-1689). (Afbeelding
van Internet)
Aanvankelijk dacht ik dat
ze mij het verkeerde boek hadden gegeven, want toen ik het titelblad opsloeg las
ik ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Gewesten van Egypten, Barbaryen,
Libyen, Biledulgerid, enz.’ terwijl ik de beschrijving van de Afrikaanse
eilanden had aangevraagd, echter het lijvige,met mooie platen en kaarten
geïllustreerde, boekwerk doorbladerende ontdekte ik dat het laatste deel van de
band bestond uit de ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Eylanden: als
Madagaskar, of Sant Laurens, Sant Thomee, d’eilanden van Kanarien, Kaep de Verd,
enz.’
Op de titelpagina stond bovendien wat ik onder die ‘Naukeurige Beschrijvinge’
mocht verstaan, t.w. ‘de Benamingen, gelegentheit, Steden, Revieren, Gewassen,
Dieren, Zeeden, Drachten, Talen, Rijkdommen, Godsdiensten en Heerschappyen’. De
voortekenen waren gunstig, of de werkelijkheid ook zo was zou nog moeten
blijken. 2
Foto. Serinus canaria.
Door Eric Verhagen op 23 maart 2012 op La Palma in de vrije natuur
gefotografeerde kanarie.
In de hierboven gegeven
citaten verstrekt Dapper ons summiere informatie over kanariezaad, de
kanariehandel en de kanarieteelt. Met betrekking tot de opmerking over het
kanariezaad, - Ik ga er van uit dat hiermee het kanarie witzaad wordt bedoeld. -
geeft Dapper ons informatie die nadere bestudering behoeft.
Ten eerst werd, volgens Dapper, op de Canarische eilanden dit zaad verbouwd en
door de lokale bevolking gebruikt als voedsel voor de kanarievogels. Een
conclusie ligt voor de hand: de lokale bevolking van de Canarische eilanden
hield kanaries in gevangenschap. De vragen die dit oproept en waarover Dapper
geen uitsluitsel geeft zijn: Hielden ze de vogels voor hun eigen plezier in
gevangenschap en kweekten ze er soms ook mee? Werd het witzaad gebruikt om de
uit de vrije natuur gevangen vogels te voeren totdat de opkoper langs kwam en
voor het transport overzee? Of is het een combinatie van genoemde overwegingen
geweest?
Van Dapper vernemen we ook dat het kanariewitzaad van de Canarische eilanden
naar Europa, o.m. naar Holland, is gebracht en daar welig groeit. Zou het
verbouwen van het kanariewitzaad in onze streken verband houden met het voorzien
in de behoefte aan kanariezaad voor de Nederlandse kanarievogelhouders? Als dit
het geval was moet het houden en kweken van kanaries in onze streken niet
beperkt zijn gebleven tot een kleine groep.
Dat er inderdaad met kanaries in de Lage Landen werd gebroed kunnen we opmaken
uit het volgende geciteerde fragment. Hoewel verondersteld wordt dat al ca.
medio de 16e eeuw met kanaries in de Lage Landen werd gebroed is dit
boek van Dapper uit 1668 de voor mij oudste bekende authentieke bron waarin
zwart op wit staat dat in onze streken kanaries gefokt worden. Uit hetzelfde
fragment kunnen we ook opmaken dat kanaries rechtstreeks vanaf de Canarische
eilanden in Holland werden geïmporteerd. De in onze streken aanwezige kanaries
waren dus of wildvang van de Canarische eilanden, of in Europa gekweekte vogels.
Aan de kanariehandel in de 16e eeuw hoop ik nog eens een artikel te
wijden en daarop vooruitlopend heb ik de indruk dat in Dapper’s tijd het aanbod
aan importvogels van de Canarische eilanden aanzienlijk kleiner was dan het
aanbod aan eigen kweekvogels uit de Nederlanden en/of de ons omringende landen.
Tenslotte is het feit dat Dapper in zijn boek naar het houden en fokken van
kanaries in onze streken verwijst al een aanwijzing dat hij er niet alleen van
op de hoogte, maar het houden en fokken van kanaries kennelijk ook geen obscure
bezigheid van een enkeling was.
Met dank aan Eric Verhagen voor het ter beschikking stellen van de foto en aan Peter Spierenburg voor de bemiddeling.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 1, pp. 25-31.
-0-
door Jaap Plokker
Ook in deze editie van ons clubblad duiken we in het verre verleden. De vorige keren stonden we stil bij Jean de Bethencourt en zijn veronderstelde betekenis voor de introductie van de kanarievogel bij de hoogste adel in Frankrijk. In onderstaande gaan wij verder met onze zoektocht naar feiten, ficties en veronderstellingen in de geschiedschrijving van de kanarieteelt. Als uitgangspunt nemen we de bekende Duitse ornitholoog Dr. Karl Russ (1833-1899).
Wie zich bij het lezen van
voorafgaande vertaling uit Russ’ boek zich afvroeg ‘Komt mij dit niet bekend
voor?’ hoeft niet aan zichzelf te twijfelen. Menig auteur heeft dit fragment
gebruikt als bron of als sjabloon voor een eigen historische schets over de
introductie van de kanariekweek in Europa.
In het artikel ‘Jean de Bethencourt’, dat in editie 2012-2 van ons clubblad werd
geplaatst, en waarnaar ook in de aanhef werd verwezen, gaf ik aan dat in
navolging van Jules Jannin door diverse schrijvers aan de Normandiër Jean de
Bethencourt een, al dan niet belangrijke, rol wordt toegeschreven in de
introductie van de kanarie op het Europese vasteland. In Russ’ historische
schets wordt de naam van Jean de Bethencourt overigens niet genoemd.
Ik heb de indruk dat met name in de eind 19e eeuwse en rond de
eeuwwisseling verschenen Nederlandstalige vogelliteratuur de invloed van Jannin
groter is geweest dan die van Russ. Auteurs vermeldden in de, veelal uiterst
beknopte, historische schetsen wel de naam van Jean de Bethencourt, maar van het
door Russ geschreven historisch overzicht is nog nauwelijks een spoor te
bekennen: Geen Spaans kanariemonopolie, geen schipbreuk bij Elba. Dit veranderde
in de loop van de 20e eeuw toen ook Russ’ betoog betreffende de
geschiedenis van de kanarieteelt in de Nederlandse kanarieliteratuur meer
navolgers vond. Mogelijk dat het bestaan van een Nederlandse vertaling van het
boek van Jannin en het ontbreken van een Nederlandse uitgave van ‘Der
Kanarienvogel’ mede heeft veroorzaakt waarom Russ’ kijk op de
kanariegeschiedenis pas later in de Nederlandstalige literatuur doordringt.5
Titelpagina van
‘Der Kanarienvogel’, 11e druk uit
1906. De eerste editie van dit door Karl Russ geschreven boek verscheen in 1872.
(Foto Jaap Plokker
De klassieken Gesner,
Aldrovandi en Olina
In diverse historische schetsen over
de vroegste kanarieteelt in Europa worden ook de natuurwetenschappers aangehaald
die Russ vermeldt. Zo vinden we de namen van Gesner en Aldrovandi terug in de
beschrijvingen van T. Vriends en K. Speicher, die duidelijk Russ als bron hebben
gebruikt en, 125 jaar na dato, nam ook H.K. van der Wal, overigens zonder
bronvermelding, Russ’ passage over Konrad Gesner nog in een letterlijk vertaling
op in zijn handboek. B. Willems gaat ook uitgebreid in op de betekenis van de
drie door Russ genoemde schrijvers en weet nog aanvullende informatie te
verstrekken.6
Aan de publicaties en invloed van de door Russ aangehaalde en in zijn
voetspoor door anderen genoemde auteurs Konrad Gesner, Ulisse Androvandi en
Giovanni Pietro Olina hoop ik t.z.t. een afzonderlijk artikel te wijden. Daarom
ga ik in dit verband niet verder in op hun betekenis voor de geschiedschrijving
van de kanarieteelt.
Verovering van de
Canarische eilanden door de Spanjaarden en de introductie van de kanarie in
Spanje.
Russ’ schets van de geschiedenis van de
introductie van de kanarie op het Europese vasteland en de vroegste kanariekweek
willen we splitsen in een aantal deelthema’s en die achtereenvolgens de revue
laten passeren:
- Verovering van de Canarische eilanden door de Spanjaarden en de introductie
van de kanarie in Spanje;
- Het Spaanse monopolie op de kanarieteelt en –handel;
- De schipbreuk bij Elba, die het begin van de Italiaanse kanariekweek en het
einde van het Spaanse handelsmonopolie markeert.
De kanariekweek en –handel in Tirol is een onderwerp dat weliswaar door Russ
wordt aangestipt, maar waaraan ik voornemens ben een volledig artikel te wijden
en in dit verband dus buiten beschouwing zal blijven.
In twee, in editie 2012-2 en 2012-3 van ons Contactblad gepubliceerde, artikelen
ben ik al uitgebreid ingegaan op de levensgeschiedenis van de Normandiër Jean de
Bethencourt en diens, vermeende, rol in de verspreiding van de kanarie over
Europa in de eerste decennia van de 15e eeuw. Zoals gezegd vermeldt
Russ de naam van Jean de Bethencourt niet in zijn historische schets.
Menig auteur laat, in navolging van Karl Russ, de introductie van de kanarie in
Europa plaatsvinden nadat de Spanjaarden, vlgs. Russ in 1478, de definitieve
zeggenschap over de Canarische eilanden hadden verworven en zij zangvogels vanaf
de eilanden meenamen naar het Iberisch schiereiland. De kanarie werd een
statussymbool in welgestelde kringen en de dames lieten zich graag portretteren
met een kanarie op de wijsvinger.
Foto. Vrouw met
kanarie op vinger. Schilderij van de Franse schilder Joseph Marie Vien
(1716-1809) (Foto
van Internet)
Evenals Russ dateren M. van
Woezik en R.R.P. van der Mark de verovering van de Canarische eilanden in 1478,
waarna de Spanjaarden kanaries ‘in grote getale’ meenamen naar Spanje. Van der
Toorn volgt getrouw van Woezik’s tekst en spreekt zelfs van ‘scheepsladingen’
kanaries,7 Ook volgens A. Bartels waren het de Spanjaarden die de
kanaries in Europa introduceerden en wel medio de 16e eeuw, toen
zeelieden de vogeltjes vanuit de Canarische eilanden meenamen en aan rijke dames
verkochten.8 K. Speicher overgoot deze versie met een romantisch
sausje: Hij liet de Spaanse soldaten en zeelieden kanaries meenemen voor hun
geliefden. Toen de matrozen ontdekten dat met de verkoop van kanaries geld te
verdienen viel ontstond in Cadiz een centrum van de kanariehandel. Om zeker te
zijn van een geregelde aanvoer van kanaries begonnen Spaanse monniken zich toe
te leggen op de kweek van kanaries in gevangenschap.9
Ook Beekman dicht Spaanse zeevaarders een rol toe in het vervoer van kanaries
van de Canarische eilanden naar het Iberisch schiereiland, echter, volgens hem,
had dit ‘weinig invloed op zijn algemene verspreiding’.10
Evenals Russ refereerde K. Speicher aan schilderijen waarop ‘de vrouw des huizes
zich af liet beelden met haar kleine gevederde vriend’. In tegenstelling tot
Russ, die het duidelijk over Spaanse dames heeft, laat Speicher Italiaanse
schilders, Italiaanse dames met een kanarie portretteren.11
Volgens Drs. E.M. Eweg werden al in 14e eeuw op de Canarische
eilanden kanaries ingescheept en vervolgens getransporteerd naar het Iberisch
schiereiland. In het begin van de 15e eeuw vermaakte de Spaanse adel
zich met het houden van kanaries en lieten, zoals ook Russ beschrijft, vooral
adellijke dames zich afbeelden met een kanarie op de wijsvinger. Schilderijen
met een dergelijke afbeelding zijn, vlgs. Eweg, te zien in kastelen van
Andalusia, Catalonië en Castillië. Een afbeelding ter ondersteuning hiervan
ontbreekt helaas op de website.12
Een wel heel bijzonder lezing vinden we in het door H.K. van der Wal geschreven
handboek. Na een jarenlange strijd om de archipel vestigde Spanje in 1495
definitief zijn zeggenschap over de Canarische eilanden. In navolging van Russ
rangschikt van der Wal de producten die de Spanjaarden van de eilanden meenamen
als ‘buit’. Omdat, vlgs. van der Wal, de kerk eigenaar was van de buit kwamen
de meegenomen kanaries in kloosters terecht, waar monniken kanaries begonnen te
fokken. Van der Wal benadrukt dus, in navolging van Speicher, het belang van de
kloosterorden in de vroegste kanarieteelt. Omdat de monniken de kanaries voor
hoge prijzen op de markt te koop aanboden konden alleen welgestelden zich een
kanarie veroorloven. Voor de kloosterorden betekende de kanariehandel een
interessante inkomstenbron. Door alleen mannetjes te verkopen wisten de monniken
ca. 100 jaar het monopolie op de kanariehandel te behouden.13
Maken we even een uitstapje over de grenzen en raadplegen we het onder redactie van Klaus Dümpelmann e.a. geschreven en in 1986 door de Deutschen Kanarienzüchter Bund uitgeven boek ‘Der Harzer Roller, ein Handbuch/Standard für den Züchter edler Gesangkanarien’, dan lezen we veel overeenkomsten met wat tot dusver in de Nederlandstalige literatuur is gepubliceerd. Ook de schrijvers van het ‘Handbuch’ dateren de introductie van de kanarie in Europa ‘ergens tussen 1478 en 1496’, toen Spanjaarden vogels vanaf de Canarische eilanden meenamen naar hun moederland en ze in rijkversierde kooien aan vrouwen werden geschonken. Op grond van het geringe aanbod en de grote vraag waren kanaries in die tijd erg duur. Spaanse monniken ontdekten dat kanaries gemakkelijk in gevangenschap tot voortplanting overgaan en ontwikkelden een levendige handel met deze vogels door ze te fokken en alleen de mannetjes te verkopen. Het monopolie op de kanariehandel bleef tot ver in de 16e eeuw in Spaanse handen. Via de toenmalige zeehandelsroutes kwamen de in Spanje gefokte vogels in Italië, Frankrijk en Engeland terecht. Aan het Spaanse monopolie kwam een einde doordat men, als gevolg van smokkel en schipbreuk, in Italië en de overige genoemde landen de beschikking kreeg over kanariepoppen en men daar kanaries ging kweken. Aldus de historische verhandeling over de introductie van de kanarie in Europa in het Duitse handboek voor harzerkwekers.14
Een sterk van Russ en zijn
navolgers afwijkende visie verkondigt Bèr Willems. In zijn boek ‘Geschiedenis
van de kanarie’ verdedigt Willems de stelling dat kanaries in de 15e
eeuw in eerste instantie vanaf de Canarische eilanden vnl. naar Noord Frankrijk
en de Nederlanden werden vervoerd, daar met de vogels werd gekweekt en de in de
Lage Landen gefokte kanaries vervolgens via de internationale handel hun weg
vonden naar elders in Europa. Hij sluit niet uit dat er ook kanaries
rechtstreeks van de Canarische eilanden naar Spanje zijn vervoerd, maar acht dit
van ondergeschikt belang. Enigszins in tegenspraak met voorafgaande vermeldt
Willems dat in de 16e eeuw monniken in Catalonië een goede bron van
inkomsten moeten hebben gehad met het fokken van kanaries.15
Overzien we de historiografie van de introductie van de kanarie in Europa dan
blijkt dat Russ’ boek uit 1872 veel navolgers heeft gehad. Soms letterlijk, soms
in grote lijnen, volgen velen diens visie dat na de verovering van de
Spanjaarden van de Canarische eilanden kanaries als ‘buit’ of ‘souvenir’ naar
het Iberisch schiereiland werden vervoerd en uiteindelijk vnl. in welgestelde cq.
adellijke kringen belandden. Ook Russ’ beschrijving van de met kanarie op de
wijsvinger afgebeelde adellijke dames blijkt na 130 jaar nog steeds actueel.
Wat door Russ niet wordt beschreven en bij anderen, zoals Speicher, van der Wal,
Willems en in de Duitse literatuur wel te lezen valt is de rol van de Spaanse
kloosterorden in de vroegste kanarieteelt. Ook rept Russ met geen woord over
Jean de Bethencourt, aan wie, sedert de tweede helft van de 19e eeuw,
in de literatuur een prominente rol in de introductie van de kanarie in Europa
wordt toebedeeld. Mogelijk heeft Russ of geen kennis gehad van de 19e
eeuwse Franstalige literatuur, waarin Jean de Bethencourt en diens mogelijke
betrokkenheid bij de introductie van de kanarie in Europa voor het eerst werd
vermeld, of hij heeft deze informatie als onvoldoende betrouwbaar terzijde
geschoven en in zijn boek bewust onvermeld gelaten. We zullen het waarschijnlijk
nooit te weten komen.
Voor zowel Russ als alle anderen, die een historisch overzicht van de
kanarieteelt in hun boek hebben opgenomen en hiervoor werden aangehaald, geldt
dat hun tekst niet wordt ondersteund met eigentijdse bronnen. In plaats van een
gedegen, op contemporaine bronnen gebaseerd, betoog lijken de afzonderlijke
verhandelingen eerder het resultaat van het overnemen van wat iemand anders al
eerder had gepubliceerd, al dan niet overgoten met een, mogelijk zelf bedachte,
persoonlijke interpretatie, om het geheel toch een eigen tintje mee te geven.
Ook het veel geciteerde fragment van de geportretteerde adellijke dame met een
kanarie op de wijsvinger wordt in geen enkel boek met een afbeelding van zo’n
schilderij ondersteund. Zolang er geen contemporaine bronnen opduiken die
bovenstaande of delen daarvan verifiëren, zullen we met hetgeen tot dusver
geschreven is over de introductie van de kanarieteelt in Europa uiterst kritisch
moeten omgaan. Het zou mij niet bevreemden wanneer uiteindelijk zal blijken dat
de veronderstelde aanvankelijk dominante rol van de Spanjaarden in de
verspreiding van de kanarie over Europa in werkelijkheid veel kleiner is geweest
en de betekenis van de Spaanse kloosterorden eerder tot de fictie dan tot de
feiten gerekend moet worden. Eveneens zou het mij niet verbazen wanneer de
schilderijen van adellijke dames met een kanarie op de vinger, waarnaar door
Russ en anderen wordt verwezen, niet uit de 15e eeuw, maar uit enkele
eeuwen later blijken te dateren.
Willems boek is in zoverre een uitzondering op voorafgaande, omdat hij wel
degelijk een eigen, afwijkende, stelling verdedigt. Maar ook Willems onderbouwt
zijn, soms warrige, betoog niet met eigentijdse bronnen en daardoor overtuigt
zijn visie ook niet.
Het Spaanse monopolie op
de handel in kanaries
Ook Russ’ betoog over het Spaanse
monopolie op de kanarieteelt werd door menigeen nagevolgd. Van Woezik en van der
Toorn, nemen de visie van Russ integraal over.16 P. Kwast weet te
melden dat de kanariehandel erg lucratief was voor de Spaanse schatkist en er
zelfs een wet werd uitgevaardigd waarin uitsluitend de export van, door de adel
gekweekte en van de Canarische eilanden geïmporteerde, mannelijke kanaries was
toegestaan.17 Hebben bij Kwast de kanariefokkers blauw bloed, van
der Wal spreekt van een monopolie van de kloosterorden. Ook Willems weet te
melden dat bij verordening het de Spaanse kloosters verboden was mankanaries te
verkopen en suggereert dat ten tijde van het Spaanse kanariemonopolie menig
kanariepopje uiteindelijk in de maag van een monnik belandde. Vetzucht zal hij
er niet van gekregen hebben, veronderstel ik. K. Speicher, H.K.van der Wall en
Dümpelmann e.a. schrijven, in navolging van Russ, dat het Spaanse monopolie een
eeuw lang heeft standgehouden tot ver in de 16e eeuw cq. medio de 16e
eeuw.18
R.R.P. van der Mark is heel wat gereserveerder hieromtrent. Hij noemt weliswaar
het Spaanse kanariemonopolie, maar plaatst het in de categorie ‘heerlijke
legendes’ die omtrent de verspreiding van de kanarie bestaan.19
In A. Bartels’ boekje lezen we een heel andere variant. Nadat door een
schipbreuk kanaries in Italië waren beland, kwamen de Italianen spoedig tot de
ontdekking dat deze vogels gemakkelijk in gevangenschap tot voortplanting
overgingen en de handel in kanaries een lucratieve bron van inkomsten was. De
vogels werden door de Italianen ‘door heel Europa’ verkocht, maar ‘de verkopers
wilden angstvallig het monopolie behouden en verkochten uitsluitend mannen’. Ook
Willems suggereert dat, naast een Spaans, ook een Italiaans en zelfs een
Portugees monopolie op de kanarieteelt heeft bestaan. De lezing van een
Italiaans kanariemonopolie heb ik overigens alleen bij Bartels en Willems terug
kunnen vinden.20
Samenvattend, ook betreffende het Spaanse monopolie op de handel met mankanaries
zien we auteurs die vrij letterlijk Karl Russ volgen; anderen verstrekken
aanvullende informatie, sommigen spreken zelfs van een monopolie in Italië en
Portugal. Merkwaardig is dat sommigen beweren dat het Spaanse monopolie
gelegaliseerd was, waarvan het bewijsmateriaal toch in archieven te achterhalen
moet zijn, terwijl van der Mark hieromtrent spreekt van ‘een heerlijke legende’,
een verzinsel dus. Ondanks dat van der Mark de enige is die het Spaanse
monopolie op de kanarieteelt als historisch feit in twijfel durft te trekken ben
ik geneigd hem daarin te volgen, omdat met name in het verleden regelgeving goed
is gedocumenteerd en gearchiveerd en door genoemde auteurs geen enkele concrete
verordening als vorm van bewijs van dit monopolie ter ondersteuning wordt
aangedragen. Zolang 15e en vroeg 16e eeuwse daarop
betrekking hebbende wetsteksten niet uit de archieven opduiken zullen we het al
dan niet gelegaliseerde Spaanse monopolie op de kanarieteelt en –handel als
fictie moeten beschouwen.
De
schipbreuk bij Elba als het begin van de Italiaanse kanariekweek en het einde
van het Spaanse handelsmonopolie.
Het wordt een ietwat eentonig verhaal, maar ook het door Russ aangedragen feit
dat een schipbreuk voor de Italiaanse kust leidde tot het einde van het Spaanse
monopolie op de kanariehandel wordt door velen nagevolgd. Al verschijnen er in
de loop der jaren in de literatuur wel verschillende versies van deze
gebeurtenis. Volledigheidshalve moet in dit verband wel opgemerkt worden dat
Karl Russ het verhaal van de schipbreuk niet voor het eerst na 250 jaar tussen
de mottenballen heeft opgevist. John Ray vermeldt, Olina citerende, de
schipbreuk in diens in 1678 gepubliceerde ‘Ornithology’ en in het Duitse
taalgebied kunnen we dezelfde geschiedenis lezen in het in veel herdrukken en
ook in het Engels verschenen, door J.H. Bechstein geschreven ‘Naturgeschichte
der Stübentiere Vögel’.21 Terwijl Russ het in 1622 uitgebrachte boek
van G.P. Olina noemt als de bron van de schipbreukgeschiedenis, plaatst M. van
Woezik de scheepsramp in 1645.22 C. van der Toorn volgt van Woezik in
de datering, alleen weet zij nog te melden dat het geen schipbreuk betrof, maar
er aan boord van het schip brand uitbrak, waarna de bemanning de kanaries de
vrijheid gaf en de vogels naar de kust konden vliegen. Bij van der Toorn
vestigden de vogels zich op het Italiaanse vasteland en niet, zoals bij de
meeste auteurs, op Elba.23 In zijn Handboek laat ook P. Kwast het
Spaanse monopolie eindigen met de schipbreuk. Een groot deel van Kwast’s
historische inleiding bestaat trouwens uit een citaat van de 19e
eeuwse Franse auteur Jules Jannin, maar het verhaal van de schipbreuk moet hij
toch aan een ander boek hebben ontleend, omdat Jannin hierover met geen woord
rept. Kwast verhaalt over de schipbreuk overigens met enige reserve, omdat
verschillende bronnen elkaar omtrent de datering tegenspreken. Dit hoeft voor
hem overigens ‘niet te betekenen dat het verhaal over een schipbreuk onjuist
is’.24 In K. Speicher vindt hij overigens geen medestander. Speicher
vermeldt de schipbreuk bij Elba, maar volgens hem moeten we dit verhaal ‘naar
het rijk der fabelen verwijzen’. R.R.P. van der Mark is het roerend met Speicher
eens. Hij vertelt over de schipbreuk voor de Italiaanse kust, waarna de
ontsnapte kanaries niet direct richting het land, maar westwaarts (verg. Karl
Russ!), naar Elba, vlogen en zich met de daar aanwezigen vinkachtigen
vermengden, maar noemt dit verhaal een ‘legende’.25 H.K. van der Wal
moet het verhaal over de schipbreuk gekend hebben, maar neemt het niet op in
zijn handboek, mogelijk omdat ook hij ernstig twijfelt aan de historische
betrouwbaarheid van het verhaal.26
Tenslotte besteedt ook Willems uitgebreid aandacht aan het
schipbreukverhaal, dat in Olina’s boek uit 1622 vermeld wordt. Zijn lezing wijkt
nogal af van die van Russ en de auteurs die hem volgen. De vraag rijst dan
natuurlijk wie van beiden zich op het originele boek van Olina heeft gebaseerd.
Uitgaande van Olina’s tekst uit 1622 gebruikt Willems, in tegenstelling tot wat
hij suggereert, voor zijn versie van de schipbreukgeschiedenis een andere bron.
In de uitgave van 1622 besteedde Olina twee pagina’s aan de kanarie, één pagina
voor een afbeelding en één pagina voor een begeleidende tekst. In de Italiaanse
tekst, waarvan ik binnenkort een Nederlandse vertaling hoop te ontvangen, heb ik
gemeend de woorden Livorno en Elba te kunnen ontwaren, waardoor ik tot de
conclusie ben gekomen dat onderstaande, op Willems boek gebaseerde versie van
het schipbreukverhaal, geen letterlijke vertaling van Olina’s originele tekst
kan zijn. In Willems boek lezen we het volgende verslag: In het begin van de
maand augustus 1573 vertrok een Spaans schip van de Canarische eilanden met
vrachtkooien met vooral mankanaries, maar ook enkele popjes aan boord. Het schip
had aanvankelijk als bestemming Lissabon, maar veranderde op 13 augustus van
koers en voer richting Italië met als eindbestemming Venetië. In de Golf van
Venetië stak plotsklaps een storm op waardoor het schip verging. Voordat het
schip in de golven verdween gaf de kapitein opdracht de kooien met vogels open
te zetten en de vogels los te laten. Sommige vogels verdronken, andere bereikten
de Italiaanse kust en een deel daarvan belandde uiteindelijk op het eiland Elba.
Zet Willems met het noemen van zijn bron en zijn versie van het verhaal ons op
het verkeerde been, met zijn eindconclusie kan ik overigens heel ver meegaan:
‘Het verhaal van Olina is best leuk, en er kan een kern van waarheid in zitten,
maar voor serieuze opvatting is het niet geschikt’.27
Opmerkelijk is dat het verhaal van de schipbreuk bij Elba nauwelijks wordt
vermeld in de rond de eeuwwisseling en gedurende eerste decennia van de 20e
eeuw uitgegeven Nederlandse vogelliteratuur. De meeste auteurs, als ze al
aandacht besteden aan een stukje geschiedenis van de kanarieteelt, beperken
zich, zoals Jules Jannin, tot de vermelding van Jean de Bethencourt. De oudste
mij bekende vermelding over de schipbreuk bij Elba in de Nederlandstalige
kanarieliteratuur heb ik kunnen vinden in ‘De Pluimgraaf’, in de editie van 8
juni 1900. Toevallig, of juist niet, in het waarschijnlijk ca. 1912 uitgegeven,
uit het Duits vertaalde, Nederlandstalig boekje ‘De Kanarievriend’ wordt zowel
het Spaans handelsmonopolie als de schipbreuk bij Elba vermeld. De schrijver,
Johann Gottfried Niedeggen, hoofdredacteur van de Allgemeine Kanarienzeitung,
kende als Duitser Russ’ boek uiteraard wel!28
Het voornoemde artikel in de Pluimgraaf van 8 juni 1900 over de
scheepsramp bij Elba is een transcriptie van een artikel in een Engelse
periodiek. Hoewel ca. 1890 ‘Der Kanarienvogel’ in een Engelse vertaling was
verschenen is op voorhand de conclusie dat de schrijver van het Engelse artikel
zich op Russ’ boek heeft gebaseerd, mijn inziens, voorbarig. De rond de
eeuwwisseling uitgegeven Engelse kanarieliteratuur waarin aandacht werd
geschonken aan het verleden was namelijk vooral gebaseerd op de in de 17e
eeuw verschenen Engelstalige boeken, i.h.b. het door John Ray geschreven en in
1678 uitgegeven ‘The Ornithology of Francis Willughby’. De tekst in dit boek
over kanaries bestaat o.m. uit een samenvatting van hetgeen de hiervoor genoemde
auteurs Konrad Gessner, Ulisse Aldrovandi en Giovanni Pietro Olina over de
kanarie hebben geschreven. Omdat John Ray het fragment over de schipbreuk bij
Elba uit Olina’s boek in zijn ‘ The Ornithology’ overnam vinden we deze
geschiedenis, overigens zonder het einde van het Spaanse monopolie op de
kanarieteelt hieraan te verbinden, ook terug in de begin 20e eeuwse
Engelstalige kanarieliteratuur die John Ray’s boek als bron gebruikten. Goede
voorbeelden hiervan zijn: ‘The Canary Book’ van Robert L. Wallace en ‘History of
the Canary’ van Rudolf Gallloway. Het is overigens niet ondenkbaar dat ook Karl
Russ kennis heeft genomen van John Ray’s boek en het noemen van Gesner,
Aldrovandi en Olina in ‘Der Kanarienvogel’ mede door de citaten in ‘The
Ornithology’ tot stand is gekomen.29
Van de drie hier behandelde onderwerpen is het verschaal van de scheepsramp bij
Elba het meest aan discussie onderhevig geweest. Sommige auteurs vermelden het
in hun boek, in navolging van Karl Russ, als serieuze geschiedschrijving en als
een waar gebeurd verhaal, dat het begin van de Italiaanse kanarieteelt en het
einde van het Spaanse monopolie op de kanariehandel markeerde. Anderen twijfelen
aan de historische betrouwbaarheid van dit verhaal en rangschikken het als een
legende, die kan dienen ter opfleuring, maar weinig van doen heeft met serieuze
geschiedschrijving. De ironie wil dat de geschiedenis van de scheepsramp,
waarover de meeste twijfel bestaat en door sommigen wordt weggezet als
‘fabeltje’, wel eens op meer historische feiten zal blijken te berusten dan
menig uitspraak van voornoemde auteurs die onder het mom van historisch
verantwoord aan het papier is toevertrouwd. Gezien de datering van de eerste
vermelding van de scheepsramp, nl. in het in 1622 uitgegeven boek van Olina of
mogelijk zelfs nog eerder, zou het mij niet verbazen wanneer na grondige studie
uiteindelijk zal blijken dat er in de tweede helft van de 16e eeuw
wel degelijk een schip met o.m. kanaries aan boord en met Livorno als bestemming
voor de Italiaanse kust is vergaan en daarbij vogels zijn ontsnapt. Dat hierdoor
een einde gekomen zou zijn aan het Spaanse monopolie op de kanariehandel
beschouw ik als een uiterst ongeloofwaardige veronderstelling.
Tenslotte hebben generaties aspirant zangkanariekeurmeesters van zowel ANBvV als
NBvV in hun lesboeken een stukje geschiedenis voorgeschoteld gekregen en o.m.
moeten leren dat Jean de Bethencourt de kanarie op de Canarische eilanden heeft
ontdekt (NBvV) en Spaanse veroveraars (NBvV) of Portugese zeevaarders (ANBvV)
vandaar kanaries naar hun vaderland meenamen om daar te verkopen. In de
allernieuwste, uit 1994 daterende, versie van het harzer lesboek van de ANBV
maakt men het wel heel bont door te stellen dat Duitsers de kanarie naar Europa
hebben gebracht. Ook werd in de lesboeken de aspirant keurmeesters voorgehouden
dat het Spaanse monopolie op de kanariehandel werd verbroken met een schipbreuk,
in de Middellandse Zee, van ‘een met kanarievogels beladen schip’ (ANBV),
waardoor kanaries in Italië terecht kwamen (ANBvV en NBvV). De aspirant
keurmeesters van de NBvV moesten in het verleden bovendien nog leren dat de
scheepsramp, en dus het einde van het Spaanse monopolie op de kanariehandel,
plaatsvond in 1645 en de aan de verdrinkingsdood ontsnapte kanaries een veilig
heenkomen vonden op Elba en Madeira! Dat het voor de arme kanaries wellicht een
zeetje te ver was om van het voor de Italiaanse kust verongelukte schip naar
het midden in de Atlantische Oceaan gelegen Madeira te vliegen is de
samensteller(s) van het lesboek kennelijk ontgaan.30
Ik ben diverse personen dank verschuldigd die mij in de loop der jaren historische kanarieliteratuur in kopievorm hebben gegeven. In het bijzonder dank ik Gerard van Zuylen dat ik enige jaren geleden in zijn toenmalige omvangrijke collectie historische kanarieliteratuur heb mogen grasduinen en voor mij interessante passages heb mogen kopiëren. Ik heb bij de realisatie van dit artikel veelvuldig van die kopietjes gebruik gemaakt.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 1, pp. 32-53.
-0-
door Jaap Plokker
Er zijn mensen met een hobby waarvan ik me afvraag hoe je met zoiets je vrije tijd op een leuke manier kan doorbrengen. Zo zullen anderen zich afvragen wat mij bezielt om in het verleden te duiken, want dat is allemaal geweest, wat koop je daar nu voor en bovendien is het toch ook nog vreselijk saai? Mijn reactie is dan: Gewoon omdat ik me voor geschiedenis interesseer en ik het helemaal niet saai vind, integendeel, soms voel je je een ontdekkingsreiziger die hele verrassende ontdekkingen doet. In onderstaande hiervan een voorbeeld.
Een leuke verrassing
Het digitale tijdperk biedt de historicus mogelijkheden waarvan hij vroeger
alleen maar kon dromen. Ik kan me nog levendig herinneren hoe ik in het verleden
dagenlang in het Leids Gemeentearchief in oude kranten zat te bladeren op zoek
naar artikeltjes over de Katwijkse vogelvereniging De Kanarievogel, waarover ik
op dat moment een jubileumboek aan het schrijven was. Inmiddels zijn veel
kranten gedigitaliseerd en het invoeren van een trefwoord en een druk op de knop
is vaak al voldoende om een artikel te vinden waar je vroeger soms uren zo niet
dagen naar op zoek was. Nog sterker: er gaat soms een wereld voor je open
waarvan je het bestaan tot dan toe niet bewust was. Dit laatste overkwam me toen
ik in het digitale krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek voor een
bepaalde periode het woordje ‘vogels’ intikte en plotseling geconfronteerd werd
met advertenties van de Amsterdamse vogelhandelaar Frans Vogelaer. Als je Frans
niet kent of zelfs nooit van hem hebt gehoord hoef je jezelf niets te verwijten.
De kans is nihil dat je hem op een TT, zangwedstrijd of vogelbeurs tegen het
lijf loopt, want hij runde zijn nering in de tweede helft van de 17e
eeuw.
Frans’ handel en wandel was voor mij een geschiedkundige openbaring. Niet alleen het feit dat hij hoogstpersoonlijk zeereizen ondernam om kanaries te kopen was voor mij een noviteit, maar dat hij niet op de Canarische eilanden, maar op de Azoren zijn inkopen deed was voor mij helemaal opzienbarend. In geen enkel boekwerk had ik tot op heden gelezen dat in Hollandse volières kanaries rondvlogen die op de Azoren, of, zoals Frans ze noemt, ‘Vlaemse Eylanden’, waren gevangen.1 Dat deze Atlantische archipel een kanarieproducerend gebied was geweest voor de Europese markt had ik al min of meer vastgesteld op basis van een fragment uit een uit het laatste decennium van de 16e eeuw daterend reisverslag van Jan Huygen van Linschoten, maar dat de 17e eeuwse Hollandse vogelnering zo ver ging dat een vogelhandelaar zelf als passagier met een schip meeging naar de Azoren, daar z’n kanaries inkocht, vervolgens met z’n handel weer naar de Republiek terugvoer en na aankomst een advertentie in de krant zette met een mededeling in de trant van ‘Frans is terug en hij heeft ze weer!’, was voor mij volslagen nieuw.2
Foto. Het natuurlijke leefgebied van de Serinus canaria omvat Madeira, de
Canarische eilanden en de Azoren, de archipel waar Frans Vogelaer ze vandaan
haalde. Deze foto van een Serinus canaria is op 23 maart 2012 genomen op La
Palma (Canarische eilanden) door Eric Verhagen
De Liefhebbers werd bekent
gemaeckt, als dat Frans Goossensz
de Vogelaer nu self is t ‘ huys gekomen van de Vlaemse Eylanden,
met een goede party Canari vogels, die hy verkoop by ’t stuck of
by ’t dosijn, een yder sijn gerijf, woonende by de Beurs, in de
Gaper steegh.
(Advertentie in ‘Oprechte Haerlemsche courant’ van 6 september 1670)
De Vlaemsche Eylanden
Met de Canarische eilanden en Madeira vormen de Azoren de drie archipels
waarop de stamvader van onze kanarie, de Serinus canaria, in de vrije natuur
voorkomt. Onderzoek heeft aangetoond dat de populaties op de drie genoemde
eilandengroepen genetisch nauwelijks van elkaar verschillen. In de vnl. oude
literatuur valt regelmatig te lezen dat kanaries ook voorkomen op de Kaap
Verdische eilanden en zelfs op St. Helena. Op de Kaap Verdische eilanden leven
geen kanaries en de op St. Helena rondvliegende leden van de Serinus canaria
zijn nazaten van door de mens geïntroduceerde exemplaren.3
Op kaarten uit de 16e en 17e eeuw worden de Azoren
aangeduid met ‘Vlaemsche Eylanden’ of een daarop gelijkende schrijfwijze. De
oorsprong van deze oude naam voor de Azoren gaat terug tot de 15e eeuw toen
Vlamingen, aangelokt door niet altijd even betrouwbare voorwendsels van de
initiatiefnemers, naar deze archipel emigreerden om er een nieuw bestaan op te
bouwen. Men schat dat in de 15e eeuw in totaal 1500-2000 Vlamingen
zich op de Azoren hebben gevestigd. Jan Huygen van Linschoten verbaasde zich
omstreeks 1590, toen hij enige tijd op de Azoren verbleef, zich over de
sprekende gelijkenis van sommige bewoners van de eilandengroep met de bevolking
van de Lage Landen.4
Eilanden van de archipel waarvan bekend is dat die door Frans Vogelaer en zijn
zoon werden bezocht om kanaries in te kopen waren Terceira en Faial.
Met
het Schip de Roomsche Maeght, voor 8 a 14 Dagen, van
Thersera komende, in Tessel gearriveert, is als Passagier
overgekomen Frans Vogelaer met een partye Canary-vogels,
de hij verkoopt by ’t Stuck of Dosijn, yder sijn gerijf; Liefhebbers
konnen hem vinden tot Amsterdam, by de Beurs, in de
Gaper-steegh, in de Vogelaer in ’t Hart.
(Advertentie in ‘Oprechte Haerlemsche courant’ van 1 augustus 1671
De Soon van Frans Vogelaer, nu
t’huys gekomen van Fiyael
met Schipper Tjerck Tjerckse, maeckt alle Liefhebbers bekent
(dat hij een) party Canary Vogels heeft mede gebracht, die
(hij) by ;’t stuck of dosijn verkoopt, tot Amsterdam, by de
Beurs, in de Gaper steegh.
(Advertentie in ‘Oprechte Haerlemsche courant’ van 3 mei 1672)
Verondersteld wordt dat Frans Vogelaer zijn jeugd heeft
doorbracht als Frans Goossensz, vanwege zijn beroep later als bijnaam (de)
Vogelaer kreeg en die als familienaam heeft aangenomen. In advertenties uit ca.
1670 noemde hij zich namelijk Frans Goossensz de Vogelaer, in die uit september
1688 ‘Frans Vogelaer’.
Behalve als vogelverkoper wordt Frans in de archieven ook genoemd als
vogelkooimaker.5 Hij woonde in Amsterdam, ‘in de Gapersteegh, by de
Beurs’. De Gapersteeg bestaat nog steeds en is één van de verbindingsstegen
tussen het Rokin en de Kalverstraat. Met de aanduiding ‘by de Beurs’ wisten de
minder met Amsterdam vertrouwde clientèle in ieder geval in welke buurt ze
Frans’ huis moesten zoeken. De toenmalige koopmansbeurs was aan het Rokin
gevestigd en bij iedereen bekend. Vogelaer verkocht zijn vogels aan huis en zijn
woning was herkenbaar aan een uithangbord met aan de ene zijde, naast
geschilderde vogeltjes, de volgende tekst:
Zie hier canary,
vink en putter,
Die het vooglen haat, dat
is een dutter
De andere zijde van het uithangbord sierde een portret van Frans en de tekst:
Men stoft dan
vrij op al wat vogels tart
Ik ben een Vogelaer in ’t
Hart6
Frans keerde niet van de Azoren terug met één lopertje
‘pietjes’, want je kon bij hem kanaries ‘per dosijn’ kopen. Waren 12 kanaries in
één koop teveel dan was Frans de beroerdste niet en kon je ze ook per stuk
aanschaffen, of anderszins, ‘yder sijn gerief’. Omdat Frans in landelijk
verschijnende kranten adverteerde en hij de kanaries ook per dozijn verkocht
krijgen we de indruk dat hij behalve vogelkooimaker en detaillist ook een soort
groothandel in kanaries bedreef en zijn afzetgebied zich niet tot Amsterdam
beperkte.
Een mens is niet gauw tevreden en helaas vertellen de advertenties niet voor
welke prijs de kanaries van de hand gingen, maar die was kennelijk lucratief
genoeg om de trip naar de Azoren te ondernemen en met winst af te sluiten. In de
‘couranten’ hebben we voor de periode 1669-1688 kunnen achterhalen dat Frans
vijf keer kanaries aanbood uit een van de Azoren betrokken partij. In november
1669, september 1970 en juli 1671 keerde Frans met de door hem hoogstpersoonlijk
op de Azoren gekochte kanaries terug in Nederland. In het voorjaar van 1672 is
z’n zoon op de Azoren geweest om daar kanaries in te kopen en in september 1688
adverteerde Frans in de Oprechte Haerlemsche courant met kanaries, die hij niet
zelf op de ‘Vlaemse Eylanden’ had aangeschaft, maar door anderen voor hem aldaar
waren gekocht. We mogen dus stellen dat Frans Vogelaer in ieder geval gedurende
een periode van 20 jaar, mogelijk, jaarlijks een aanzienlijke partij kanaries op
de Azoren kocht, of liet kopen en op deze wijze o.m. als importeur en
groothandel van kanaries in Amsterdam en omstreken in zijn levensonderhoud
voorzag.7
Omdat Frans in de in 1669 gepubliceerde advertentie zich als ‘de Vogelaer’
afficheerde was hij toen dus kennelijk reeds in deze branche actief en bij
menigeen als zodanig bekend, waardoor het niet uitgesloten is dat hij ook al
vóór 1669 in kanaries handelde en op de Azoren inkocht.
Advertentie
Frans Vogelaer t’ Amsterdam in de
Gaper-steeg, in de Vogelaer
in ’t Hart notificeert aen de Liefhebbers van de Canary-Vogels
dat hij een party puycks puyck sulcke vogels van de Vlaemse
Eylanden gekregen heeft, die hij verkoopt by ’t stuck of ’t dosijn.
(Advertentie in ‘Oprechte Haerlemsche courant’ van 18 september
1688)
Foto. Carel Fabritius (1622-1654), Putter (1654).
Let op het kettinkje aan de poot van de putter!
(Bron: Internet)
Foto. Pieter Aertsen (1509-1575), Markttafreel. Let op de rist dode vinken
in de rechterhand van de vogelverkoper (Bron:
Internet)
Vooralsnog kennen we Frans Vogelaer in de eerste plaats als vogelkooienbouwer en handelaar in levende kooivogels. Bij het bestuderen van de vraag hoe populair de kooivogel in de 17e eeuw in de Republiek was wordt vaak verwezen naar de veelheid aan 17e eeuwse schilderijen en tekeningen waarop een huisinterieur met vogelkooi staat afgebeeld. Het is trouwens nog maar de vraag of daar vaak een kanarie in heeft gezeten. De kans is namelijk heel groot dat de meeste bewoners van een 17e eeuwse vogelkooi inheemse vogels waren. Wereldberoemd is, bijvoorbeeld, het schilderijtje van Carel Fabritius van een putter.
Gerard Dou (1613-1675), Jonge vrouw aan kaptafel (1667). Let op de
geopende vogelkooi boven de twee vrouwenfiguren!
(Bron: www.collectie.boijmans.nl)
We moeten ons hierbij overigens realiseren dat het voor een
17e eeuwse schilder gebruikelijk was met het afbeelden van vogels, al
dan niet gekooid, een, meestal erotische en/of moraliserende, betekenis aan het
schilderij mee te geven. In heel veel 17e eeuwse teksten moet het
woord ‘vogelen’ geïnterpreteerd worden als ‘de liefde bedrijven’. Op het werk
‘Jonge vrouw aan kaptafel’ van de Leidse schilder Gerard Dou zien we aan het
plafond een vogelkooi hangen met het deurtje wagenwijd open. De vogel is
gevlogen, maar welke vogel? De keurige dame aan de kaptafel blijkt helemaal niet
zo netjes in haar gedragingen te zijn, want met het open kooitje wil de schilder
ons vertellen dat ze haar maagdelijkheid kwijt is.
Ondanks de realistische voorstelling hoeft zo’n 17e eeuws schilderij
dus geen getrouwe weergave van de werkelijkheid te zijn. M.a.w. de op 17e
eeuwse schilderijen gesuggereerde populariteit van de huiskamervogel hoeft niet
per definitie de reële verhoudingen weer te geven. Dit neemt niet weg dat we wel
mogen veronderstellen dat in 17e eeuwse huisinterieurs een vogelkooi
een regelmatig voorkomende verschijning was. Over het 18e eeuws
vogelkooienbezit is wat meer bekend. Matthey citeert een onderzoek naar vroeg 18e
eeuwse boedelinventarissen in Maassluis, waaruit bleek dat in 20% van de huizen
één of meerdere vogelkooien aanwezig waren. Op het eind van de 18e
eeuw was dit percentage in Maassluis zelfs gestegen tot 60 %.9
De vraag in hoeverre 17e eeuwse huiskamers werden opgefleurd door
fluitende kanaries is eveneens lastig te beantwoorden. Aanschaf en bezit van
exclusieve vogelsoorten lag vele eeuwen lang uitsluitend binnen de financiële
mogelijkheden van de welgestelden. Zelfs een voor ons eenvoudig vogeltje als een
kanarie, die met name enige decennia geleden menige huiskamer van de gewone man
met zijn gezang opfleurde, was tot in de 19e eeuw alleen voorbehouden
aan de beter gesitueerden. Als Frans Vogelaer hoogstpersoonlijk naar de Azoren
gaat om daar kanaries in te kopen is het vanzelfsprekend dat hij, om deze hele
onderneming met winst te kunnen afsluiten, de kanaries niet voor een appel en
een ei over de toonbank liet gaan. Een indicatie voor de prijzen waarvoor ca.
1700 kanaries verhandeld werden vinden we bij J.C. Hervieux de Chanteloup, die
aangeeft dat de kanarieprijzen in Parijs toen varieerden tussen 3 gulden
(omgerekend naar Hollandse valuta) voor de gewone groene tot 20 gulden voor de
meest exclusieve kleurslag. Kon de kanarie één of meerdere wijsjes fluiten dan
moest je in een geheel andere prijsklasse denken. Medio de 17e eeuw
wisselde een vogel die een dergelijk kunstje beheerste voor 60 - 100 gulden van
eigenaar. Kortom, mede op grond van Frans Vogelaer’s handel en wandel mogen we
wel concluderen dat een kanarie in de tweede helft van de 17e eeuw
voor de gewone man (nog) financieel onbereikbaar was.10
Slot
Frans Vogelaer was, met z’n op de Azoren ingekochte vogels, zeker niet de
enige die gedurende de tweede helft van de 17e eeuw de Nederlandse
markt van kanaries voorzag. Ten tijde dat Frans zijn vogelwinkel en
kooienwerkplaats runde werden, volgens Olfert Dapper, in de Republiek ook
kanaries gekweekt en ongetwijfeld werden daarvan exemplaren te koop aangeboden.11
Verder nemen we aan dat de Tiroolse en Duitse vogelhandelaren, die in de
loop van de 17e eeuw begonnen met hun ambulante handel door Europa te
trekken en ook naar Engeland overstaken, tevens de Republiek bezochten om
kanaries te verkopen.12
Het aanbod aan kanaries op de Nederlandse markt in de tweede helft van de 17e
eeuw bestond dus deels uit hier te lande en in het buitenland gefokte
exemplaren. Uit het feit dat Frans Vogelaer regelmatig zeereizen naar de Azoren
ondernam om daar wildvang kanaries aan te schaffen en in Amsterdam, uiteraard
met winst, te verkopen mogen we concluderen dat het aanbod aan gekweekte vogels,
zeker tot het einde van de 17e eeuw, niet voldoende was om aan de
vraag naar kanaries te kunnen voldoen. De handel in, al dan niet van de
Canarische eilanden of de Azoren afkomstige, wildvang kanaries bleef dus nog
heel lang in de Republiek in een behoefte voorzien, zeker tot het eind van de 17e
eeuw, ook toen er door fokkers op het Europese vasteland volop kanaries werden
gekweekt.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 2, pp. 16-27
- 0 -
door Jaap Plokker
In mijn zoektocht naar informatie over de kanarieteelt in vroeger eeuwen kwam ik in de literatuur diverse namen tegen van 17e eeuwse Engelse schrijvers, die in hun boeken over het houden en fokken van kanaries geschreven zouden hebben. Zoekend in de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bleek de KB diverse boeken, die ik graag wilde inzien, in bezit te hebben en in januari 2013 ben ik twee keer naar den Haag getogen om in deze oude Engelse boeken te speuren naar informatie over het houden en fokken van kanaries in vroegere eeuwen.
Op 25 januari 1661 schreef de, bij de Engelse marine
werkzame, hoge ambtenaar Samuel Pepys (1633-1703) in zijn dagboek het volgende:
‘Vanavond laat worden de twee kooien al afgeleverd, die ik in het begin van de
avond heb gekocht voor de kanarievogels, die Captain Rooth vandaag bij me heeft
laten bezorgen.’ Pepys was kennelijk nogal gehecht aan zijn vogeltjes, want,
toen hij op 11 januari 1664 thuis kwam en hoorde dat zijn kanarie was overleden,
was hij behoorlijk van slag. Naast kanaries bezat Pepys ook nog andere vogels,
want op 22 mei 1663 bezorgde de huistimmerman van ene Deptford bij hem een
merel, die hem 20 shilling kostte, en hem daags daarop tussen vier en vijf wekte
met zijn buitengewoon mooie zang. Anno 2013 lijkt het voor een ambtenaar wel erg
vroeg om half vijf op te staan, maar voor Pepys was dit niet uitzonderlijk. Uit
zijn dagboek kunnen we opmaken dat Pepys er niet alleen zelf plezier in schiep
vogels in een kooi in huis te hebben, maar ook in zijn kennissenkring diverse
personen volières bezaten.1
Gedurende de 17e eeuw verschenen in Engeland boeken met informatie
over en instructies voor het verzorgen van het vee, het telen van groente, het
bijhouden van de tuin en de boomgaard, enz. Daarnaast vinden we in deze boeken
ook praktische tips voor wat de elite in z’n vrije tijd placht te doen, t.w.
vissen, valkerij, jagen op viervoeters, met o.m. adviezen over welke
hondenrassen daarvoor
het geschiktst zijn, maar ook informatie en aanwijzingen over het vangen van
vogels, met netten en lijmstokken, en het houden en verzorgen van vogels in
gevangenschap.
Zowel op basis van het dagboek van Samuel Pepys als de inhoud van de in de loop
van de 17e eeuw verschenen boeken over het land- en vrijetijdsleven
van de Engelse elite mogen we concluderen dat het vangen, houden en verzorgen
van vogels voor de beter gesitueerden in het 17e eeuwse Engeland geen
ongebruikelijke bezigheid was. Omdat in de door mij geraadpleegde boeken ook
uitgebreid wordt ingegaan op het verzorgen en fokken van kanaries nemen we aan
dat, naast inheemse vogels, kanaries tot het favoriete gevogelte behoorde
waarmee de Engelse welgestelden zich in de 17e eeuw vermaakten. We
zullen achtereenvolgens drie, in de tweede helft van de 17e eeuw in
Londen uitgegeven en door mij geraadpleegde, boeken aan een nadere blik
onderwerpen.
Joseph Blagrave (1610-1679), ‘The Epitome of the Art of Husbandry’
Uitvoerig gaat Blagrave in op het houden en verzorgen van nachtegalen. Hij steekt zijn bewondering voor het nachtegaallied niet onder stoelen of banken. Zijn liefde voor de nachtegaalzang uit zich o.m. in het zelf houden en verzorgen van deze vogels. Hij schrijft hoe hij, nadat hij een keer een hard gekookt eendenei door het voer had verwerkt, binnen 24 uur maar liefst 6 nachtegalen verloor en waarschuwt hiermee anderen voor het gebruik van eendeneieren
in vogelvoer. Blagrave besteedt in zijn boek maar liefst twintig pagina’s aan het vangen van volwassen nachtegalen, het temmen van deze vogels, het met de hand grootbrengen van uit het nest gehaalde jongen, voermethoden, wat te doen wanneer de nachtegaal ziek wordt, enz.4
Foto. Titelpagina van de derde druk van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ .
Geschreven door J(oseph) B(lagrave), Gent.(leman) en uitgegeven te Londen in
1675.
(Foto Jaap Plokker)
De aanvulling over zangvogels in de derde editie van ‘The Epitome of the Art of
Husbandry’ is met name voor kanarieliefhebbers buitengewoon interessant. Het
bevat, zover mij bekend, de oudste uitgebreide verhandeling over het houden,
verzorgen en fokken van kanaries met bovendien een beknopte beschrijving van hoe
men toen in Duitsland kanaries placht te kweken. In de hierna te bespreken
boeken, het door John Ray geschreven ‘The Ornithology of Francis Willughby’ uit
1678 en het door Nicolas Cox geschreven ‘The Gentlemans Recreation’ uit 1677 (2e
ed.), treffen we met betrekking tot de beschrijving van de kanarieteelt
nauwelijks nieuwe informatie aan. Genoemde auteurs baseren zich volledig op
Blagrave en veel passages kan men letterlijk in ‘The Epitome of the Art of
Husbandry’ terugvinden.
Gezien het belang van Blagrave’s verhandeling over kanaries heb ik een poging
gewaagd een, naar mijn inzicht, zo letterlijk mogelijke vertaling te maken.
[p. 106]
Nu ik alle vogels met een zachte snavel heb besproken zal ik een poging wagen
een opsomming te geven van alle vogels die zich voeden met zaden en daarom een
harde snavel hebben. Zij komen in grote aantallen bij ons in Engeland voor. De
eerste waarmee ik zal beginnen is de vogel die we Kanarie-Vogel noemen, omdat
hij oorspronkelijk van de Canarische eilanden afkomstig is, maar nu worden er
heel veel in Duitsland gekweekt en ook in Italië. Ik beschouw de kanarie als de
beste zangvogel. In Engeland wordt ook wel met kanaries gebroed, maar nog niet
op de schaal en in de aantallen als in andere landen. Ik zal in deze volgorde,
naar mijn beste weten, doorgeven wat ik weet over kanaries: wat je moet doen om
ze te laten broeden, hoe je ze tijdens de broed moet verzorgen en hoe je de
jonge vogels zelfstandig moet krijgen.
[p. 107]
Betreffende de Kanarie-Vogel
Deze vogel werd vroeger uitsluitend ingevoerd vanaf de Canarische eilanden en is
daarom algemeen bekend onder de naam Kanarie-Vogel. De laatste tijd komen veel
nakomelingen van deze vogel vanuit Duitsland en daarom noemen wij ze, naar het
land van herkomst, Duitse-Vogels. Maar ik geloof dat de eerste originele
kanaries vanaf de Canarische eilanden werden ingevoerd.
De vogels die vanaf de Canarische eilanden ingevoerd worden staan niet meer zo
hoog in aanzien als vroeger, omdat de Duitse-Vogels veel mooier zijn van
uiterlijk en zang. De Duitse-Vogels hebben de veel mooiere slagen en toeren van
de nachtegaal. Ik zal hier ook uitleggen op welke manier ze dat geleerd hebben.
Veel landgenoten zien geen verschil tussen een kanarie en de algemeen in ons
land voorkomende groene vogels, maar wanneer ze nauwgezet zouden observeren hoe
het keeltje van de kanarie tijdens het zingen beweegt zullen ze hem, ongeacht de
kleur, snel van een andere vogel kunnen onderscheiden. Bovendien heeft een
kanarie een langere staart.
Let op kanaries die de gewoonte hebben hun kop naar achteren te draaien. Ze zijn
zelden goed.
De aard van de kanarie is behoorlijk tegenovergesteld aan die van andere vogels.
Hebben andere vogels aanleg om vet te worden, ik bedoel dan de mannen, kanaries
worden dat nooit. Door het temperament van de vogel en de zanglust houden ze
ternauwernood vlees op de rug, laat staan dat ze vet worden.
Foto. Titelpagina van het in de derde editie van ‘The Epitome of the Art of
Husbandry’ toegevoegde deel, met onderaan de aankondiging van de tekst over
zangvogels.
(Foto Jaap Plokker)
[p. 108]
Waar je op moet letten bij het kiezen van een kanarie
en hoe je te weten komt dat hij goed zingt
Let er in de eerste plaats op dat je een lange vogel koopt, die recht staat en
niet doorzakt. De vogel moet levendig, brutaal en niet angstig overkomen. Ik zou
iedereen die van plan is een kanarie van de Canarische eilanden of, zoals we
tegenwoordig noemen, een Duitse-Kanarie te kopen willen adviseren zich ervan te
verzekeren dat de vogel zingt, zodat je er zeker van bent dat je niet bedrogen
wordt met een vrouwtje voor een man.
Ten tweede moet de zang van een kanarie met plezier in je oren klinken. De één
houdt van een vogel met een liefelijke zang, de ander van een vogel met een
krachtig lied. Volgens mij houdt iedereen van een vogel die zijn lied lang
aanhoudt. Je moet dus de vogel kiezen die je het best bevalt.
Je denkt misschien een shilling te besparen wanneer je een vogel uit de
verzamelkooi koopt, maar die ben je kwijt wanneer je in plaats van een mannetje
een vrouwtje blijkt te hebben gekocht. Bedenk goed dat één op de twaalf,
zogenaamde, mankanaries een vrouwtje blijkt te zijn en een op de tien mannen
niet of nauwelijks zingt. Daarom adviseer ik je ook bij het kopen van een
kanarie de man alleen in een kooi te laten zingen. Dan kan je ook z’n lied
beoordelen voordat je je geld uitgeeft.
De meest mensen zijn van mening dat een kanarie met het meest gevarieerde lied
en die z’n lied het langst aanhoudt de beste zijn, maar de mening onder de
mensen is net zo gevarieerd als er vogelliedjes zijn.
We kunnen aan de hand van de zang verschillende soorten zangkanaries
onderscheiden: Ten eerste zijn er mensen die de voorkeur geven aan een kanarie
die zingt zoals een graspieper. Een tweede groep houdt van kanariezang die
overeenkomt met dat van de veldleeuwerik.
Foto. Illustratie uit de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’.
Geïllustreerde weergave van de in deze druk gepubliceerde aanvullingen op de
vorige edities, met linksboven de zangvogels.
(Foto Jaap Plokker)
[p. 109]
Ze hebben een liefelijke zang en houden hun lied lang aan, maar er zit, naar
mijn mening, weinig variatie in.
Een derde groep houdt van de kanarie die zijn lied begint als de veldleeuwerik
en vervolgens de tonen van het nachtegaallied zingt. Deze vogels zijn als ze het
goed doen, naar mijn mening de aangenaamst zingende vogels ter wereld.
Tenslotte zijn er ook mensen die het niet uitmaakt of de vogel zijn lied lang
aanhoudt, geen variatie in het lied verwachten, als de vogel maar hard zingt en
lawaai maakt.
Dus kijkend naar de kanariezang houden sommigen van een kanarielied dat lijkt op
dat van de graspieper, sommigen geven een voorkeur aan de op de veldleeuwerik
gelijkende kanariezang, bijna iedereen houdt van de nachtegaalzangers en een
enkeling tot niemand houdt van kanariezang dat lijkt op die van de vink.
Hoe je er achter komt dat een kanarie gezond is wanneer je hem koopt
Wanneer je de vogel uit de voorraad kooi haalt moet je hem alleen in een kooi zetten. De kooibodem moet schoon zijn, zodat je z’n mest kunt zien. Wanneer de vogel fier overeind staat, en niet ineengedoken, hij opgewekt uit zijn ogen kijkt, en niet slaperig, en hij ook niet de neiging heeft z’n kop onder een vleugel te stoppen, dan zijn dat aanwijzingen dat je met een gezonde vogel van doen hebt. Maar de grootste zekerheid heb je wanneer je z’n poepen en mest bekijkt. Als hij na het poepen met zijn staat klapt als een nachtegaal is dat een belangrijk teken dat hij niet in perfecte gezondheid is. Hoewel hij dan toch kan zingen en kwiek oogt, verzeker jezelf ervan dat het niet lang zal duren voordat de vogel ziek is. Vervolgens, is de mest dun en waterig, zonder enige harde stukjes, dan is de vogel niet in orde. Tenslotte, wanneer de mest slijmerig wit is, zonder zwarte stukjes, dan is dat een gevaarlijk teken, nl. dat z’n dood naderende is.
[p. 110]
Als je zo’n vogel koopt zal je er niet lang plezier van hebben. Wanneer een
vogel in perfecte gezondheid is ligt erop de bodem een hoopje mest, dat rond en
hard is met een klein stukje wit aan de buitenkant en donker van binnen, dat na
het poepen snel droog is. Naar mijn mening is de vogel gezonder naarmate het
hoopje mest groot, rond en hard is. Van een zaadeter is de mest zelden te hard,
behalve wanneer hij erg jong is.
Foto. Bladzijde uit de derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’
waarop te lezen valt met welk doel Blagrave een deel over zangvogels in zijn
boek heeft opgenomen.
(Foto Jaap Plokker)
Wat te doen wanneer je kanarievogel beginnen te broeden
of tekenen vertonen dat ze willen gaan broeden
In de eerste plaats moet je om te kunnen broeden een kooi of een ruimte
inrichten die hiervoor geschikt is. Aan de kant van de opkomende zon moet je een
gedeelte inrichten waar de vogels vrij kunnen vliegen. Je moet dit afscheiden
met een stuk gaas en voor een opening zorgen zodat de vogel er naar believen in
en uit kunnen gaan.
Wanneer je een geschikt vertrek voor de broed hebt ingericht plaats je in de
hoeken
enkele heksenbezems van twijgjes of bossen hei met in de midden een opening.
Wanneer de ruimte behoorlijk hoog is kan je twee of drie bezems boven elkaar
zetten. Je moet ze dan wel met schotjes zo van elkaar scheiden dat de vogels die
in de bovenste struik zitten niet op de kop van de vogels die eronder zitten
kunnen poepen. Bovendien kunnen dan de vogels die in een bovengelegen bezem een
nest hebben niet zien wanneer een pop in de struik daaronder op een nest zit.
Doe je dit niet dan zal de pop of de man op de pop van het andere koppel
afvliegen met vaak als gevolg dat er eieren of jongen verloren gaan.
Vervolgens moet je een bak plaatsen waar je zoveel voer in kunt doen dat de
vogels voor een bepaalde tijd te eten hebben, zodat je ze tijdens het broeden
niet steeds hoeft te storen.
[p. 111]
Bovendien moet je in de ruimte een geschikte waterbak plaatsen. Hang de bak,
waarin je van plan bent het zaad te doen, buiten het bereik van muizen opdat ze
het zaad niet opeten en de kanaries van honger omkomen. Je zult ook materiaal
moeten verstrekken waarmee de vogels een nest kunnen bouwen, zoals watten, dood
gras, eland haar en grondmos, dat aan de slootkant of in de bossen groeit. Je
moet het eerst drogen daarna vermeng je het met elkaar en vervolgens hang je het
nestmateriaal op in een net zodat de vogels er naar believen uit kunnen pikken.
Je moet overal in de ruimte zitstokken aanbrengen en wanneer de ruimte groot
genoeg is kan je in het midden een boompje zetten. Daar zullen de vogels veel
plezier aan beleven.
De hoeveelheid vogels in de ruimte is afhankelijk van de grootte van het
vogelverblijf. Het kan beter onderbevolkt dan overbevolkt zijn, want kanaries
houden van hun vrijheid.
Wat het meest noodzakelijk is wanneer ze beginnen te broeden
Wanneer je bespeurt dat ze met nestmateriaal beginnen te slepen en een nest gaan
bouwen geef je één keer per dag, of tenminste elke twee dagen een klein beetje
groenvoer en wat broodsuiker. Dit veroorzaakt glibberigheid in het lichaam van
de vogel waardoor de eieren, zonder de vogel te blesseren, gelegd kunnen worden.
Want vaak overlijdt een vogel bij het leggen van het eerste ei, wat in diverse
opzichten voor de fokker een groot verlies is.
Ten eerste komt er van het eerste broedsel niets terecht. Ten tweede moet je
voor de man een nieuw vrouwtje beschikbaar hebben en ze moeten elkaar ook nog
accepteren.
[p.112]
Is de pop doodgegaan dan kan je beter de man weghalen in plaats van hem in de
broedgelegenheid te laten zitten, in het bijzonder wanneer het een kleine ruimte
is. Zit hij bij andere koppels in een grote ruimte dan kan hij weinig kwaad
aanrichten. Het is dan erg moeilijk om de vogel er uit te pikken waarvan de pop
is overleden en het vangen van deze vogel zou veel meer schade aanrichten dan
hem bij de andere te laten. Laat hem dan maar zitten tot het eind van het
seizoen, wanneer je de vogels uitvangt om ze te scheiden. Wanneer er maar twee
of drie paartjes bij elkaar zitten kan je het beste de man weghalen en op een
andere plaats hem aan een ander vrouwtje koppelen en als dat klikt ze weer in de
broedruimte terugzetten.
Wanneer je constateert dat ze een nest gebouwd hebben haal dan het net met
nestmateriaal weg voordat ze boven de eieren die al gelegd zijn doorgaan met het
bouwen van het nest.
Kanaries broeden gewoonlijk drie keer per jaar. Ze beginnen in april, broeden in
mei en juni en soms tot in augustus, maar dat is erg ongebruikelijk, zowel in
Engeland als in Duitsland.
Hoe ze kanaries broeden in Duitsland
Ik zal alles exact vertellen over hoe ze in Duitsland kanaries kweken, zoals ik
dat heb vernomen van degenen die het zelf hebben gezien en ook op deze manier
broeden.
Je begint met een grote ruimte voor de kweek in te richten. De kweekruimte moet
de vorm hebben van een schuur, dus langwerpig. Aan ieder uiteinde is een
vierkante vliegruimte met gaten waardoor je van de centrale in de vierkante
ruimtes kunt komen. In deze vierkante ruimte plaatsen ze enkele boompjes met een
dichte begroeiing, want kanaries houden er van om in degelijke boompjes te
broeden en te zingen.
[p. 113]
Op de bodem strooien ze fijn zand, waarop weer raapzaad, vogelmuur en kruiskruid
wordt gestrooid. Dit eten de oude vogels, zowel tijdens de broed als wanneer er
jongen zijn. In de centrale broedruimte wordt allerlei materiaal gebracht wat de
vogels nodig hebben om een nest te bouwen. Ze zetten in alle hoeken
heksenbezems, bovenop elkaar net zoveel als de kweker denkt nodig te hebben.
Tussen elk nest worden afscheidsschotjes geplaatst waardoor ze ongestoord kunnen
broeden. In het midden van de ruimte wordt een schot geplaatst om elke kant te
kunnen verduisteren, want geen enkele vogel houdt er van wanneer er te veel
licht op het nest valt. Als de ruimte groot genoeg is worden er twee bomen
geplant, aan elke kant één, met veel takken. Ook aan de korte kant en bij de
nesten moeten takken aangebracht worden zodat de vogels er op kunnen zitten.
Ook in de vliegruimte worden takken bevestigd waarop de vogel kunnen zitten. De
broedruimte wordt vol gehangen met nestmateriaal en hiervan wordt ook op de
grond gestrooid. Zo maken ze de broedruimte geschikt, elk naar eigen inzicht.
Dit geldt ook voor het water. Sommigen hebben mooie fonteintjes in de
vliegruimte staan. De vogels kunnen dan niet alleen vrij vliegen, maar ook naar
hartenlust baden. Het geknoei met het water zorgt er voor dat de zaden, die op
het zand gestrooid zijn, opkomen.
Wat te doen wanneer ze jongen hebben
Duitsers halen zelden het nest weg om de jongen met de hand groot te brengen, zoals wij doen, maar zij laten de oude vogels de jongen grootbrengen.
[p. 114]
Wanneer de jongen krachtig genoeg zijn en harde zaden kunnen pellen hebben ze
kleine ruimtes voor de jonge vogels om op zaad te komen. Zij geven hen allerlei
soorten groene zaden om te eten en ze hebben een soort van klapkooi om ze te
vangen. Zij zeggen wanneer ze de zaden niet weken er erg weinig jongen zullen
blijven leven. Omdat de zaden nog erg hard en moeilijk voor hen te pellen zijn
en de pop geneigd is hen te verlaten en aan een nieuw nest te beginnen zullen ze
wegkwijnen en doodgaan.
De man van wie ik deze informatie heb bevestigde dat de Duitsers pas tot deze
perfectie in het broeden van kanaries zijn gekomen nadat ze in hun eigen land
zelf gekweekte vogels kregen die gewend waren aan de seizoenen. Nu broeden ze
kanaries in overvloed en voorzien ze heel Polen, Duitsland en Frankrijk en de
laatste jaren ook Engeland, waar ze net zo veel verkopen als in welke andere
plaats in de wereld.
Hoe je de jongen die uit het nest zijn gehaald moet grootbrengen
Kanaries moet je niet te lang in het nest laten, want als je dat wel doet hebben
ze de neiging weerspannig te worden en lastig te voeren. Daarom moet je ze uit
het nest nemen wanneer ze 9 of 10 dagen oud zijn en in een klein mandje leggen,
waarover je een netje legt. Ze hebben namelijk de neiging er uit te springen en
wanneer je er geen netje overlegt zullen op de grond val-len, zich verwonden en
binnen de kortste keren onherroepelijk dood gaan. In de eerste week moet je ze
erg warm houden, want ze zijn dan nog erg zwak, gevoelig voor krampen en kunnen,
als ze koud zijn, hun voedsel niet verteren.
Wanneer je ze bij de ouders vandaan haalt doe dat dan in de avond en, indien
mogelijk, buiten het zicht van de oude vogels anders hebben die erg de neiging
met tegenzin aan een
[p. 115]
nieuw nest te beginnen en bij het minste geringste wat schrik aanjaagt zowel
eieren als jongen in de steek te laten.
Wanneer je de jongen weggenomen hebt en in een met een netje bedekt mandje hebt
gedaan maak je het voer als volgt: Neem wat van de grootse raapzaden die je hebt
en week dat ongeveer 24 uur. Dat kan ook korter wanneer het water een kleine
beetje warm is. Ik denk dat 12 uur dan volstaat. Laat het water uit het zaad
lekken, voeg een derde deel wit brood en een beetje bloem van kanariezaad aan
het geweekte zaad toe en vermeng dat met elkaar. Dan neem je een klein stokje,
neem een beetje voer op het puntje en geef dan elke vogel twee tot drie keer een
beetje voer. Geeft ze eerst niet te veel, maar wel vaak, want wanneer je in het
begin hun maagjes overbelast zullen ze niet gaan groeien. Ook zullen ze het voer
overgeven, wat een zeker teken is dat ze niet lang meer zullen leven. Besteed
daarom de grootste zorg aan de jongen door ze in het begin met mate te voeren,
zodat hun maagjes het voer kunnen verteren. Want je moet begrijpen dat de oude
vogels ze iedere keer maar weinig voeren en het door hen gegeven voer opgewarmd
is in hun maag voordat ze het aan de jongen geven. Het raapzaad dat ze van de
oude vogels krijgen is gepeld wat niet zo zwaar op de maag ligt als de zaden
waar de dop nog om heen zit. Daarom moet er in het begin veel aandacht aan
besteed worden om hun maagjes te besparen en ze in goede gezondheid te houden.
Je moet het voer niet te droog maken, want anders hebben ze de neiging hun buik
te verbranden, omdat alle zaden heet zijn. Want ik heb gezien dat de ouder
vogels constant drinken nadat ze zaden hebben gegeten en een klein beetje
voordat ze de jongen gaan voeren. Nadat ze gevoerd hebben gaan ze een kwartier
of langer op de vogels zitten om ze warm te houden en het voer beter verteerd
kan worden. Daarom moet je, wanneer je ze gevoerd hebt, ze bedekken
[p. 116]
en erg warm houden, zodat ze het voer beter kunnen verteren.
Ziekten bij de Kanarie-Vogels
Vanwege het temperament en de zanglust ligt het niet in de aard van de Kanarie-Vogel om vet te worden en goed in het vlees te komen. Kanaries zijn gevoelig voor verschillende kwalen zoals het krijgen van een abces bovenop het hoofd. De puisten hebben een gele kleur en veroorzaken druk op het hoofd. Wanneer het niet bij de eerste symptomen bestreden wordt vallen de vogels vaak van hun stok en sterven binnen de kortste keren. De best bewezen methode die ik weet is om een zalf te maken bestaande uit een samengesmolten mix van verse boter en kapoenvet en daarmee de bovenkant van het kopje twee of drie dagen te zalven. Het abces zal dan spoedig verdwijnen en de vogel is genezen. Maar laat je hem te lang alleen zonder er iets aan te doen dan moet je hem drie tot vier keer zalven en wanneer het op het hoofd zacht is geworden de puist voorzichtig openmaken en de etter, dat lijkt op het dooier van een ei, er uit laten komen. Smeer vervolgens wat zalf op de plek en het zal onmiddellijk zonder enig probleem genezen. Wanneer het abces terugkomt doe dan zoals ik hierboven beschreven heb. Zo’n zieke vogel moet je vijgen geven en in het drinkwater een of twee schijfjes zoethout en wat kandijsuiker doen.
[p. 132]
Op blz. 132 voegt Blagrave aan bovenstaande medicatie nog enkele specifieke
kanarieziektes toe:
De Kanarie-Vogel is voor veel ziekte gevoelig, zoals duizeligheid in z’n hoofd,
vallende ziekte, stuipen, benauwdheid in maag en borst, vanwege zijn bijzondere
opgewondenheid. Ook is hij gevoelig voor diaree, wat, indien dit niet op tijd
wordt bestreden, zijn dood betekent.
[p. 116, vervolg)
Kanaries die ouder dan drie jaar zijn noemen we ‘Runts’, en die van ongeveer
twee jaar ‘Erisses’. Wanneer ze harde zaden kunnen pellen en door de ouden
worden opgevoed noemen we ze ‘Branches’. Wanneer ze pas uitgevlogen zijn en nog
door de ouders worden gevoerd noemen we ze ‘Pushers’ en die met de hand worden
grootgebracht ‘Nestlings’. Met de hand grootgebrachte kanaries beschouw ik als
de beste,
[p. 117]
omdat ze veel tammer en veel gemoedelijker met hun eigenaar omgaan en dat is
toch waaraan je het meeste plezier met een vogel beleeft. Want aan een vogel die
niet tam, wild en bokkig is, zich op alle mogelijk manieren verwondt en
verzaakt om te zingen beleef je geen plezier in hem te voeden en, wat het
belangrijkste is, naar hem te luisteren.
Naast deze uitgebreide verhandeling over specifiek de kanarie vinden we elders
in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’, in de beschrijving van de zangvogels,
enige opmerkelijke zinsneden betreffende het houden en africhten van kanaries.
In het algemeen leven, volgens Blagrave, de vogels met zachte bekken, de
vruchten- en insecteneters dus, korter dan de zaadeters. Blagrave rangschikt de
kanaries onder de sterke vogels en weet te vertellen dat bij sommigen eigenaren
kanaries wel 20 jaar in leven bleven.5
Blagrave is in het bijzonder geïnteresseerd in vogels die je het lied van
een andere zangvogel of een melodietje kunt aanleren. Dit zijn, in zijn ogen de
meest waardevolle zangvogels om te houden. Blagrave is niet zo gecharmeerd van
de zang van de vink, omdat hij nauwelijks zijn lied varieert, zoals andere
vogels wel doen. Uit het nest van de vink worden, volgens Blagrave, zelden
jongen gehaald omdat het erg lastig is ze een wijsje of het lied van een andere
zangvogel te laten zingen, wat bij de kneu en de kanarie wel gelukt.
Blagrave laat een aantal vogels de revue passeren die je wel een wijsje en het
lied van een andere vogel kunt aanleren. Spreeuwen, indien heel jong bij de
ouders vandaan gehaald, kun je leren een wijsje te fluiten, te laten spreken en
ook kunnen zij het lied van een andere vogel imiteren door hem onder de vogel te
hangen waarvan hij het liedje leren moet. Ook de merel kan je, mits jong uit het
nest gehaald, iets leren. Met de goudvink kan je heel goed een wijsje instuderen
door het hem regelmatig voor te fluiten. Het roodborstje is bijzonder geschikt
om een wijsje aan te leren en evenzo om te leren spreken, maar je moet ze altijd
buiten het gehoor van andere roodborstjes houden. De kanarie kan je, volgens
Blagrave, bijna alles aanleren, als je hem maar jong bij de ouders vandaan
haalt. Ook de kneu kan je veel aanleren, als het maar niet te lang en te
gevarieerd is. De geëigende methode om vogels de zang van andere vogelsoorten
aan te leren is, volgens Blagrave, om de leermeester in een kooi boven de kooi
met de jonge vogel te hangen.6
Tenslotte heeft Blagrave nog enkel tips voor de zang leermeester. Als je
een vogel een wijsje wilt aanleren, of het nu gebeurt door het met de mond voor
te fluiten of met een fluitje, een ‘flaggellet’, begin dan met een eenvoudig,
niet te lang melodietje. Leer de vogel eerst één wijsje en dan, stuk voor stuk,
de volgende. Houd hem geïsoleerd van andere vogels, want hij heeft de neiging
welk vogelgeluid dan ook beter te onthouden dan een wijsje. Een algemene regel
is dat je een vogel het meest kan aanleren wanneer je hem zo jong mogelijk bij
de ouders vandaan hebt gehaald.7
Foto. Een door een voor mij onbekende meester getekend portret van Francis
Willughby of Middleton (1635-1672), soms ook gespeld als Willoughby.
(Bron: Internet)
Francis Willughby (1635-1672) en John Ray (1627-1705) ,’The Ornithology of
Francis Willughby of Middleton’
Francis Willughby was van adellijke komaf. Hij werd geboren op 25 november 1635
op het familielandgoed Middleton Hall, in het plaatsje Middleton, in het Engelse
graafschap Warwickshire. Tijdens z’n studie in Cambridge kwam hij in aanraking
met de aldaar docerende John Ray. Beiden deelden dezelfde interesse voor de
natuur en de aanvankelijke docent-student relatie leidde uiteindelijk tot
wetenschappelijke samenwerking op het gebied van de biologie en een goede
vriendschap. Na een studiereis door Europa, waarin heel veel materiaal over de
planten en dierenwereld werd verzameld, besloten Ray en Willughby hun
aantekeningen in boekvorm uit te geven. Terwijl Willughby nog volop bezig was
met het ordenen en verzamelen van informatie die hij voor zijn te publiceren
boeken nodig had werd hij in het voorjaar van 1672 ernstig ziek. Op 3 juli 1672,
na een ziekbed van nauwelijks een maand, overleed de 36 jarige Francis Willughby
aan de gevolgen van pleuritis, een vrouw en drie kinderen achterlatend.8
John Ray werd in 1627 geboren als zoon van de smid van het Engelse plaatsje
Black Notley. Op 16 jarige leeftijd vertrok hij naar Cambridge om aan de aldaar
gevestigde universiteit te studeren. Ray bleef aan de universiteit van Cambridge
verbonden als docent. Hij doceerde o.m. Grieks en wiskunde, maar zou de
geschiedenis ingaan als botanicus en docent en kompaan van z’n bekendste
leerling Francis Willughby.
In het voorjaar van 1663 vertrokken Ray en Willugby in gezelschap van nog twee
studenten naar het Europese vasteland voor een reis door de Lage Landen,
Duitsland, Italië en Frankrijk. In het voorjaar van 1666 keerde Ray naar
Engeland terug, terwijl Willughby nog een bezoek aan Spanje bracht. Thuisgekomen
hadden beide wetenschappers een vracht aan informatie verzameld. De bedoeling
van Ray en Willughby was om alle door hen verworven kennis uit te werken in een
serie boeken waarin het planten- en dierenleven in een universeel systeem waren
gerangschikt. Willughby zou de fauna en Ray de flora voor z’n rekening nemen.
Met de vroege en plotselinge dood van Francis Willughby viel dit voornemen
compleet in duigen.
De erfenis van Francis Willughby bestond o.a. uit diens archief met niet alleen
tijdens het vele veldwerk gemaakte aantekeningen over, viervoeters, vogels,
vissen en insecten, maar ook uit notities betreffende zijn ordening van de
vogels in een universele classificatie. Hoewel Francis op zijn sterfbed daartoe
niet had aangedrongen besloot z’n onderzoekscompagnon John Ray het levenswerk
van Francis zoveel mogelijk te voltooien. Willughby’s aantekeningen over de
vogels werden door Ray verder uitgewerkt en in 1676 in een Latijnse uitgave
gepubliceerd onder de titel ‘Ornithologiae libri tres’. In 1678 werd hiervan een
Engelstalige versie uitgegeven, ‘The Ornithology of Francis Willughby of
Middleton’. Willughby’s aantekeningen over de vissen werden eveneens door John
Ray uitgewerkt en in 1686 gepubliceerd.
Foto. Portret van John Ray (1627-1705), geschilderd door een voor mij onbekende
meester.
(Bron: Internet)
De door mij geraadpleegde eerste druk van de ‘The Ornithology of Francis
Willughby’ bevat ook een serie koperplaatafdrukken met afbeeldingen van heel
veel verschillende vogelsoorten, ook van een kanarie. De graveurs gebruikten als
voorbeeld illustraties uit de bestaande literatuur, zoals door Ray en Willughby
tijdens hun Europese trip aangeschafte boeken.9
De inhoud van ‘The Ornithology’ is te verdelen in drie boeken. Eén boek is
gewijd aan de valkerij en één aan de vogelvangst. Verreweg het belangwekkendste
deel van het boek bestaat uit een systematische beschrijving van de tot dan toe
bekende vogels volgens de classificatie zoals Francis Willughby had bedacht. Zo
worden de vogels onderverdeeld in groepen met gelijke fysieke kenmerken en
vergelijkbaar gedrag. Willughby onderscheidt bijvoorbeeld vogels met rechte en
vogels met kromme snavels. De kromsnavels worden weer verdeeld in vleeseters,
roofvogels, en fruiteters, papegaaien, die vervolgens weer naar grootte worden
verdeeld in drie groepen. Algemeen wordt het werk van Willughby erkend als de
eerste poging de vogelwereld in een universeel systeem te ordenen. De bekende
Zweedse botanicus en zoöloog Carl Linnaeus (1707-1778), die we als grondlegger
beschouwen van de moderne nomenclatuur van flora en fauna, zou wat betreft de
ordening van de vogelwereld voortborduren op hetgeen Willughby in de jaren ’60
van de 17e eeuw tot stand had gebracht.10
Bij de beschrijving van de vogels, het uiterlijk, gedrag, mate van geschiktheid
om in gevangenschap te houden en hoe te verzorgen, baseerde Willughby zich niet
alleen op de eigen waarnemingen in het veld, maar ook op hetgeen al eerder was
gepubliceerd. Belangrijke bronnen voor hem waren de boeken van Konrad Gesner,
Ulisse Aldrovandi en Gionvianni Pietro Olina. Hun teksten werden door Willughby
kritisch doorgenomen en wanneer hij op basis van eigen waarnemingen correcties
noodzakelijk achtte deed hij dat.11
Foto. Titelpagina van de eerste druk van het door John Ray geschreven ‘The
Ornithology of Francis Willughby of Middleton’.
(Foto Jaap Plokker)
De in ‘The Ornithology’ aan de kanarie gewijde tekst kan men in twee delen
splitsen. Het eerste deel is een Engelse samenvatting van wat Gesner, Aldrovandi
en Olina reeds eerder in het Latijn of Italiaans over de kanarie hadden
gepubliceerd. Het tweede deel is een samenvatting van de tekst over het houden
en fokken van kanaries zoals die te vinden is in ‘The Epitome of the Art of
Husbandry’ van Joseph Blagrave. Ray is wel zo professioneel om in zijn inleiding
te vermelden dat hij de informatie over de kanaries aan voornoemd boek heeft
ontleend. Omdat de schrijver zich alleen met zijn initialen, J.B., bekend had
gemaakt was diens naam bij Ray niet bekend en beperkte hij zich tot de
aanduiding ‘a late English Writer’.12
Degenen die het Latijn en Italiaans niet machtig waren vonden in ‘The
Ornithology of Francis Willughby’ een Engelse samenvatting van wat Gesner,
Aldrovandi en Olina eerder over de kanarie hadden gepubliceerd. Gezien het
belang van de drie genoemde auteurs voor de geschiedschrijving van de kanarie en
de kanarieteelt en de invloed die Willughby’s vertaling mogelijk heeft gehad op
latere auteurs geven we hierbij een zo letterlijk mogelijke Nederlandse weergave
van wat, volgens Willughby en Ray, door hen over de kanarie is geschreven.
Foto. Deel van het classificatieschema van de vogels zoals dit door Willughby is
ontwikkeld.
(Foto Jaap
Plokker)
[p. 262]
Over de Kanarie-Vogel, volgens Gesner, Aldrovandus en Olina
‘Canaria’ is een eiland in de Atlantische Zee aan de linkerkant van Mauritania
(=
Mauritanië), een van de eilanden die in de Oudheid vanwege de uitstekende
temperatuur ‘Fortunate’ werden genoemd. ‘Canaria’ werd zo genoemd vanwege de
aanwezigheid van grote aantallen grote honden, ‘Mastives’, zoals Plinius op
grond van de beschrijving van Juba heeft geschreven. (In het Latijn is hond
‘canis’.
Juba II (52/50 v Chr. – 23 n Chr.)
was koning
van Numidia in Noord Afrika, verhuisde naar Mauritanië en zond een expeditie
naar de Canarische eilanden. J.P.) Alle eilanden, die in de Oudheid
‘Fortunate’ werden genoemd heten vandaag ‘Canaries’ (= Canarische eilanden).
Van deze eilanden worden in onze tijd zangvogels overgebracht, die vanwege de
plaats waar ze broeden ‘Canary-Birds’ (= Kanarie-Vogels) worden genoemd.
Anderen noemen ze Suiker-Vogels, omdat de beste suiker vandaar wordt aangevoerd.
Van deze vogel hebben we gemeend hem direct na de sijs te moeten bespreken,
omdat sommigen hem beschouwen als een soort sijs, zoals Turner; en eerlijkheid
gebiedt te zeggen dat qua kleur en vorm hij veel op de sijs lijkt. Op grond van
de informatie van een relatie van zijn vriend beschrijft Gesner de vogel als
volgt: Hij heeft de grootte van een gewone mees, heeft een kleine, witte snavel,
dik bij de inplant en uitlopend in een scherpe punt. Alle veren van de vleugels
en staart zijn groen, zodat hij weinig verschilt met de kleine vogels die we in
ons land ‘Citrils’
(=
Carduelis citrinella) noemen, of anderen ‘Zisels’ en de Italianen ‘Ligurini’,
met wel de opmerking dat hij een klein beetje groter en qua uiterlijk iets
groener is dan genoemde vogels. Tot zo ver Gesner.
Tussen de man en de pop heb ik dit verschil opgemerkt: De borst, buik en het
bovenste gedeelte van de kop uitlopend naar de snavel zijn bij de man geler dan
bij de pop. Beide sekses zijn niet vet. Over zijn zang heeft de genoemde
Gesner
het volgende geschreven: Hij heeft erg zoete en schrille tonen, die in één
ademtocht, erg lang en zonder onderbreking, worden aangehouden. Hij kan zijn
lied uitrekken, soms naar heel hoog gaan en vervolgens zijn stem verbuigen naar
een uiterst aangename en kunstzinnige melodie. Het geluid dat hij maakt is erg
scherp en zo vibrerend dat, wanneer hij zich uitstrekt en uit zijn keeltje met
al zijn kracht het geluid perst en dit het oor treft, het schelle geluid het oor
van de toehoorders verdooft. Velen zijn verrukt van dit soort van zang, velen
ergeren zich er ook aan en zeggen dat ze door het geluid zijn ontzet en
verdoofd.
De kanarie wordt overal erg duur verkocht, zowel vanwege de aantrekkelijkheid
van zijn zang en omdat hij met grote zorg en toewijding van ver moet worden
aangevoerd. Vanwege deze redenen en omdat hij zeldzaam is, kunnen alleen de adel
en vooraanstaanden zich zo’n vogel veroorloven. (Ray
en Willughby plaatsten bij dit citaat uit het boek van Gessner de volgende
opmerking in de kantlijn: Vandaag de dag worden er veel kanaries ingevoerd en
worden ze niet meer zo duur verkocht, zodat mensen met een gemiddeld inkomen
zo’n vogel kunnen kopen en onderhouden)
Foto. Pagina uit ‘‘The Ornithology of Francis Willughby’ waarop diverse
vogelvangstmethoden worden afgebeeld.
(Foto Jaap
Plokker)
Wanneer iemand aangetrokken wordt door de melodie van deze vogel laat hem dan
een vogel kopen die een lange staart heeft en een smal lijfje. Want door
ervaring heeft men ontdekt dat hoe kleiner ze zijn des te melodieuzer ze
zingen. De grote vogels die in kooien zijn opgesloten en hun kop rond en
achterwaarts draaien worden niet beschouwd als goede Kanarie-Vogels. Dit soort
wordt hier naar toe gebracht van de eilanden Palma en Cap Verde. Ze noemen deze
vogels ‘gekken’ vanwege de bewegingen die ze maken en die op de gedragingen van
gekke mensen lijkt.
Ze voeden zich met kanariezaad, waarvan ze graag eten en daarom, evenals de
vogels, van deze eilanden wordt ingevoerd.
Gesner, overeenkomstig de informatie die hij van de relatie van zijn vriend
heeft gekregen, schrijft dat ze met het zelfde voer gevoerd worden als de sijs
en de ‘citrils’, t.w. lijnzaad en maanzaad en soms ook millet. Maar in het
bijzonder houden ze van suiker en suikerriet en ook van vogelmuur en
sterrenmuur. Hij bevestigt dat hiermee de zang gestimuleerd wordt.
Deze vogels hebben nogal last van abcessen, tumoren, gezwellen in de kop, die ik
beschouw als een soort ‘Atheromata’ De abcessen moeten gezalfd worden met boter
en kippenvet tot het gezwel rijp is en het pus eruit gedrukt kan worden. Daarna
moet de plek opnieuw gezalfd worden tot het is genezen. Soms hebben ze ook heel
veel last van luizen. In dat geval is het goed om ze vaak met wijn te
besprenkelen. Hierdoor wordt het ongedierte gedood en het maakt de vogels
sterker om dit ongemak te overkomen. Dit aldus Aldrovandus.
Dit soort vogels komen, volgens Olina, ook voor op het eiland ‘Ilva’(= Elba) en
wel een gedegenereerd soort. Oorspronkelijk stammen ze af van vogels van de
Canarische eilanden, die met een schip vervoerd werden van de Canarische
eilanden met als bestemming ‘Lighorn’ (= Livorno). Het schip leed vlak bij dit
eiland schipbreuk en de ontsnapte vogels brachten zich daar in veiligheid. Nadat
de kanaries zich op Elba gevestigd hadden vermenigvuldigden ze zich daar in
grote aantallen. Het verblijf op een andere plaats veroorzaakte enkele
veranderingen in het uiterlijk van de vogel, want deze gedegenereerde kanaries
hebben zwarte poten en meer geel onder de kin dan de gewone Kanarie-Vogels.
Foto. Een van de koperplaatgravures in ‘The Ornithology of Francis Willughby’,
met o.m. een afbeelding van een kanarie.
(Foto, Jaap
Plokker).
Het tweede deel van de verhandeling over kanaries in ‘The Ornithology’, ‘Additions to the History of the Canary bird out of a late English Writer concerning singing Birds’, is, zoals gezegd, een zeer uitgebreide samenvatting, met soms letterlijke citaten, van Joseph Blagrave’s ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. Deze tekst in ‘The Ornithology’ voegt dus niets toe aan onze kennis over de 17e eeuwse Engelse kanarieweek dan hetgeen in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ te lezen valt.
Foto. Detail van de hiervoor afgedrukte gravure met de afbeelding van een
kanarie in ‘The Ornithology of Francis Willughby’’.
(Foto en
bewerking van de foto, Jaap Plokker).
Nicholas Cox (?-?), ‘The Gentleman’s Recreation’
Over het leven en werk van de auteur Nicholas Cox heb ik tot dusver weinig
informatie kunnen vinden. De eerste editie van het door hem geschreven ‘The
Gentleman’s Recreation’ werd in 1674 te Londen uitgegeven. De tweede druk,
waarvan een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag aanwezig is,
dateert van 1677.13
Het boek bestaat uit vier delen: over jagen, valkerij, vogelvangst en vissen. In
elk deel wordt uitvoerig beschreven waar men rekening mee moet houden en worden
praktische tips gegeven bij het beoefen van desbetreffende vrijetijdsbesteding.
In het deel over de jacht, bijvoorbeeld, worden diverse hondenrassen beschreven
en hun geschiktheid voor de jacht. Verder per te bejagen wildsoort waar men
tijdens de jacht op letten moet. Een zelfde uitvoerige beschrijving is te vinden
over de valkerij en het vissen met de hengel.
Foto. Titelblad van de tweede, in 1677 uitgegeven, editie van het door Nicholas
Cox geschreven ‘The Gentleman’s Recreation’
(Foto Jaap
Plokker)
In het deel over de vogelvangst wordt beschreven hoe je met netten en lijmstokken vogels kunt vangen, met o.m. recepten voor het samenstellen van, op de te vangen vogelsoorten afgestemde, lijm. Het schijnt dat Cox bij het schrijven van z’n boek eerder uitgegaan is van wat anderen over desbetreffend onderwerp al hadden gepubliceerd dan dat hij zich baseerde op eigen ervaringen en waarnemingen. Het deel over de vogelvangst wordt afgesloten met ‘hoe je allerlei zangvogels, die in Engeland algemeen bekend zijn, kunt vangen, houden en verzorgen, met bovendien informatie over hun natuurlijk gedrag, het broeden, het voeren, vogelziekten en hun bestrijding’. De ‘Canary bird’ is opgenomen in het rijtje met inheemse Engelse zangvogels waaraan een beschrijving is gewijd. Ook bij het samenstellen van het stuk over kanaries heeft Nicholas Cox behoorlijk leentjebuur gespeeld, nl. bij Joseph Blagrave; 99% van de tekst over kanaries in ‘The Gentlemans Recreation’ is letterlijk terug te vinden in ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. De enige persoonlijke noot die ik in de tekst over kanaries heb kunnen ontdekken is het slot, waarin Nicholas Cox aangeeft geen aandacht te willen besteden aan wat men moet doen wanneer men met kanaries wilt broeden, waar men bij het broeden met kana-ries rekening mee moet houden en op welke manier men nestjongen met de hand kunt grootbrengen. ‘Degenen die geïnformeerd willen worden over alles wat met het broeden met kanaries verband houdt wordt geadviseerd contact op te nemen met de diverse Duitsers die in Londen en omgeving wonen en, volgens de beste Duitse methode, op een commerciële wijze kanaries broeden.’ Met dit advies beëindigde Nicholas Cox zijn verhandeling over kanaries. Het is voor de stand van zaken van de Engelse kanariekweek anno 1677 veelzeggend dat kanariekwekers in de dop geadviseerd werd bij in Londen en omstreken woonachtige Duitsers hun licht op te gaan steken.14
Foto. Titelblad van het deel in ‘The Gentleman’s Recreation’ van Nicholas Cox
over de vogelvangst en de zangvogels.
(Foto Jaap
Plokker)
Wat de 17e eeuwse Engelse kanarieliteratuur ons leert.
Eigentijdse bronnen met informatie over het houden en fokken van kanaries in de
17e eeuw zijn bijzonder schaars. Omdat de in dit artikel genoemde
Engelse auteurs nogal bij elkaar te leen zijn gegaan wat betreft de door hen
verstrekte informatie over de kanarieteelt kunnen we de drie genoemde boeken
reduceren tot één bron: het door Joseph Blagrave geschreven ‘The Epitome of the
Art of Husbandry’. Blagrave verschaft ons enige informatie over een geschiedenis
die voor ons nog voor een groot deel in nevelen is gehuld. Hoewel Blagrave de
situatie beschrijft in Engeland omstreeks 1670 verschaft hij ons en passant ook
nog informatie over de kanariekweek in de Duitstalige gebieden. Op grond van
Blagrave’s tekst over kanaries kunnen we een aantal conclusies trekken.
Medio de 17e eeuw vond in Engeland nog altijd import plaats van
kanaries van de Canarische eilanden. Een vergelijkbare conclusie heb ik
getrokken voor de Nederlanden naar aanleiding van Olfert Dapper’s beschrijving
van de Canarische eilanden.15 Van de Amsterdamse vogelhandelaar Frans
Vogelaer is bekend dat hij in de tweede helft van de 17e eeuw
kanaries importeerde vanaf de Azoren. Of op de ‘Vlaemsche Eylanden’ ook kanaries
werden gevangen ten behoeve van de Britse markt is mij onbekend.16
De vraag naar van de Canarische eilanden afkomstige wildvang kanaries had in
Engeland concurrentie te duchten van de in Europa gefokte exemplaren, omdat de
vanuit de Duitstalige gebieden geïmporteerde vogels hoger werden gewaardeerd. De
export van kanaries naar Engeland werd zo door de Duitstalige fokkers en
handelaren gedomineerd dat in Engeland de benaming ‘Duitse-Vogels’ (German-Birds)
naast ‘Kanarie-Vogels’ (Canary-Birds) werd gebruikt. Aangenomen wordt dat
Blagrave, wanneer hij verwijst naar ‘Germans’, hij Duitstaligen, in het
bijzonder Zuid-Duitsers en Tirolers, bedoelde. Ondanks het aanbod van gefokte
kanaries bleef dus tot ver in de 17e eeuw de handel in wildvang vanaf de
Canarische eilanden en de Azoren naar Noordwest Europa bestaan.
Met
betrekking tot het fokken van kanaries krijgen we de indruk dat in Blagrave’s
tijd de kanarie veel dichter bij de natuur stond dan in onze dagen. Behalve over
het broeden met kanaries in een kooi schreef Blagrave vooral over volièrebroed
met verschillende koppels, in zowel Engeland als Duitsland. Man en pop werden
aan elkaar gekoppeld en maakten in de volière een vrijstaand nest in een
opengevouwen bezem van twijgjes, een zogenaamde heksenbezem, of in bosjes heide.
De vogels beschikten over een zeker territoriumgedrag waardoor de fokker de
vogels het zicht op elkaars nest moest ontnemen door schotjes te plaatsen. Deed
hij dat niet dan belaagden broedende koppels elkaar zodanig dat het risico erg
groot was dat eieren en jongen uit het nest werden gegooid. Wanneer een man of
pop kwam te overlijden raadde Blagrave aan, in het geval dat de vogel
gemakkelijk gevangen kon worden, de weduwe of weduwnaar uit de vlucht te
verwijderen en eerst aan een andere partner te koppelen voordat het stel weer in
de vlucht werd teruggeplaatst. Onze ervaring, 350 jaar later, is dat de kanarie
inmiddels in dusdanige mate is gedomesticeerd dat van territoriumgedrag en
kieskeurigheid bij partnerkeuze nog maar sporadisch sprake is. Poppen gaan
tegenwoordig na de bevruchting in de regel alleen tot broeden over en brengen
zonder hulp van de man gewoonlijk een legsel prima groot. Over het bouwen van
een vrijstaand nest in een struik door hedendaagse zang- of kleurkanaries heb ik
nog nooit gehoord.
Opmerkelijk is het door Blagrave gesignaleerde verschil tussen de Engelse en
Duitse kanariefokkers. Waar de Duitssprekenden de kanaries tijdens het
broedproces volledig hun gang lieten gaan en de jongen tot en met de
zelfstandigheid bij de oude vogels lieten, gaven de Engelsen er de voorkeur aan
om de jonge vogels met de hand groot te brengen. De reden die Blagrave hiervoor
noemde is dat de kanaries dan veel tammer werden en de eigenaar nog meer plezier
aan zijn vogels kon beleven. Mogelijk speelde hierbij ook een rol dat de zang
van een jonge, met de hand grootgebrachte, mankanarie gemakkelijker te
manipuleren was.
Hoewel niet meer dan 30 jaar na het verschijnen van de derde druk van ‘The
Epitome of the Art of Husbandry’ de Fransman J.C. Hervieux, in diens boek
‘Traité
curieux des serins de Canarie’,
maar liefst 28
verschillende kleurvarianten van de kanarie weet te noemen wordt in Blagrave’s
boek met geen woord over verschillende kleurslagen gerept.17
Uit Blagrave’s verhandeling over de zangvogels blijkt op diverse plaatsen zijn
fascinatie voor het lied dat vogels zingen en dit verklaart mogelijk zijn
desinteresse voor de verschillende verschijningsvormen in kleur en vorm van
kanaries, die toen ongetwijfeld al bestonden. Vanuit
zijn belangstelling voor de verscheidenheid in vogelzang onderscheidde Blagrave
wel verschillende varianten in kanariezang, t.w. kanaries met een op de
graspieper, veldleeuwerik of nachtegaal gelijkende zang en een vierde groep die
ik gemakshalve de lawaaimakers noem. Blagrave had een bijzondere voorkeur voor
de nachtegaalzangers en behoorde daarmee, volgens eigen zeggen, tot de overgrote
meerderheid van de zangkanarieliefhebbers. Hij gaf aan dat in het bijzonder de
Duitse vogels uitblonken in het zingen van nachtegaaltoeren.18
Foto. Prent over de vogelvangst in ‘The Gentleman’s Recreation’ van Nicholas
Cox.
(Foto Jaap
Plokker)
Uit
Blagrave’s verhandeling over zangvogels mogen we opmaken dat vogelliefhebbers in
de 17e eeuw het als een uitdaging zagen het lied van vogels te manipuleren. Bij
kanaries uitte zich dat in het aanleren van de zang van een inheemse vogelsoort
of het kunnen zingen van een melodietje. Het aanleren van wijsjes beperkte zich
overigens niet tot kanaries, ook andere zangvogels werd, door het met de mond of
met een fluitje voor te fluiten, een melodietje aangeleerd. Blagrave schrijft
hierover met een zodanige vanzelfsprekendheid dat ik de indruk heb dat het
gebruik om een vogel een wijsje aan te leren, hoe simpel ook, heel oud is en
dateert van voor de komst van de kanarie naar Europa. Een bevestiging van deze
veronderstelling heb ik in oudere bronnen nog niet aangetroffen. Toen fokkers
tot de ontdekking kwamen dat kanaries goede imitators waren kon het niet
uitblijven dat geprobeerd werd ook kanaries een melodietje of de zang van een
andere vogel aan te leren. Blagrave typeert de kanarie ook als een vogel die van
alles aan te leren is. Werd een melodietje ingestudeerd door de jonge kanarieman
bij herhaling een wijsje voor te fluiten met de mond of met een fluitje; de zang
van een andere vogel kon een jonge kanarie worden aangeleerd door boven de
kanariekooi een kooi met de gewenste zangvogel te hangen. Blagrave beklemtoont
in zijn boek meerdere malen dat het aanleren van een melodietje of de zang van
een andere vogelsoort alleen maar succesvol is bij jonge vogels, met voorkeur
een met de hand opgefokte kanarieman, die op de leeftijd van 9 á 10 dagen bij de
ouders is weggehaald. Het ligt voor de hand dat op deze wijze het ook is gelukt
kanaries nachtegaaltoeren te laten zingen.
Nachtegalen bezaten vanwege hun alom gewaardeerde zang in Europa al vanuit de
middeleeuwen een status aparte. Ze werden volop gevangen om hun verdere leven in
een kooi te slijten, maar op de consumptie van nachtegalen rustte een taboe.19
Op grond van het feit dat Blagrave in ‘The Epitome’ maar liefst twintig pagina’s
besteedde aan het vangen, africhten en verzorgen van nachtegalen mogen we wel
concluderen dat de nachtegaal in de 17e eeuw een wel heel populaire kooivogel
was. Blagrave bezat er zelf meerdere getuige zijn ontboezeming dat hij een keer
met het voeren van hardgekookte eendeneieren maar liefst zes nachtegalen had
verloren. Hoewel we op grond van Blagrave’s boek mogen concluderen dat het
kanaries aanleren van nachtegaalzang een in Engeland bekend gebruik was, stonden
toch vooral de kanariefokkers in de Duitstalige gebieden bekend om hun
vaardigheid kanaries nachtegaaltoeren te laten zingen. Gezien het tijdstip van
de publicatie van Blagrave’s boek en de toenmalige populariteit van de
nachtegaalzanger mogen we veronderstellen dat we de eerste nachtegaaltoeren
zingende kanaries op zijn laatst in de eerste helft van de 17e eeuw
moeten dateren. Voor een goed begrip: naar mijn inschatting mogen we het lied
van deze nachtegaalzangers niet vergelijken cq. verwarren met de zang van onze
huidige waterslager, maar de wortels van de waterslager als nachtegaalzanger
gaan dus in ieder geval terug tot de eerste helft van de 17e eeuw.
Het manipuleren van de kanariezang beperkte zich in de 17e eeuw niet tot
Engeland en de Duitstalige gebieden. Ook in Nederland was men hiermee vertrouwd
en wij weten uit een midden 17e eeuwse Nederlandse bron dat kanaries
die de kunst verstonden een melodietje te zingen werden verhandeld voor bedragen
waarvoor een ongeschoolde arbeider 2-5 maanden moest werken.20
Mede op grond van de internationale contacten en de informatie-uitwisseling die
ongetwijfeld via de door heel Europa rondtrekkende Tiroolse en Duitse
vogelhandelaren plaatsvond veronderstellen we dat het fokken van kanaries in
Engeland en Duitsland nauwelijks van de kweekpraktijk in de Republiek
verschilde. De in dit artikel genoemde 17e eeuwse Engelse auteurs
verschaffen ons daarom, mijn inziens, niet alleen een blik in de kweekpraktijk
van de 17e eeuwse Engelse en Duitse kanariefokkers, maar ook in die
van de kanariekwekers in de Lage Landen.
Samenvatting
Met name
op grond van Joseph Blagrave’s bijdrage over kanaries in zijn in 1675
gepubliceerde ‘The Epitome of the Art of Husbandry’ kunnen we ons een beeld
vormen van de 17e eeuwse kanariekweek. Opvallend daarin is o.m. de
toenmalige broedmethode, die enigszins vergelijkbaar is met de huidige
kweekpraktijk met tropische vogels in een gezelschapsvolière. Kanaries maakten
een vrijstaand nest, vertoonden territoriumgedrag en moesten vooraf gekoppeld
worden voordat men in een gezelschapsvolière kweekresultaten kon verwachten.
Over de medio de 17e eeuw bekende kleurslagen wordt door Blagrave
geen informatie verstrekt. Wel gunt hij ons een blik in de wereld van de
toenmalige zangkanariekwekers. Behalve het fokken van kanaries met het
natuurlijke lied bestond medio de 17e eeuw al de praktijk om
kanariezang te manipuleren. Hiervoor werden met voorkeur vogels gebruikt die als
nestjong van de ouders waren gescheiden en met de hand waren grootgebracht.
Tijdens deze periode konden de jonge kanariemannen geconfronteerd worden met de
kweker, die, door ze bij herhaling met de mond of fluit een melodietje voor te
fluiten, probeerde de kanarie uiteindelijk dat wijsje te laten zingen. Een ander
gebruik was om met behulp van de voorzang van inheemse zangvogels de kanarie ook
als deze vogels te laten zingen. Dit deed men door, buiten het gehoor van andere
kanaries, boven de kooi met de, zeer, jonge kanarieman(nen) een kooi met de
gewenste zangvogel te hangen. In het 17e eeuwse Engeland ging hierbij
een voorkeur uit naar de graspieper en de veldleeuwerik. Verreweg de populairste
inheemse zangvogel was toen de nachtegaal en kanaries waarvan het lied
herkenning opriep met dat van deze koning onder de zangvogels stonden het hoogst
aangeschreven. Hoewel we mogen aannemen dat ook in de 17e eeuw
Engelse zangkanariekwekers probeerden hun kanaries als nachtgalen te laten
zingen stonden in die tijd in Engeland vooral de Duitsers bekend als fokkers van
kanaries met het mooiste nachtegaallied.
Verondersteld wordt dat we het lied van deze nachtegaalzangers niet mogen
vergelijken cq. verwarren met de zang van onze huidige waterslager, maar de
wortels van de waterslager als nachtegaalzanger gaan in ieder geval dus terug
tot de eerste helft van de 17e eeuw.
Gezien het internationale vogelhandelsverkeer medio de 17e eeuw, voor
een groot deel bestaande uit heel Europa rondtrekkende Tiroolse en Duitse
vogelhandelaren, en de daarmee samenhangende informatie-uitwisseling
veronderstellen we dat het fokken van kanaries in Engeland en Duitsland
nauwelijks van de kweekpraktijk in de Lage Landen verschilde en de geschriften
van de in dit artikel genoemde Engelse auteurs ons daarom ook inzicht
verschaffen over de kanarieteelt in de Republiek in de 17e eeuw.
-0-
door Jaap Plokker
In dit artikel duiken we weer in het verre verleden en gaan we op zoek naar een antwoord op de vraag hoe populair het was om in de 16e eeuw een kanarie in huis te hebben. Een algemeen geldend antwoord is bij gebrek aan voldoende bronmateriaal erg lastig te geven, maar mogelijk bestaat er na het lezen van dit artikel in ieder geval een vermoeden dat op feiten is gebaseerd.
Hoe populair was de huiskamervogel in de Nederlanden in
de 16e eeuw?
Het is niet ondenkbaar dat ons beeld van de kanarie als gezelschapsvogel in
sterke mate is bepaald door wat we, vooral, in het recente verleden met eigen
ogen hebben waargenomen: Bijna ieder huis had wel een vogel in de huiskamer,
hetzij een grasparkietje, hetzij een kanarie. We realiseren ons wellicht
onvoldoende dat dit beeld weliswaar ons vertrouwd voorkomt, maar in het licht
van de geschiedenis betrekkelijk nieuw en redelijk uitzonderlijk is geweest. Een
kanarie in de huiskamer was vele eeuwen lang voor de gewone man onbetaalbaar.
Soms bekruipt me bij het lezen van historische schetsen over het houden en
fokken van kanaries wel eens het gevoel dat de schrijver het 20e
eeuwse beeld van de algemeen voorkomende huiskamerkanarie en het grote getal aan
kanariefokkers transponeert naar de periode waarover hij schrijft. Alsof het
nooit anders is geweest. Het is nog maar de vraag of er dan een historisch juist
beeld wordt geschetst. Tot 1700 werden er in de Republiek als gevolg van
onvoldoende aanbod van op het Europese vasteland gefokte kanaries nog
wildvangkanaries geïmporteerd en tot aan de Eerste Wereldoorlog trokken Duitse
vogelhandelaren met hun ambulante koopwaar door Nederland om kanaries te
verkopen en importeerden vogelhandelaren zelf vogels uit Duitsland, omdat de
fokkers in onze streken nog onvoldoende in getal waren en te weinig of van te
lage kwaliteit produceerden om aan de vraag naar kanaries te kunnen voldoen.1
Als we enige indruk willen hebben over de populariteit en betaalbaarheid van de
kanarie als huiskamerzanger in het verleden is de vraag gemakkelijker gesteld
dan beantwoord. In dit artikel wordt voor de 16e eeuw een poging
ondernomen hieromtrent enige helderheid te verschaffen. Uitgangspunt hiervoor is
het in twee delen verschenen boek van Dr. H.A. Enno van Gelder over het roerend
en onroerend bezit in de Nederlanden in de 16e eeuw. Alvorens we
ingaan op de vraag over de populariteit van de huiskamervogel, in het bijzonder
die van de kanarie, is het van belang eerst kennis te nemen van de aard van de
documenten die door Dr. H.A. Enno van Gelder zijn verzameld en getranscribeerd.2
Oudst bekende eigenaren van kanaries in de Nederlanden
Kijken we naar de sociaal maatschappelijke achtergrond van de eigenaren van
de huizen waarin zich een kanariekooi bevond dan betrof het een graanhandelaar
uit Amsterdam, een droogscheerder uit Alkmaar en de weduwe van een wijnverlater
uit Amsterdam. Het boedelinventaris van Mary Gijsbertsdr, weduwe van Gerrit
Diricx, dateert van 11 april 1578, dat van Cornelis van der Nijenborch,
droogscheerder, werd op 6 maart 1568 opgemaakt en de akte van het bezit van
Henrick Thomasz Laers, graanhandelaar, dateert van 25 augustus 1567. Dit is
tevens de mij oudst bekende vermelding van een met naam en toenaam genoemde
eigenaar van een kanarie in de Noordelijke Nederlanden.
Bij het opmaken van de inboedelinventaris van Hendrik Thomasz Laers,
graanhandelaar te Amsterdam, op 25 augustus 1567, werd Hendriks huis in
‘d’Oudezyts Kerckestrate’ in Amsterdam, ‘streckende voor van de straete tot aen
den Amerack toe’, bewoond door diens vrouw en kinderen. Hendrik verbleef
kennelijk elders en we veronderstellen dat hij vanwege zijn calvinistische
sympathieën in het voorjaar van 1567 uit Amsterdam was gevlucht en tijdens het
opmaken van diens inboedelinventaris hoogstwaarschijnlijk in Oost Friesland,
mogelijk in de stad Emden, verbleef.
In de zomer van 1566 raasde de Beeldenstorm door de Nederlanden en ook de
interieurs van bijvoorbeeld de Oude en Nieuwe Kerk van Amsterdam waren voor de
Beeldenstormers niet veilig. Eind oktober kregen de Amsterdamse Protestanten van
de autoriteiten toestemming één van de Rooms Katholieke kerken voor hun
godsdienstoefeningen te gebruiken. Deze Amsterdamse godsdienstvrijheid was maar
van korte duur. In maart 1567 werd onder leiding van het Spaansgezinde
stadsbestuur de klok teruggedraaid en was het voor de overtuigde calvinisten en
zeker voor degenen die een actieve rol hadden gespeeld tijdens de oproer in de
zomer van 1566 overduidelijk dat zij in Amsterdam niet meer veilig waren. Velen
vluchtten, o.a. naar Oost Friesland, in het bijzonder naar de stad Emden. Welke
rol Hendrik Thomasz Laers gedurende de periode augustus 1566-maart 1567 in
Amsterdam heeft gespeeld is mij niet bekend, maar overduidelijk is dat hij een
veilig heenkomen buiten de stad heeft gezocht. Voor de Spaansgezinde
gerechtelijke instanties was zijn optreden ten faveure van de protestantse
godsdienst en de opstand tegen de Spaanse overheid voldoende om zijn bezittingen
verbeurd te verklaren.
Met Oost Friesland als uitvalsbasis werd onder leiding van Lodewijk, graaf van
Nassau, in april 1568, in een poging de Opstand tegen Alva nieuw leven in te
blazen, geprobeerd de stad Groningen in te nemen. Schepen op de Eems moesten
Lodewijks troepen bevoorraden en een tegenaanval vanuit zee proberen af te
slaan. Deze schepen en hun bemanning zouden we de eerste watergeuzen mogen
noemen. Eén van hun kapiteins was Hendrik Thomasz Laers. Toen vanuit Amsterdam,
de voormalige woonplaats van Hendrik, een poging werd ondernomen de vloot van de
watergeuzen op de Eems te verslaan speelde Hendrik Laers een belangrijke rol in
de zeeslag, die een overwinning voor de watergeuzen opleverde. Via o.a.
piraterij probeerden de watergeuzen de kas van de opstandelingen, waarvan Willem
van Oranje inmiddels de onbetwiste leider was geworden, te spekken. Daarbij liet
Hendrik Laers, als kapitein van een van de schepen van de watergeuzen, zich niet
onbetuigd. Het schip en de bemanning waarover Hendrik Thomasz Laers het commando
voerde was ook betrokken bij de inname van Den Briel op 1 april 1572. 21
Het is wel curieus dat onze zoektocht naar het kanariebezit in de Nederlanden in
de 16e eeuw ons brengt bij één van de opstandelingen van het eerste
uur; een kopstuk van de watergeuzen, die in niet geringe mate heeft bijgedragen
aan de uiteindelijke zelfstandigheid van ons land.
Voordat hij Amsterdam ontvluchte en z’n leven verder in dienst stelde van de
opstand tegen de Spanjaarden en godsdienstvrijheid voor de protestanten was
Hendrik Thomasz Laers niet onbemiddeld. Naast zijn eigen woonhuis in de buurt
bij de Oude Kerk en waarvan het kavel tot het op dat moment nog ongedempte
Damrak liep, bezat hij een complex huisjes ‘buyten Sint Anthoniuspoorte voorbij
de Leprosen’ (De huidige Waag op de Nieuwmarkt is de vroegere Sint Anthonispoort,
genoemd naar het St. Anthoniusgasthuis, een tehuis voor leprozen, dat buiten de
toenmalige stadmuur gelegen was) en een huis ‘inde Bethanien Koestraete’
(Koestraat). Deze huizen werden verhuurd. De waarde van de inboedel van het
huis, dat door Laers’ echtgenote en kinderen werd bewoond werd getaxeerd op 193
pond.22
Op 6 maart 1568 werden ‘alle goeden ende huysraet gevonden ten huyse van
Cornelis van der Nyeuborch, woonende op ’t Water’ te Alkmaar geïnventariseerd.
De reden voor deze inventarisatie en taxatie van de waarde van de eigendommen
van Cornelis wordt in de akte niet vermeld. Mogelijk is hij betrokken geweest
bij de Beeldenstorm of praktiserend Protestant als gevolg waarvan hij is
gevlucht of verbannen en zijn goederen zijn geconfisqueerd. Cornelis van der
Nijenborch was van beroep droogscheerder. Hij beoefende z’n vak op de zolder van
zijn huis waar hij met een schaar de pluisjes van het laken verwijderde waardoor
de lap een glad oppervlak kreeg. Daarnaast runde Cornelis in zijn huis een
winkel waarin hij allerlei textiel verkocht. Bij het inventariseren van ‘de
winckel ofte voorhuys’ werden namelijk lappen stof aangetroffen. In een van de
winkel afgescheiden gedeelte, ‘een besloten cantoer’, bevond zich, naast enkele
schilderijen en stoelen, ook een vogelkooi zonder vogel. Verder was er op de
begane grond een keuken waarin, naast meubels en keukeninventaris, ook een kooi
met een kanarie aanwezig was. Het huis had een verdieping en daarboven de
‘sceerzolder’ waarop Cornelis het ambacht van droogscheerder uitoefende. Hoewel
Cornelis van de Nijenborch over een huis met diverse verdiepingen beschikte
straalde het inventaris weinig rijkdom uit. Uit het totale overzicht van
Cornelis’ roerende have krijgt men de indruk dat hij mogelijk tot de
middenstand, maar zeker niet tot de welgestelden gerekend moet worden.23
Na het overlijden van Mary Gijsbertsdr, weduwe van Gerrit Diricx, wijnverlater
te Amsterdam werd op 11 april 1578 door ‘Jan Jansz Pylori, openbaar notaris bij
den Hove van Hollant’ de waarde van haar nagelaten huisraad, waaronder ‘een
vermaelt canaryvogelkouwetgen’ en haar kapitaalbezit opgemaakt. Mary had gewoond
aan ‘d’Oudezijts Westervoorburchwall op de zuyderhouck van de Liesdel’, in een
huis ‘genaempt de Vergulde Wijnpersse’ en is daar ook overleden. Mary’s
echtgenoot, Gerrit Diricx was van beroep wijnverlater. Wijnverlaters waren
beëdigde beambten die de wijn van het ene in het andere vat overtapten, zodat ze
de hoeveelheid wijn en daarmee het verschuldigde belastinggeld konden bepalen.
Verder kon bij het overhevelen de wijn van droesem worden ontdaan. Wijnverlaters,
ook wel wijnroeiers genoemd, hadden geen vast traktement. De particulieren die
van hun diensten gebruik maakten moesten een bedrag betalen, dat zij als
persoonlijke verdienste in eigen zak mochten steken.24 Het
‘wijnroeien’ had Gerrit Diricx kennelijk geen windeieren gelegd, want na diens
overlijden was zijn weduwe niet onbemiddeld achtergebleven. Behalve ‘De
Vergulden Wijnpers’ bezat zij, afgezien van diverse vorderingen, ook nog een
huis met daarachter twee woningen ‘op de noorderhouck van de Pijlstege aen de
Burchwal’, een ‘huys ende werff met een hondert lants daer afteraen’ in het
Noord-Hollandse Spanbroek en een stuk land ‘buyten Sint-Antonispoorte’. Hoe
vermogend het echtpaar wel was blijkt uit de huwelijksgift van 1200 gulden, plus
108 gulden voor ‘cleederen en cleynodien’, die iedere zoon en dochter bij hun
bruiloft hadden ontvangen. We spreken hier over een bedrag waarvoor in die tijd
een arbeider ettelijke jaren moest werken.25
-0-
door Jaap Plokker
Fragmenten over kanaries in oude Nederlandstalige literatuur, hoe bescheiden soms ook, zijn schaars en wanneer er iets bijzonders door mij is ontdekt wil ik dat graag met anderen delen. Samen vormen ze nl. de puzzelstukjes die het beeld over de geschiedenis van de kanarieteelt steeds completer kunnen maken. Deze keer staat weer een 17e eeuws Nederlands boek centraal.
Tijdens mijn zoektocht naar informatie over de
kanariehandel en –teelt in de 16e en 17e eeuw stuitte ik
in de literatuur op de auteur Petrus Nylant en de titel van een boek waarin hij
o.a. ook over kanaries geschreven zou hebben. De Koninklijke Bibliotheek in Den
Haag bevindt zich voor mij op een busreis van ca. 30 minuten dus werd de
catalogus geraadpleegd en ik ontdekte dat het bewuste boek zich niet alleen in
de KB bevindt, maar ook ingezien kan worden. Uitlenen doet men dergelijke oude
boeken uiteraard niet. Het boek werd door mij gereserveerd en op 2 mei, ik had
tenslotte vakantie, heb ik de bus naar Den Haag genomen, het bewuste boek
doorgebladerd, vluchtig doorgelezen en de voor mij op dat moment interessantste
pagina’s gefotografeerd.
Het betreffende boek is het door P. Nylant en J. van Hextor geschreven ‘Het
Schouw-toneel der Aertsche Schepselen, afbeeldende allerhande Menschen, Beesten,
Vogelen, Visschen, etc. Met een Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden /
natuur / krachten / eigenschappen / en genegentheden met 160 Figuren.’ Het boek
werd in 1672 te Amsterdam uitgegeven door Marcus Willemsz Doornick, boekverkoper
op de Middeldam in ’t Cantoor Inckvat.
P. Nylant en J. van Hextor presenteren zich op de titelpagina als ‘Med.
Doctoren, en Practicijns, binnen Amsterdam’.1
Het rijk geïllustreerde boek bestaat uit vier delen: deel 1 beschrijft
diverse volken; deel 2 viervoeters, reptielen, amfibieën en insecten; deel 3 de
vogelwereld en in het vierde deel worden vissen en schelpdieren besproken.
Vrijwel elk beschreven onderwerp wordt met een grote of, zoals bij de vogels
vaak het geval is, kleine afbeelding geïllustreerd. Zo komt de kanarie er wel
heel bekaaid af met een minuscuul, weinig zeggend, plaatje.
Foto. Titelpagina ‘Het Schouw-toneel der Aertsche
Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (Foto
Jaap Plokker)
Foto. Afbeelding van een Griffioen in ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor. (blz.185)
(Foto Jaap Plokker)
[p. 228]
‘De Canaryvogel heeft zijn naam van de Canarische Eylanden, waer van daen hy hier over gebracht wordt; is van groote als een gemeene Mees / met een witte beck / die kleen en spits is / de vleugels / en staert / zijn t’eenemael groen; in het Manneken is de borst / buyck / en ’t opperdeel van het hooft daer de beck is geelder / dan in de Wijfkens. Wordt gevoedt met Canary-zaet / Suycker / en Muur / dat haer beter doet singen. Zij singen luydt / en helder met een tsamen verknochte stem / hoog / en laag / en met verscheyden buyginge dien uptreckende. Die een lange staert hebben / en kleen van lijf / zijn de beste. In Hollandt hebbense in vluchten dien voorgeteelt / soo dat dien aert daer nu overvloedigh is / doch al te samen tam; en sommige Aenfockers hebben daer goet gelt mede gewonnen. Men kanse eenige wijsen van Liederen leeren fluyten; de sulcke zijn wel verkocht voor sestigh / tachtigh / ja hondert guldens.‘4
Met de informatie dat de naam van de kanarie ontleend is
aan de Canarische eilanden, omdat hij van deze archipel naar de Nederlanden
wordt gebracht, sluiten Petrus Nylant en Jan van Hextor volledig aan bij wat
door Olfert Dapper, in zijn in 1668 bij Jacob van Meurs in Amsterdam uitgegeven
‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense Eylanden: als Madagaskar, of Sant
Laurens, Sant Thomee, d’eilanden van Kanarien, Kaep de Verd, enz.’, aan het
papier is toevertrouwd. Na een opsomming van het dierenleven op de Canarische
eilanden vervolgt Dapper met ‘veelerlei gevogelt, inzonderheit zekere kleine
vogeltjes, hier te landen, na deze eilanden, Kanary-vogels genoemt, die zeer
schel en aengenaem zingen, en van daer herwaerts overgebracht worden en telen
deze ook hier te landen voort.’5 Nylant en van Hextor registreren
eveneens dat kanaries van de Canarische eilanden worden geïmporteerd, maar ook
dat in de Nederlanden met kanaries wordt gekweekt. Zij gaan daar zelfs nog
uitvoeriger op in dan Olfert Dapper door de melden dat als gevolg van de kweek
met kanaries in ‘vluchten’, zij in Holland ‘overvloedigh’ voorkomen en de
kwekers met het fokken ‘goet gelt’ verdienen.
Ondanks het succes van de kanarieteelt in de Lage Landen werden er kennelijk nog
altijd vogels aangevoerd vanaf de Canarische eilanden. Verder werden, zoals we
in een vorige editie van ons clubblad konden lezen, ten tijde van de publicatie
van ‘Het Schouw-toneel’ ook kanaries vanaf de Azoren geïmporteerd.6
Volgens P. Nylant en J. van Hextor werden in Holland de kanaries in
‘vluchten‘ gekweekt. Omtrent het woord ‘vluchten’ zou enige verwarring kunnen
ontstaan. Het hoeft niet op voorhand te betekenen dat hiermee een (kleine)
volière werd bedoeld, zoals in onze tijd gebruikelijk is. Soms werd met een
‘vlucht’ ook een grote kooi bedoeld, waarin gebroed werd. Voor wat we
tegenwoordig met ‘kooi’ aanduiden gebruikte men in het verleden het woord,
‘kouw’ en soms ook ‘corf’, waarin meestal een vogel alleen werd gehouden.
Foto. Titelpagina van het derde deel over de vogels
uit ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J. van Hextor.
(Foto Jaap Plokker)
Foto. Afbeelding van diverse vogels met rechtsboven
een kanarie in ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ van P. Nylant en J.
van Hextor. (blz.229) (Foto Jaap Plokker)
‘Bastaert
Nachtegaelen'
In ‘Het
Schouw-toneel’ vond ik, tenslotte, nog een raadselachtig fragment: ‘In Hollandt
vindt men Vogeltjens die haer stem (die van de nachtegaal. J.P.) na bootsen maer
is op verre na soo krachtig niet en worden Bastaert Nachtegaelen genaemt.’12
Nylant en van Hextor lieten mij achter met de intrigerende vraag welke vogels
met deze ‘Bastaert Nachtegaelen’ werden bedoeld. In Joseph Blagraves ‘Epitome of
the Art of Husbandry’ kunnen we lezen hoe met name de Duitstaligen zich bekwaamd
hadden in het kanaries aanleren van de nachtegaalzang en deze zangers in
Engeland heel populair waren.13 Zijn de door P. Nylant en J. van
Hextor bedoelde ‘Bastaert Nachtegaelen’ soms dezelfde zoals nachtegalen zingende
kanaries als waarover Blagrave schrijft? Aangenomen mag worden dat Tiroolse en
Zuid-Duitse vogelhandelaren hun ambulante handel, waaronder de als nachtegalen
zingende kanaries, ook geprobeerd hebben in de Republiek aan de man te brengen.
Als Hollandse kanariefokkers het kunstje kenden om kanaries een wijsje te leren
moeten zij ook in staat zijn geweest kanaries als nachtegalen te laten zingen.
Dat de nachtegaal als kooivogel en dus ook als voorzanger in de Republiek
ruimschoots voorhanden was kunnen we ook in ‘Het Schouw-toneel’ lezen. Nogmaals,
Nylant en van Hextor zijn onvoldoende expliciet om aan hun uitspraak verregaande
consequenties te verbinden, maar dat zij met de ‘Bastaert Nachtegalen’ als
nachtegalen zingende kanaries hebben bedoeld is voor mij meer dan een loze
veronderstelling. Mijn conclusie is derhalve dat medio de 17e eeuw
zich niet alleen in Tirol en Engeland, maar ook in de Republiek zich kanaries
bevonden wier zang op dat van de nachtgaal leek. Voor een goed begrip: naar mijn
inschatting mogen we het lied van deze nachtegaalzangers niet vergelijken cq.
verwarren met de zang van onze huidige waterslager, maar de wortels van de
waterslager als nachtegaalzanger en dus van de waterslagersport zou in de
Noordelijke Nederlanden terug kunnen gaan tot medio de 17e eeuw.
-0-
Canary trade in the 16th century from West-European point of view
door / by Jaap Plokker
In editie 2013-1 van
ons clubblad ben ik in het artikel ‘Dr Karl Russ en zijn navolgers, een
kritische literatuurstudie’ met jullie terug gegaan in de tijd en hebben we in
een historiografisch overzicht geïnventariseerd wat er tot dusver is geschreven
over de introductie van de kanarieteelt in Europa. Uiteraard was de tot mijn
beschikking staande literatuur niet compleet, maar ik meen een representatieve
bloemlezing van de tot dusver populairste visies te hebben gegeven. Je vindt die
trouwens ook veelal terug op Internet. De conclusie was niet erg hoopgevend:
Over de eerste eeuwen van de Europese kanariekweek is veel (over)geschreven,
maar we weten hoegenaamd niets met zekerheid. In deze aflevering voor de
verandering een betoog dat ons wellicht op weg kan helpen naar meer inzicht over
hoe de kanarie in Europa in het algemeen, en in onze contreien in het bijzonder,
is beland.
Hopelijk inspireert dit artikel anderen zich ook in deze materie te gaan
verdiepen, daar waar gewenst mijn visie te corrigeren, te nuanceren en aan te
vullen, zodat we van het vroegste verleden van onze hobby een steeds duidelijker
en historisch verantwoord beeld krijgen.
Na een Engelstalige samenvatting volgt een integrale versie van het artikel zoals het in het clubblad verscheen.
Summary
The natural habitats of the canary (Serinus canaria) are on the Atlantic
archipelago’s Madeira, Azores and Canary Islands.
In the 16th century the Canary Islands were, as one of the major sugar
producers, fully integrated into the European market system. There was extensive
trade to and from the archipelago with Spain, the Low Countries, Northern France
and Northwest Italy.
On the islands trapped wild canaries were one of the products along these trade
routes. They were transported to the most important European trade centres. The
majority of the on the Canary Islands captured canaries found their way to the
Low Countries and Northern France.
On the Azores canaries were also caught and transported to Europe. According to
the 16th century Dutch traveller Jan Huyghen van Linschoten a part of
the population of the Azores earned, partly, a living with fowling and bird
trade.
Although the author of this article did not find contemporary sources yet, it is
assumed that Madeira, which is located in the Atlantic between the Azores and
the Canary Islands, was also a supplier of canaries for the European market in
the 16th century.
In contemporary literature, as
Konrad Gesner’s ‘Avium Natura’
(1555), a close connection has been suggested between the sugar and canary
trade. Therefore it is assumed that the export of canaries from the Canary
Islands to Western Europe and Northwest Italy started to develop when the sugar
trade between the Atlantic archipelagos and the European trade centres,
including the Low Countries, had developed substantial forms.
Up till now it is unclear when the first canaries appeared in the Low Countries.
It is assumed that it took place during the first decades of the 16th century,
at the latest. Before the sugar trade with the
Canary Islands in the Low Countries was developed, during the period 1510-1520,
there were commercial contacts between Madeira and the Azores, in that time
known as the 'Vlaemsche Eylanden, and Flanders. It is possible that the first
canaries that were introduced in the Low Countries originated from Madeira
and/or the Azores. In that case we have to date the introduction of the canary
in our region several decades earlier. No contemporary sources has been found
(yet) that supports this assumption.
The in the literature frequently postulated assumption, that the early 16th
century canary trade exclusively was in the hands of Spaniards and the sold
canaries were only male birds, bred in Spanish monasteries, should be
characterized as unlikely.
If the Iberian Peninsula has played a role in the spread of canaries all over
Europe in the 16th century, then it is plausible to
assume that the Peninsula previously had been a
transit function. On the Canary Islands, Madeira and the Azores caught canaries
were partly transported to Spanish and Portuguese harbours and from there
further to the trade centres in Western Europe and Northern Italy. Up till now
the author of this article has not found any evidence for the export of in
monasteries or home bred canaries from the Iberian Peninsula tot Western Europe
during the time I speak of.
The presence of canaries in Western Europe and Northern Italy in the 16th
century is likely to be the result of fowling on the Atlantic archipelagos and
export of wild caught canaries direct, or via the Iberian Peninsula, to the
important European harbours in Western Europe and North West Italy.
Thanks to the regular supply of on the Atlantic archipelagos caught canaries,
the possession of a canary in the Low Countries in the mid 16th century was no
longer an exclusive privilege of the very rich, but also possible for the middle
class.
It remains unclear when a systematic breeding of canaries started in the Low
Countries; possibly not earlier than in the first decades of the 17th century.
The role of the Atlantic archipelagos as supplier of canaries came to an end
around 1700. The long-term, systematic, fowling had possibly reduced the natural
populations in such a manner that a lucrative trade in wild-caught canaries was
no longer possible. Moreover, during the 17th century the market of
wild caught canaries was increasingly confronted by the competition of home bred
canaries in West European countries, in particular in South Germany and Tyrol.
These home bred canaries had a qualitatively higher reputation than the wild
caught canaries.
Foto. Meisje met dode vogel. Zuidelijke Nederlanden
begin 16e eeuw. Onbekende meester. (Collectie Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten te Brussel (bron: Internet)
Dit betekent niet dat er in de middeleeuwen geen
genegenheid zou hebben bestaan tussen mens en dier. Diverse bronnen maken daar
namelijk gewag van. De aaibaarheidsfactor van een hond was ook in de
middeleeuwen groter dan die van een vogel. Zo ontving het klooster van Langley,
in het Engelse Norfolk, een klacht tegen Lady Audley ‘die hier inwoont en een
grote menigte honden heeft, zodat zij telkens wanneer zij naar de kerk komt
gevolgd wordt door twaalf honden die veel lawaai maken in de kerk en daardoor de
zusters bij het psalmzingen hinderen.’ Maar ook nonnen hielden er
troeteldiertjes op na: In 1387 schreef bisschop William Wykeham aan de abdij van
Romsey in het Engelse graafschap Hampshire: ‘aangezien wij ons door duidelijke
bewijzen ervan overtuigd hebben dat sommigen zusters vogels, konijnen, honden en
dergelijke frivole zaken mee naar de kerk brengen, en dat zij hieraan meer
aandacht besteden dan aan de diensten in de kerk’.1
Over welke vogels bij de nonnen in de smaak vielen laat bisschop Wykeham ons in
het ongewisse. Andere bronnen zijn daaromtrent nog explicieter. Zo offerde de
abt van Westminster in 1368 een wassen beeld aan het altaar van Onze Lieve
Vrouwe van Walsingham voor de genezing van zijn zieke valk, waarmee hij
hoogstwaarschijnlijk de valkenjacht beoefende en die hem kennelijk heel na aan
het hart lag.2
Behalve het aangaan van een emotionele band met een viervoeter of vogel was voor
de elite het houden van exotische dieren ook een uiting waarmee zij hun status
konden bevestigen. Sommige middeleeuwse koningen hielden er een heel dierenpark
op na. Frederik II ( 1194-1250 ), keizer van het Heilige Roomse Rijk,
verzamelde vogels en viervoeters uit alle windstreken waar hij heen ging. Zijn
verzameling bestond o.m. uit kamelen, luipaarden apen, beren, leeuwen, een
giraffe en exotische vogels. Ook van Isabella van Beieren (ca. 1371-1435),
getrouwd met koning Karel VI van Frankrijk, is bekend dat zij een collectie
dieren bezat waaronder een aap, een luipaard, een grote verzameling
tortelduiven, koolmeesjes, distelvinken, vlasvinken en dies meer.3
Aanschaf en onderhoud van exotische viervoeters was uiteraard voorbehouden aan
de zeer vermogende elite, het assortiment vogels dat Isabella van Beieren
vertroetelde kwam deels veelvuldig in de vrije natuur voor en stond ook de
minder draagkrachtigen ter beschikking, hetzij in een kooi, hetzij op het menu.
Kijkend naar hoe een adellijke maaltijd werd opgediend en wat door de aanwezigen
werd verorberd dan dienden vogels namelijk zowel tot voedsel als tot vermaak.
Tijdens een diner van Philips de Schone (1478-1506) was een tafel gedekt als een
grasveld met in het midden een zilveren toren, ingericht als volière waarin
levende vogels met vergulde kop en poten rondfladderden.4 Het
is niet ondenkbaar dat, terwijl de vogels in de volière zich met elkaar
vermaakten, aan tafel soortgenoten door de etensgasten naar binnen werden
gewerkt. Nagenoeg alle vogelsoorten moesten namelijk aan de eetlust van de
middeleeuwer geloven. Middeleeuwse teksten en recepten vermelden een scala aan
vogels die op het menu stonden: kapoenen, ganzen, zwanen, pauwen, kraanvogels,
reigers, patrijzen, fazanten, kuikentjes, duiven, tortels, plevieren, wulpen,
roerdompen, ooievaars, snippen, duikeenden, leeuweriken, spreeuwen, kwartels,
houtduiven, zeemeeuwen, vinken, mussen, barmsijsjes, nachtegalen, mezen, merels,
sijsjes, roodborstjes, spechten.5 Om wat dichter bij huis te
blijven: uit 15e eeuwse rekeningen van het cisterciënzer
vrouwenklooster Leeuwenhorst te Noordwijkerhout blijkt dat nonnen in de abdij
zich ‘hoenre’ (= kippen), ‘entvogels’ (= eenden), ‘smeenten’ en ‘talingen’,
ganzen, snippen, (goud)plevieren, duiven, zwanen, reigers, scholvers, vinken en
lijsters niet lieten versmaden. Een factuur uit 1481 vermeldt de aanschaf ‘bi
de viscoper’ van ‘cleijn vogelkijns’ en 16 spreeuwen.6 Hoewel de
middeleeuwse bronnen betreffende het dagelijks leven van de gewone man wat
minder rijk vertegenwoordigd zijn dan over de gewoontes en gebruiken van adel en
geestelijkheid mogen we aannemen dat ook bij andere bevolkingsgroepen menig
zangvogeltje uiteindelijk in de maag belandde.
Behalve als voedselbron diende het vogelleven in de middeleeuwen ook tot
gezelschap en ontspanning. Naast het gebruik van roofvogels voor de valkenjacht
en het verzamelen van exotische vogels door de elite zijn er talloze
vermeldingen van vogelkooien met vinken, nachtegalen, leeuweriken, gaaien,
eksters en zelfs met papegaaien, die door kruisvaarders waren meegenomen.7
Vogels werden niet louter en alleen vanwege hun jachtinstinct, kleurrijk
verenkleed of de schoonheid van hun natuurlijke lied gehouden. Ook het
manipuleren van vogelzang was in de Middeleeuwen een algemeen bekend vermaak. De
13e eeuwse Vlaamse dichter Jacob van Maerlant memoreert al het
vermogen van de ekster om te leren spreken. Ook andere kraaiachtigen als kauw en
zwarte kraai zijn in staat om voor de mens als woorden herkenbare klanken aan te
leren. Zelfs de spreeuw schijnt over deze eigenschap te beschikken.8
Op grond van een, weliswaar uit de 17e eeuw daterende, Engelse
publicatie veronderstellen we dat het een vogel aanleren van een melodietje ook
een zeer oud gebruik is. We moeten dan, bijvoorbeeld, denken aan wijsjes
fluitende goudvinken.9
Een vanuit de Middeleeuwen tot diep in de 19e eeuw bekend kinderspel
was ‘vogeltje-aan-een-touwtje’. Kinderen liepen dan buiten met het vliegende
speelmaatje, een mus of vink, dat met een touwtje werd vastgehouden. In
Middeleeuwse handschriften zijn afbeeldingen van dit kindervermaak te vinden.
Het Mauritshuis in Den Haag bezit een uit ca. 1520-1525 daterend triptiek van de
uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige schilder Jan Provoost (1465-1529).
Afgebeeld zijn Johannes de Evangelist, Maria Magdalena en op het middelste
paneel een Madonna met Jezus in haar armen. Op Jezus’ linkerhand zit een
koolmees met aan z’n poot een touwtje dat door de rechterhand wordt
vastgehouden.10 Op van later datum daterende afbeeldingen zien we
kinderen die met een vogel aan een lijntje lopen waarbij het touwtje bevestigd
is aan een T-vormig stokje. De vogel kon zo getraind worden dat hij na het
vliegen op het stokje tot rust kon komen. Dergelijke vogels werden ‘krukvogels’
of ‘krukkensijsjes’ genoemd en er bestond een levendige handel in.11
Foto. Jan Provoost (1465-1529), Triptiek met Madonna,
Johannes de Evangelist en Maria Magdalena. (ca. 1520-1525) Op het middelste
paneel Jezus in de armen van Maria met een koolmees aan een touwtje. (Collectie
Mauritshuis, Den Haag, inventarisnr. 783.)
(Bron: Internet)
We kunnen het ons dan ook levendig voorstellen dat het voor
een kind een groot verlies was wanneer het gevleugelde speelmaatje, waarmee het
uren buiten had gelopen, kwam te overlijden. Op grond van bovenstaande durven we
dan ook te stellen dat het om het dode vogeltje treurende Zuid-Nederlandse
meisje op het vroeg 16e eeuwse schilderijtje niet alleen vele
lotgenootjes na haar, maar ook vele voorgangertjes heeft gehad.
Afrondend mogen we concluderen dat allereerst vogels de mens tot voedsel
dienden, maar in ieder geval vanaf de middeleeuwen in onze streken de vogel ook
als huiskamergenoot, gezelschapsdier en speelmaatje geen onbekend fenomeen was.
We veronderstellen dat aanvankelijk de in de huiselijke kring opgenomen vogels
in de min of meer directe woonomgeving van de vogelhouder uit de vrije natuur
werden gevangen. Toen de gelegenheid zich voordeed je van anderen te kunnen
onderscheiden door het bezit van exclusieve exemplaren uit exotische oorden,
bijvoorbeeld papegaaien, of vogels die veel mooier zongen dan de inheemse
vinken, leeuweriken en nachtegalen, zoals een kanarie van de Canarische
eilanden, konden sommige lieden deze verleiding niet weerstaan. Vraag en aanbod
hadden elkaar gevonden en de geschiedenis van de kanarieteelt in onze streken
was begonnen.
Wanneer de eerste kanaries op het Europese
vasteland zijn verschenen, waar ze vandaan kwamen en op welke manier ze bij de
nieuwe eigenaar belandden zijn vragen waarop vooralsnog geen bevredigend
antwoord is gevonden. Duidelijk is wel dat niet zozeer de uiterlijke schoonheid,
maar vooral de zang en later ook het imitatievermogen van dit vogeltje tot de
verbeelding sprak en de kanarie zo geliefd en gewenst maakte.12
Foto.
Jezus in de armen van Maria met een vogel-aan-een-touwtje. Detail van het eerder
afgebeelde triptiek van Jan Provoost.
Causaal verband tussen kanariehandel en economische
ontwikkeling van de Atlantische archipels
Bovenstaande door Jannin, Russ en hun navolgers geschetste beeld van de
introductie en verspreiding van kanaries over Europa behoeft nuancering en
correctie. Verondersteld wordt dat in eerste instantie niet zozeer de handel in
op het Iberisch schiereiland gefokte, maar die in wildvang kanaries heeft
gezorgd voor de verspreiding van kanaries over Europa. Uiterlijk vanaf de eerste
decennia van de 16e eeuw tot diep in de 17e eeuw werd de
Europese markt voorzien van door de inheemse bevolking op de Azoren, Canarisch
eilanden, en mogelijk ook Madeira, gevangen kanaries. De internationale handel
in kanaries kwam pas goed tot ontwikkeling toen de Atlantische archipels
Madeira, Azoren en Canarische eilanden opgenomen werden in het internationale
netwerk van scheepvaartroutes waarlangs handelsproducten van de eilanden over
heel Europa werden verspreid. Voor een goed begrip van de kanariehandel in de
16e eeuw is het daarom noodzakelijk kennis te nemen van de economische
ontwikkelingen die de eilandengroepen in de 15e en 16e
eeuw hebben doorgemaakt. Achtereenvolgens zullen de Canarische eilanden, de
Azoren en Madeira de revue passeren en daarbij zullen we ons met name
concentreren op de economische ontwikkelingen van de afzonderlijke archipels die
van invloed zouden kunnen zijn geweest op de verspreiding van de kanarie over
Europa.
Economische ontwikkelingen op de Canarische eilanden in
de 15e en 16e eeuw
In 2000 publiceerde de Vlaamse historicus Kevin Coornaert zijn scriptie over
de Vlaamse gemeenschap op de Canarische eilanden in de 16e eeuw. Zijn
onderzoek, waarin hij o.m. 16e eeuwse documenten in archieven op de
Canarische eilanden raadpleegde, geeft ons niet alleen inzicht in het
functioneren van de markteconomie op de Canarische eilanden, maar vooral in de
toenmalige, intensieve, handelsbetrekkingen tussen de Canarische eilanden en de
Lage Landen, gedurende de periode dat ook de kanarie zich steeds meer over
Europa begon te verspreiden.15
De 15e eeuw
Op 1 mei 1402 vertrok onder leiding van de Normandische edelman Jean de
Bethencourt vanuit de Franse havenstad La Rochelle een expeditie met als doel de
eilanden van de Canarische archipel onder zijn gezag te plaatsen en dit gebied,
als leen van de Castilliaanse koning, voor eigen gewin te exploiteren. In 1418
droeg de neef van Jean de Bethencourt, Maciot de Bethencourt, het leenmanschap
over de archipel over aan de graaf van Niebla en hiermee kwam een formeel einde
aan de Normandische zeggenschap over de Canarische eilanden.16
De periode die volgde was een onoverzichtelijke aaneenschakeling van
gewelddadige conflicten met de oorspronkelijke bewoners, de Guanches, onderlinge
strijd van de kolonisten en die van de Castilliaanse en Portugese koningen om de
zeggenschap over de archipel. In het in 1479 afgesloten verdrag van Alcaçovas
kwamen Portugal en Castillië overeen dat de Canarische eilanden als potentieel
Castiliaans territorium zouden worden beschouwd. Voor de koning van Castillië
betekende dit dat hij zich intensiever ging bemoeien met de daadwerkelijke
verovering van de eilanden. In diverse ondernemingen werd de weerstand van de
oorspronkelijke bevolking op de verschillende eilanden met geweld gebroken, de
definitieve zeggenschap van de Spanjaarden gevestigd en de eilanden
gekoloniseerd. Met de uitschakeling van het laatst verzet van de Guanches op
Tenerife in 1495 werd de ‘conquista’ van de Canarische eilanden door de Spaanse
kroon als afgerond beschouwd.
Foto. Het natuurlijke
leefgebied van de Serinus canaria omvat Madeira, de Canarische eilanden en de
Azoren. Deze foto van een kanarie in z’n natuurlijke leefomgeving is op 23
maart 2012 genomen op La Palma (Canarische eilanden) door Eric Verhagen.
De Azoren
Behalve import van kanaries van de Canarische eilanden vonden op de Azoren
gevangen kanaries eveneens hun weg naar Europa. Een aanwijzing hiervoor vinden
we in het 16e eeuwse reisverslag van Jan Huyghen van Linschoten, die
van 1579 tot en met 1592 een reis naar Portugees Oost-Indië maakte. Op de
terugreis arriveerde hij in juli 1589 op de Azoren en verbleef daar tot januari
1592, waarna hij via Lissabon weer naar Holland terugvoer. In zijn boek kunnen
we niet alleen veel lezen over de geografie van de Azoren, maar ook beschrijft
hij uitgebreid gebeurtenissen op de eilanden, waarvan hij tijdens zijn verblijf
getuige was. Uit Jan Huyghen’s verslag mag geconcludeerd worden dat de Azoren in
de 16e eeuw een verre van geïsoleerde archipel op de Atlantische
Oceaan was, maar daarentegen zich op een strategische positie bevond op de route
tussen Amerika en Europa, met als gevolg dat de eilanden regelmatig door schepen
werd aangedaan om vers water en victualiën in te slaan en op buit beluste
vijandelijke oorlogsbodems de wateren onveilig maakten.18
Jan Huygen van Linschoten noemt de Azoren ook wel de ‘Vlaemsche Eylanden’. Hij
verklaart dit uit het feit dat op het eiland Faial zich ‘Neerlanders’ gevestigd
hebben, ‘waer van noch hedens daeghs een grooten afcomste en gheslacht ghebleven
is, die alle in ’t wesen ende persoonen ende van haer Neerlanders ghelijkck
zijn’. Hij verwijst hier naar de volgende gebeurtenis: Medio de 15e
eeuw werden door de toenmalige Portugese koning o.m Vlaamse kooplieden benaderd
met het verzoek de Azoren te koloniseren. Al dan niet onder de belofte van de
spreekwoordelijke koe met gouden horens, zoals de aanwezigheid van zilver en tin
op de eilanden, werden door hen landgenoten overgehaald zich op de Azoren te
vestigen. Hoeveel Vlamingen in de loop van de 15e eeuw naar de Azoren
zijn geëmigreerd is onbekend. Men schat het aantal op 1500-2000. Vanwege deze
Vlaamse immigranten stonden de Azoren lange tijd op de zeekaarten aangeduid als
de ‘Vlaemsche Eylanden’, of een daarop gelijkende schrijfwijze. Er bestond vanaf
de tweede helft van de 15e eeuw dus een bijzondere band tussen de
Azoren en Vlaanderen. Of deze relatie ook heeft geleid tot handel in kanaries is
vooralsnog onbekend.19
Ten tijde van Huyghen van Linschoten’s aanwezigheid bevond zich op de Azoren als
gevolg van de Iberische eenwording een Spaanse bezettingsmacht met aan het hoofd
een op Terceira residerende Spaanse gouverneur. In economisch opzicht waren de
Azoren toen nauwelijks gekoloniseerd en werd er voornamelijk handel gedreven in
producten die de natuur voorbracht. Het eiland met de belangrijkste haven was
Terceira.20
Uit Huyghen’s verslag krijgt men de indruk dat de handel tussen de Azoren en het
Iberisch schiereiland het meest intensief was, maar hij ontmoette op Terceira
ook Fransen, Schotten en Engelsen, die zich bezig hielden met de handel in het
zogenaamde wedeblauw. Deze, door Jan Huygen ‘pastel’ genoemde, blauwe kleurstof,
werd gebruikt in de textielnijverheid en in voornoemde landen en Vlaanderen
bestond daarvoor een belangrijke afzetmarkt. Met name in de tweede helft van de
16e eeuw nam de export van wedeblauw vanaf de Azoren naar Engeland,
Frankrijk en Vlaanderen spectaculair toe. De blauwe kleurstof werd gemaakt van
wede (Isatis tinctoria), een plant uit de kruisbloemenfamilie, die op de Azoren
volop groeide. Vlak voor de bloei werd de plant geoogst, in stukken gesneden en
na een rottingsproces ontstond een kleiachtige substantie, verfdeeg, die als
grondstof voor de vervaardiging van de blauwe kleurstof diende en verhandeld
werd. Volgens Jan Huyghen was de vervaardiging van ‘pastel‘ ‘die principaelste
neeringhe ende onderhout van alle dese eylanden’.21
Naast politieke, economische en militaire zaken beschreef Jan Huygen ook
de flora en fauna van de archipel. De vogelwereld op de Azoren was volgens hem
niet erg gevarieerd en bestond vooral uit ‘canarie vogeltgiens, die zijn daer by
duysenden, waerom haer daer veel vogelaers onthouden, die daer hare
daghelijcksen neeringhe af maken met die te vervoeren’.22
Op grond van Jan Huyghen’s reisverslag kunnen we in ieder geval voor de
tweede helft van de 16e eeuw vaststellen dat de vangst van kanaries
op de Azoren voor veel eilandbewoners een belangrijke inkomstenbron was.
Aangenomen wordt dat de kanaries van de Azoren hun weg vonden naar het Iberisch
schiereiland en wellicht vandaar (groten)deels werden doorverkocht. Het is
tevens niet uitgesloten dat, gezien de toenmalige vraag in onze contreien naar
uit het wild gevangen kanaries, met de handelsschepen die wedeblauw naar de
centra van textielnijverheid vervoerden ook kanaries naar West-Europa, waaronder
de Lage Landen, werden geëxporteerd.23
Meer duidelijkheid omtrent de kanarie-export vanaf de Azoren naar de Lage Landen
hebben we voor de tweede helft van de 17e eeuw. Advertenties in de
landelijk verschijnende ‘Oprechte Haerlemse courant’ tonen aan dat gedurende de
periode 1669–1688 de Amsterdamse vogelhandelaar Frans Goossensz (de) Vogelaer
hoogstpersoonlijk naar de ‘Vlaemse Eylanden’ ging om daar kanaries in te kopen,
of via anderen van de Azoren afkomstige kanaries betrok, om die ‘by ’t stuck of
dosijn, yder sijn gerijf’ in zijn winkel in de Gapersteeg te Amsterdam te
verkopen.24
De 14e en 15e eeuw:
onduidelijkheid troef
De 14e en 15e eeuw blijven omtrent het zoeken naar
aanknopingspunten voor een historisch verantwoorde reconstructie van de
toenmalige kanariehandel en –teelt vissen in uiterst troebel water. De rol die
sommigen de Normandische edelman Jean de Bethencourt hebben toegedicht bij de
introductie en verspreiding van kanaries over Europa wordt tot dusver niet door
contemporaine bronnen geverifieerd en lijkt daarom eerder ontsproten aan de
fantasie van latere auteurs dan een historisch feit.39
Coornaert concentreerde zich vooral op de 16e eeuw en zijn
opmerking, dat in de periode vóór de kolonisatie van de Canarische eilanden
kanaries werden geëxporteerd, wordt niet met een bronvermelding ondersteund. Het
is dus wachten op de ontdekking van eigentijdse bronnen en historisch
verantwoord onderzoek om iets met zekerheid te weten te komen over de
kanariehandel en –teelt in de 14e en 15e eeuw. Omdat voor
de juiste interpretatie van de bronnen uit deze periode men hoogstwaarschijnlijk
de Spaanse en Portugese taal machtig moet zijn ligt het voor de hand te
veronderstellen dat de sleutel voor de oplossing van het hier geschetste
probleem in eerste instantie bij de in de geschiedenis van de kanarieteelt
geïnteresseerde bewoners van de Atlantische archipels en het Iberisch
schiereiland ligt. Tot zolang dergelijk onderzoek niet heeft plaatsgevonden is
iedere opmerking betreffende de 14e en 15e eeuwse
kanariehandel speculatief.
West-Europa is vanaf eerste decennia van de 16e
eeuw de belangrijkste afzetmarkt voor kanaries van de Canarische eilanden.
Na de kolonisatie op het eind van de 15e eeuw ontwikkelde zich op
de Canarische eilanden een marktgerichte economie die alleen kon ontstaan en tot
bloei kon komen dankzij een intensief handelsverkeer tussen de archipel en
Europa. Via de routes naar de belangrijkste handelscentra in Spanje, West-Europa
en Noordwest-Italië werden niet alleen suiker en wijn maar ook kanaries
vervoerd. Omdat kanaries over het algemeen werden getransporteerd met schepen
die vnl. suiker vervoerden werden in de 16e eeuw kanaries ook wel
suikervogels genoemd. De Lage Landen en Noord-Frankrijk waren in de 16e
eeuw de belangrijkste afnemers van kanaries, in ieder geval vanaf het eiland
Gran Canaria. De handel tussen de Canarische eilanden en Vlaanderen ontstond in
het eerste decennium van de 16e eeuw, maar ontwikkelde zich heel
snel. Schepen met als thuishaven Antwerpen, maar ook Vlissingen, Middelburg,
Amsterdam en Enkhuizen, voeren o.m. met graan naar de Canarische eilanden en
namen op de terugreis niet alleen suiker en wijn maar ook kanaries mee. De komst
van de eerste, van de Canarische eilanden afkomstige, kanaries in West-Europa
mogen we daarom dateren uiterlijk in de eerste decennia van de 16e
eeuw.
In historische schetsen over de introductie en verspreiding van kanaries over
Europa valt regelmatig te lezen dat kanaries pas in onze streken verschenen
nadat Tiroolse en Zuid-Duitse vogelhandelaren naar de Lage Landen kwamen om de
door hen gefokte exemplaren hier te verkopen. Op grond van bovenstaande kunnen
we deze visie als historisch onjuist kwalificeren.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2013, nr. 3, pp. 38-76.
-0-
door Jaap Plokker
Foto. De
in het najaar van 1831 door de autoriteiten van St. Andreasberg aan Carl
Haberland verstrekte reispas ten behoeve van een handelstrip naar Holland. (Harzer
Roller Museum St. Andreasberg (Harz, Duitsland)
Uit de in 1831 aan Carl Haberland verstrekte reispas mogen
we concluderen dat de Haberlands hun handelsreizen naar Holland niet beperkten
tot een bezoek aan Leiden. In diverse in Hollandse steden uitgegeven kranten
werden advertenties aangetroffen die deze conclusie bevestigen. Zo bezocht het
echtpaar Haberland gedurende de periode 1824-1840 ook regelmatig Den Haag,
Rotterdam en Utrecht om kanaries te verkopen. De indruk bestaat dat de heer en
mevrouw Haberland (soms?) samen op handelsreis waren, maar ieder een eigen route
aflegde en afzonderlijk zaken deden. Zo verscheen op 6 februari 1833 in het
Dagblad van ‘s Gravenhage een advertentie van ‘Koopvrouw Haberland’, terwijl een
dag later Carl Haberland in de Roterdamsche Courant kanaries te koop aanbood.
Verder werd Leiden door mevrouw Haberland aanzienlijk minder frequent bezocht
dan Utrecht en Den Haag, terwijl Carl Haberland juist weer een regelmatige gast
in ‘De Omgekeerde Pot’ in Leiden was.4 Advertenties in de in Leiden
uitgegeven kranten maken ons ook duidelijk dat Carl Haberland en diens
echtgenote niet de enige rondreizende kanarieverkopers zijn geweest die o.m. in
Leiden probeerden hun handelswaar te slijten. De oudste door mij gevonden
advertentie, waarin de lezers werden geattendeerd op de aanwezigheid van een
rondreizende kanarieverkoper, was geplaatst in de Leydse Courant van 5 november
1753. Een zekere ‘Jan Heer Vogelman’ uit Tirol had logies gevonden ‘in de Lecke’,
‘agter de Fransse Kerk’ en in z’n ‘kraag’ had hij ‘mooye Kanary-vogels, extra
van Couleur en Zang, met en zonder Kuyven’, meegenomen. Geïnteresseerde
liefhebbers konden in genoemd logement, waar ‘ze Jaaren agter een verkogt zijn’,
zich bij de koopman vervoegen en kanaries naar keuze aanschaffen.
De laatste door mij aangetroffen advertentie betreffende een buitenlandse
ambulante kanariehandelaar was geplaatst in het Leidsch Dagblad van 26 februari
1914. Daarin werd de komst van Richard Faulstick uit Gotha in Saksen Coburg
aangekondigd. In ‘Café Jansen’, de voormalige ‘De Omgekeerde Pot’,
Mandenmakerssteeg 7, zou hij enige dagen verblijf houden. Liefhebbers konden
daar van hem ‘Saksische Kanarievogels (Seifertse stam met koller) met heel diepe
edelzang’ en ook ‘geleerde goudvinken, die verschillende aria’s fluiten’, kopen.
Tussen 1753 en 1914 konden aan de hand van advertenties in de Leydse Courant en
later ook het Leidsch Dagblad ca. 170 bezoeken van ambulante kanarieverkopers
aan Leiden geregistreerd worden. In werkelijkheid is Leiden veel vaker door
rondreizende vogelverkopers bezocht. Zo lezen we in de, mij bekende, oudste
advertentie, uit 1753, dat de vogels werden aangeboden in het logement waar ‘ze
Jaaren agter een verkogt zijn’, maar van deze voorafgaande keren dat een Tiroler
vogelkoopman ‘agter de Fransse Kerk’ logeerde werd in de krant geen melding
gemaakt. Ook zagen we dat van het bezoek van Carl Haberland aan Leiden in de
winter van 1832 in de krant niets terug te vinden is.
Werd niet bij ieder bezoek door de kanarieverkoper in de krant geadverteerd, ook
moeten we er van uitgaan dat niet alle geplaatste advertenties door mij in het
digitale archief zijn gevonden. Als gevolg van de door mij gekozen trefwoorden
kunnen advertenties onopgemerkt gebleven zijn en verder heb ik geconstateerd dat
niet altijd het door mij gekozen trefwoord door de zoekfunctie in de gescande
tekst werd herkend. De ca. 170 advertenties die door mij wel werden gevonden
moeten dus aangevuld worden met een volslagen onbekend aantal bezoeken van
ambulante kanariehandelaren wier aanwezigheid in Leiden tot dusver onopgemerkt
gebleven is.
Verder werd in slechts een beperkt aantal gevallen de naam van de handelaar
genoemd en bij hoge uitzondering diens woonplaats. Meestal moesten de lezers het
doen met de aanduiding ‘een koopman’, uiteraard wat hij te koop aanbood plus de
naam van het logement waar hij verblijf hield.
Gezien deze beperkingen kan de hier beschreven historische schets daarom niet
meer, maar ook niet minder, zijn dan een indicatie van de ambulante
kanariehandel te Leiden in de 18e en 19e eeuw.
Imster Vogelhandelaar; 19e eeuwse afbeelding van een 18e eeuwse uit het
Tiroolse Imst afkomstige ambulante vogelhandelaar met kraag met vogels.
Houtgravure van Alois Gabl (1845-1893). Afbeelding afkomstig uit Hörmann,
Ludwig von, Hermann von Schmid, Ludwig Steub, Karl von Seyffertitz & Ignaz
Zingerle, Wanderungen durch Tirol und Voralberg. Stuttgart, 1878-1880, 1e
editie. (afbeelding en info: Jaap Plokker)
Der Vogelhändler (1864). Een schilderij met een
geromantiseerde afbeelding van een 19e eeuwse vogelhandelaar
geschilderd door de Tsjechisch/Oostenrijkse kunstenaar Eduard Steffen (Geb.
1839, Vrchlabi, Tsjechië – overl. 1893, Ceska Lipa, Tsjechië.) (Bron:
Internet)
Herkomst 18e eeuwse kanarieverkopers en hun afzetgebied
Foto.
Januari 2014. Leiden, de Mandenmakerssteeg gezien vanaf de Aalmarkt, met op de
hoek de Waag. De Mandenmakerssteeg verbindt de Breestraat met de Aalmarkt en
werd tijdens het maken van de foto grondig op de schop genomen.
Brabantse kanaries
Behalve de uit Tirol en Zuid Duitsland afkomstige kanaries werden, volgens
van Wickede, ook in Brabant en in ‘het Luiksche’ gefokte kanaries, door ‘Walen
en Walinnen’, in de Noordelijke Nederlanden verkocht. Of van Wickede met ‘het
Luiksche’ de stad Luik en omgeving bedoelde is nog maar de vraag. In de
Amsterdamse courant van 8 februari 1759 verscheen een advertentie waarin werd
bekend gemaakt ‘dat L.L. Dortie, uit Luikerland is overgekomen met een groote
party fluitende Canarie-Vogels’. Met ‘Luikerland’ werd waarschijnlijk niet Luik
en omgeving bedoeld, maar Thurdinië, een landstreek in de huidige Belgische
provincies Henegouwen en Namen, tussen de rivieren Sambre en Maas, met Thuin als
belangrijkste stad. De aanduiding Luikerland voor dit gebied is afgeleid van het
feit dat de streek ooit deel uitmaakte van het prinsbisdom Luik. Met name
kloosters in Brabant en het Luikerland zouden zich met het kweken van kanaries
bezig gehouden hebben.16
Waren medio de 18e eeuw de Zuid Nederlanders al actief op de
Hollandse kanariemarkt, de eerste advertentie waarin Noord-Franse en Brabantse
kanaries in Leiden te koop werden aangeboden dateert van 14 december 1785. In de
Leydse Courant viel toen te lezen dat ‘ten huize van Willem de Vogel, castelein
in de Herberg den Nieuwen Doelen, op de Beesten Markt te Leyden, is komen te
logeeren een koopman met een groote party fraaije Tjonk-Fluitende Amiaansche en
Fransche Canarie-vogels, different van Couleur’. Tot aan 1800 werd in de Leydse
Courant door vogelkooplui regelmatig geadverteerd met ‘Fransche’, ‘Brabandsche’
en ‘Brabandsche Kanarievogels die uit Amiaansche en Fransche getrokken zijn’.
Een met name genoemde handelaar in Brabantse kanaries, die in de jaren ’90
Leiden herhaaldelijk bezocht, was Lamberti, een vanwege z’n corpulentie
kennelijk opvallend persoon en in de advertenties dan ook nader aangeduid als
‘de dikke koopman’. De vaste verblijfplaats van Lamberti in Leiden was het
logement ‘De Keizerskroon’ op de Bloemmarkt, waarvan Cornelis van Bentum de
kastelein was.17
Noord-Frankrijk, en met name de streek rondom Amiens, was klaarblijkelijk in de
tweede helft van de 18e eeuw een belangrijk kanarieproducerend
gebied. De uit Picardië afkomstige kanaries stonden kennelijk kwalitatief hoog
aangeschreven, omdat er niet alleen mee werd geadverteerd, maar van de in
(‘Belgisch’) Brabant gefokte kanaries met nadruk werd aangegeven dat ze Franse
voorouders hadden. In de mij bekende kanarieliteratuur wordt Amiens als 18e
eeuws centrum van de kanarieteelt niet genoemd. De roem van de Franse, cq.
Brabantse, zangkanaries is in Leiden maar van korte duur geweest, omdat na de
Franse Tijd vooral Saksische kanaries aan de Hollandse smaak bleken te voldoen.
Met name de vermelding in de advertenties van de zangtoer ‘tjonken’, waarin de
Franse en later Brabantse zangkanaries kennelijk excelleerden, is bijzonder
intrigerend voor degenen die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van het
zangkanarieras waterslager. Het gaat in dit verband te ver om in de historie van
de waterslager te duiken, maar in het kader van een artikel over de oorsprong
van deze zangkanarie hoop ik, t.z.t., op de ‘Amiaanse’ kanaries terug te komen.
‘Saxische’, Hallische’, ‘Brunswijkse’ en ‘Harzer Kanarievogels’
Toen medio de 18e eeuw van Wickede’s boekje over de kanarieteelt
verscheen was er nog geen sprake van een uitgebreide, op de internationale markt
gerichte, kanarieteelt in Saksen. De oudste advertenties waarin Saksische
kanaries te koop werden aangeboden vond ik in de Amsterdamse Courant en dateren
uit het eind van de jaren ’60 van de 18e eeuw. De in de advertenties
genoemde streken, waaruit de ‘Saxische’ kooplieden afkomstig waren, zijn:
Hannover, Braunschweig (‘Brunswijk’), de Harz in algemene zin en het plaatsje
Elbingrode in het bijzonder, en Halle.18 Kennelijk verwierven
kanaries uit laatstgenoemde stad al snel een zekere reputatie, omdat in kranten
regelmatig werd geadverteerd met ‘Hallische’ of ‘Halsche’ kanaries. Over de
verschillen tussen de 18e eeuwse ‘Hallische’, ‘Brunswijkse’ en
‘Saxische’ kanaries bestaat enige onduidelijkheid. Omdat de begrippen in de
advertenties door elkaar werden gebruikt en ook geen duidelijk verband te leggen
is tussen enerzijds de zangtoeren en zangeigenschappen waarmee de vogels werden
aangeprezen en anderzijds het herkomstgebied van de kanarie gaan we er
vooralsnog van uit dat er geen of nauwelijks waarneembare kwalitatieve
verschillen bestonden tussen de ‘Hallische’, ‘Brunswijkse’ en ‘Saxische’
kanaries. Op het eind van de 18e eeuw was overigens de aanduiding
‘Saxische Kanarie-Vogels’ algemeen in gebruik.19
De oudste, door mij gevonden, vermelding van de aanwezigheid van Saksische
kanaries in Leiden betreft een door P. Meinhold in de Leydse Courant van 23 mei
1777 geplaatste advertentie waarin hij behalve allerlei ‘Mineralien’, zoals
goud-, zilver-, koper-, lood- en ijzererts, ook ‘Halsche Kanarie-Vogels van
allerhande couleur met Kuiven en den Nagtigalslag hebbende’ te koop aanbood.
Meinhold verbleef in de Paardesteeg in ‘De Koppel Paarden’ en was van plan ‘maar
tien dagen te Leyden te blyven’. In vergelijking tot het aantal advertenties
waarin gedurende de jaren ’80 en ’90 Brabantse kanaries werden aangeboden, valt
het aantal adverteerders voor Saksische kanaries in het niet. Sporadisch werd er
een aangetroffen. Zo maakte J. Engelbregt in de Leydse Courant van 18 januari
1790 bekend dat te Leiden, in de ‘Nieuwe Overdekte Kolfbaan , in de Janvossen
Steeg, waren aangekomen’ ‘allerbeste Saxische Kanarie-Vogelen, van allerhande
Couleur, uitmuntende van Rol- en Nagtegaal-Slagen zoowel by dag als nagt’.
Op grond van het ontbreken van advertenties van ambulante vogelkooplui in de
Leidse kranten wordt geconcludeerd dat gedurende de Franse tijd de
internationale kanariehandel op zijn gat lag. Oorlogen zijn voor het
internationale handelsverkeer nooit bevorderlijk geweest, zeker niet wanneer je
met je handelswaar te voet door streken moet trekken die de gevolgen van de
gevechtshandelingen aan den lijve ondervinden. De periode van Coalitie- en
Napoleontische oorlogen tussen 1792 en 1815 lijken de doodsteek te zijn geweest
voor de Tiroler en Brabantse vogelhandel naar de Lage Landen.20 Na
1815 werd er niet meer voor Brabantse kanaries in de Leidse kranten geadverteerd
en uiterst sporadisch, nl. in maart en december 1828, april 1830 en voor het
laatst in maart 1831 werden Tiroler kanaries te koop aangeboden.21
In de Leydse Courant van 3 januari 1819 treffen we voor het eerst in de 19e
eeuw een advertentie aan waarin werd aangekondigd dat een uit Saksen afkomstige
handelaar in ‘De Verkeerde Pot’, in de Mandenmakerssteeg, logeerde en aldaar
kanaries te koop aanbood.
In de loop van de 19e eeuw ontwikkelde het Harzgebergte, meer in het
bijzonder St. Andreasberg, de woonplaats van het echtpaar Haberland, zich als
een belangrijk centrum van de kanariekweek en –handel. Ook de uit de Harz
afkomstige vogels werden in de Leidse advertenties tot aan het eind van de 19e
eeuw aangeduid als Saksische kanaries. Zo werd op 19 september 1898 in het
Leidsch Dagblad geadverteerd voor ‘Prachtig zingende echt geïmporteerde
Saksische Kanarievogels met Hohl-, Knor- en Klingelrol’. Deze Saksische kanaries
weken qua zangomschrijving wezenlijk af van de Saksische kanaries met
Nachtegaalslag, die kort daarvoor nog te koop werden aangeboden. De Hohlrol
zingende ‘Saksische Rolkanaries’ werden in de Leidse advertenties al snel
omgedoopt in ‘Harzer (Saksische) Kanarievogels’ en later aangeduid als ‘Harzer
Kanarievogels’. Al bleef daarnaast de naam ‘Saksische kanaries’ zeker tot aan de
Eerste Wereldoorlog, ook nog in gebruik. Van de ‘Nachtegaalslag’ zingende
Saksische kanaries werd echter na 1900 in het Leidsch Dagblad geen spoor meer
gevonden.22
Solistisch of gezamenlijk op pad
Als we van Wickede moeten geloven leefden medio de 18e eeuw in
Tirol en Zuid Duitsland ‘vele menschen van de broey en quekery’ van kanaries.
Wanneer de vogels zelfstandig waren werden ze door de ambulante vogelkooplui
opgekocht. Alleen, in tweetallen of in groepjes trokken die door Europa om de
vogels uit te venten. Maar liefst 9 vogelkooplui uit Imst en het aangrenzende
Tarrenz verdronken toen in oktober 1777 hun schip, dat op weg naar St.
Petersburg, in de Oostzee verging. In de Amsterdamse Courant van 31 december
1735 kunnen we lezen dat ‘Serein Bos zijn Kameraets Roebertus Singer en Joseph
Schoes zijn overgekomen met 2 Kraken Canary Vogels’. Ze zijn ‘gelogeerd agter de
Hal aen de Boere Vismarkt in d’Olyphant, ten huyze van Jan Hendriksz, tot
Amsterdam’. Veel handelaren waren vergezeld van een sjouwer, zoals Michel Nieyro,
(in een advertentie van 18 januari 1738 aangeduid als Michiel Neyrohr) over wie
we in de Amsterdamse Courant van 12 juni 1738 kunnen lezen dat hij ‘en zijn
confrater zijn overgekomen met een kraek Canary Vogels (..) een kraek
Wilt-vogels, fluytende Goudvinken en eenige Leer tot Broeken’ In de Amsterdamse
Courant van 17 november 1731 adverteerde Joris Onpacker dat hij ‘met twee
Kraaken Canaryvogels, alderbest van zang’ is aangekomen en logeert ‘ten huyze
van Jan Henrick agter de groote Hal bij de Boere Vismarkt in de Witte Oliphant’.
Joris kan onmogelijk met twee kragen op z’n rug van Zuid Duitsland of Tirol naar
Amsterdam zijn gewandeld, dus is hij vergezeld van iemand die voor hem de tweede
kraag droeg. Terwijl de metgezel zorg droeg voor de vogels kon de handelaar zich
volledig toeleggen op het zaken doen. Niet altijd is overigens uit de
advertentie op te maken wanneer de handelaar alleen was of vergezeld werd door
een drager. De indruk bestaat dat naarmate de 19e eeuw vorderde de
solo rondreizende vogelkoopman regel werd. Tussen de ca. 170 advertenties, die
in de te Leiden verschijnende kranten werden gevonden, werd er slechts één
aangetroffen waarin expliciet sprake was van meerdere personen: In de Leydse
Courant van 9 januari 1875 kunnen we lezen dat Wilhelmina Schutze en haar
schoonzoon Carel Engelke te Leiden waren gearriveerd met ‘een schoone party
Saksische Kanarievogels, welke den Nachtegaal, Water en Belrolslag zingen,
zoowel bij avond als bij dag’. Ze waren gelogeerd bij de heer L.J.F. Dumortier,
Hotel des Pays Bas, Beestenmarkt 35.
Handelseizoen
Volgens van Wickede kwamen de rondreizende vogelhandelaren twee tot drie
keer per jaar met hun koopwaar naar Nederland: in de herfst, het voorjaar, maar
vooral in de winter.
Kijken we naar de maanden waarin in de Leydse Courant door ambulante
vogelhandelaars werd geadverteerd dan verschenen niet alleen in van Wickede’s
tijd, maar tot het eind van de 19e eeuw, de ambulante vogelkooplui
uitsluitend van begin oktober tot en met medio april met hun handelswaar in de
sleutelstad. Sommigen bezochten in die periode zelfs meerde malen Leiden om
vogels te verkopen. Zo adverteerde de eerder genoemde Carl Haberland uit St.
Andreasberg in de Leydse Courant van 16 februari 1838 en blijkt uit de krant van
19 maart dat hij opnieuw in Leiden was aangekomen. Mogelijk was hij in de
tussenliggende vier weken naar St. Andreasberg teruggekeerd en had aldaar een
nieuwe handelsvoorraad ingeslagen. Het was in de jaren ’30 van de 19e
eeuw voor Carl Haberland, in ieder geval, goed zaken doen in Leiden.
Vaste tijdelijke verblijfplaatsen
Wanneer de ambulante vogelverkoper met z’n handelswaar in een stad was
gearriveerd werd een logement gezocht waar hij niet alleen kon slapen en eten,
maar ook de mogelijkheid had om zaken te doen. Kennelijk ging z’n komst als een
lopend vuurtje door de stad, want volgens van Wickede stroomden binnen de korte
keren de mensen van alle kanten naar de herberg om een kijkje te komen nemen. De
in exclusieve kleurvarianten geïnteresseerde kopers waren er natuurlijk als de
kippen bij om hun slag te slaan voordat er andere kapers op de kust verschenen.
F. van Wickede vond het een bezienswaardigheid om een kraag met 300, 400, soms
zelfs 500 kanaries, al dan niet gekuifd en verschillend gekleurd, te bekijken.
Een hoogtepunt van vermaak was wanneer de voedertijd was aangebroken. In de
kooitjes kwamen de kanaries dan tot leven en werd er niet alleen gevochten om
het lekkerste voer, maar zaten er ook elkaar te ‘azen’.
Gebruikelijk was dat de rondreizende handelaren in een stad op een vast adres
logeerden. Frequent bezochte logementen in Leiden waren aanvankelijk ’t
Amsterdamsche Veerhuys’ aan de Ouden Rijn, waar Aart van Latesteyn
logementhouder was; ‘De Keizerskroon‘ aan de Bloemmarkt, van Cornelis van Bentum
en ‘Den Nieuwen Doelen’, op de Beestenmarkt, met Willem de Vogel als kastelein.
Naarmate de 19e eeuw vorderde concentreerde de ambulante vogelhandel
zich in ‘De Trasmolen’, aan de Nieuwe Rijn, die aanvankelijk door J.A. Wingefeld
en later door H. Schuurink werd uitgebaat, maar vooral en bovenal in het
logement gevestigd aan de Mandenmakerssteeg nr. 7, dat achtereenvolgens bekend
stond als ‘De Verkeerde Pot’, ‘De Omgekeerde Pot’ en werd beheerd door de
familie Chouffour of Schouffour. Nadat de Chouffours het hadden overgedaan aan
G. Dingjan, verdween de oude naam en werd het ‘Café Dingjan’, maar bleef het een
vast onderkomen voor rondreizende vogelverkopers. Ook toen A.H.J. Jansen rond
1890 het logement overnam bleven ambulante vogelkooplui hier eten, slapen en
zaken doen, met Richard Faulstick, in februari 1914, als laatste der Mohikanen.
Op grond van de advertenties in de kranten kunnen we concluderen dat het
logement in de Mandenmakerssteeg minstens honderd jaar het centrum bij uitstek
is geweest van de Leidse ambulante kanariehandel.23
Vogelverkopende kasteleins
Carl Haberlands handelsreis door Holland in de winter van1832 duurde nog
geen maand en in die periode deed hij acht steden aan, waaronder twee keer
Leiden. Honderd jaar nadat van Wickede als kanariefokker actief was en
constateerde dat de rondreizende vogelkooplui ‘zig zelden met hunne Kanarivogels
lange in ene plaats ophouden’ was er in dit opzicht dus weinig veranderd.
Advertenties in de Leydse Courant en later het Leidsch Dagblad laten hieromtrent
niets aan duidelijkheid te wensen over. De ambulante vogelkoopman verbleef in de
regel ca. vier dagen in z’n logement, om zaken te doen en vervolgens verder te
reizen. Mocht hij al zoveel verkocht hebben dat het voor hem minder lucratief
was geworden om met z’n handel naar een volgende stad te gaan dan gingen de
vogels in de uitverkoop: De verkoopprijs werd verlaagd of ze werden in één koop
aan een opkoper aangeboden. In de Groninger Courant van 10 november 1775
adverteerde Godlieb Meinhold dat hij was gearriveerd met ‘een kraak vol
Kanarivogels zoo goed van zang als Nagtegalen’. Een week later, op 17 november
1775 laat Meinhold via een advertentie weten ‘dat hy van zins is, zyne Kanari
Vogels het stuk voor drie guldens te verkopen’.
In de regel probeerde de ambulante vogelhandelaar de resterende vogels in één
koop te slijten aan een lokale liefhebber of meer in het bijzonder aan de
kastelein van de herberg waar hij had gelogeerd. Dit gebruik verklaart waarom we
in de krant regelmatig advertenties aantreffen waarin logementhouders vogels te
koop aanbieden. Herbergiers die regelmatig ambulante vogelkooplui onderdak
boden ontpopten zich op deze wijze ook als vogelhandelaren. De Leidse
kasteleins vormden hierop geen uitzondering: Hospes de Wolf van ‘De Witte Poort’
bood op 2 december 1776 ‘allerhande sprekende en niet-sprekende papegaaien’ aan.
Op 2 maart 1787 heeft Willem de Vogel, logementhouder van ‘Den Nieuwen Doelen’
op de Beestenmarkt, ‘fluitende Canarie vogelen’ in de aanbieding. Ook Aart van
Latensteyn, kastelein van ‘t Amsterdamse Veerhuys’ aan de Oude Rijn, A. van
Scheindel, herbergier van ’t Zwijnshoofd’ en Pieter Engelbrecht, ‘Castelein’ in
de Wakende Haan, in de ‘Vrouwe Steeg’, adverteerden met kanaries.24
Opmerkelijk is de naar verhouding hogere frequentie van advertenties van
vogelverkopende logementhouders tijdens de Bataafse Republiek en de Franse Tijd.
Na 1815 werd opvallend weinig door Leidse herbergiers geadverteerd. Pas op het
eind van de 19e eeuw verschenen er weer advertenties van kasteleins
in de krant. Met name de heer G. Dingjan van het gelijknamige café in de
Mandenmakerssteeg ontpopte zich na 1880 als een regelmatige kanarieverkoper
25 en op het eind van de jaren ‘90 liet de eigenaar van Café ‘De
Vogeltuin’, Stationsweg 29, zich op dit vlak ook niet onbetuigd.26
Gedurende de laatste twee decennia van de 19e eeuw verschenen er,
naast die van vogelverkopende kasteleins, ook advertenties van lokale handelaren
die zich exclusief op de verkoop van vogels, waaronder kanaries, toelegden.
Bekende Leidse vogeldetaillisten in die tijd waren P.J. van den Hoek, Handelaar
in Gevogelte, woonachtig Zijdgracht no. 9; J. Veere, die z’n nering bedreef
vanuit de Korte Paradijssteeg 76, en Vincent Stokhuijzen, woonachtig op de Ouden
Rijn 138, die behalve in kanaries ook in postzegels handelde, en zich
afficheerde als ‘importeur van harzer kanaries’.27 Deze professionele
Leidse vogelhandelaren betrokken hun kanaries niet van de rondreizende
vogelkooplui. Zij trokken er zelf op uit om vogels in Duitsland te kopen of
kochten van vogelimporteurs.28
Rond 1900 begonnen ook steeds meer particulieren te adverteren met door hen
gekweekte kanaries. Omdat met het verschijnen van lokale professionele
vogelhandelaren de vogel- en kanariehandel vanaf 1880 fundamenteel veranderde
werd het voor de ambulante vogelverkoper kennelijk steeds minder aantrekkelijk
om in Leiden zaken te doen. Na 1900 werd er nog sporadisch door een rondreizende
Duitse vogelhandelaar in het Leidsch Dagblad geadverteerd.29
De vogelverkopers en hun praktijken
In z’n ‘Kanari-uitspanningen’ ging van Wickede uitvoerig in op de dubieuze
praktijken van de ambulante kanarieverkopers. Als we hem moeten geloven naaiden
ze je een oor aan waar je bij stond. Poeslief waren ze tegenover de leek die ze
een zieke vogel of een pop voor een man konden verkopen en de deskundige zagen
ze liever gaan dan komen, want daar viel niet zo veel aan te verdienen of te
belazeren. Waar hebben we dit meer gehoord? Kwalijke praktijken in de
vogelhandel lijken zo onlosmakelijk met elkaar verbonden als wielrennen en
doping.
Van Wickede zal z’n redenen hebben gehad het internationale
kanarieverkopersgilde als een oplichtersbende af te schilderen. Wellicht werd
zijn oordeel bepaald door wat hij hoogstpersoonlijk gezien, gehoord en mogelijk
ook zelf ondervonden had met de Tiroolse, Zuid-Duitse en Waalse kooplui. Van
Wickede’s advies om vooral vogels te kopen bij vertrouwde kwekers heeft 250 jaar
na dato nog niets aan actualiteit ingeboet. Toch is het maar de vraag of het
door van Wickede op de ambulante kanariehandel opgeplakte etiket van charlatans
wel correct is. Mogelijk gold dit voor de tijd waarin hij zijn boekje schreef,
maar de rondreizende vogelverkopers die in de 19e eeuw Leiden
bezochten bleven er regelmatig komen en dat is toch een teken dat de Saksische
vogelverkoper een vertrouwd adres was om kanaries bij aan te schaffen. Het is
opvallend hoe vaak en hoe lang dezelfde handelaren Leiden bezochten om vogels te
verkopen: Carl Haberland, 1822 t/m 1840; Johan Sondermann, 1882 t/m 1891; A.C.
Saul, 1884 t/m 1897; Richard Faulstick, 1890 t/m 1914. Een heel ander geluid dan
uit het boek van van Wickede klinkt uit een redactioneel stukje, onder het kopje
‘Gemengd Nieuws’, in het Leidsch Dagblad van 5 november 1883: ‘Een voor velen
goede bekende zal Leiden weer voor enkele dagen bezoeken: Sondermann met zijne
schoone collectie kanarievogels. ‘Goede wijn behoeft geen krans’’.
Van Leiden naar Nederlandsch-Indie
In de jaren ’90 zocht J. Sondermann het wat verder op dan Leiden om z’n
Saksische kanaries te verkopen. In het Semarangs Nieuws-, Handels- en
Advertentieblad ‘De Locomotief’ van 22 maart 1893 werden in een advertentie de
kanaries van Sondermann aangeprezen en te koop aangeboden. Ook in de winter van
1895 was J. Sondermann met vogels naar Java vertrokken, getuige een advertentie
in ‘De Locomotief’ van 16 maart 1895, waarin hij niet alleen adverteerde met
‘een prachtige partij Saksische Kanarievogels’, maar ook met vinken en putters,
vogelkooien en zaad en hij, wegens vertrek naar Europa, bovendien een ‘3 loops
jachtgeweer’ in de aanbieding had. In het Harzer Roller Museum in St.
Andreasberg wordt uitgebreid aandacht besteed aan de uitvoer van in Duitsland
gefokte kanaries naar o.m. de Verenigde Staten gedurende de laatste decennia van
de 19e eeuw. Volgens door het museum verstrekte informatie
exporteerde vogelhandel C. Reiche in de jaren 1882-1883 maar liefst 120.000
kanaries naar de VS, 10.500 naar Zuid Amerika, ca. 30.000 naar Australië en
3.000 naar Zuid Afrika. Dat er ook Duitsers met harzers naar Nederlandsch Indië
gingen was mij niet bekend tot ik de advertenties in ‘De Locomotief’ ontdekte.
Voor herinneringen aan het vaderland oproepende klanken van kanaries, putters en
goudvinken was dus ook in de ‘Gordel van Smaragd’ een afzetmarkt en voor
ambulante vogelkooplui kennelijk lucratief genoeg om daarvoor een lange reis
naar ‘de Oost’ te ondernemen. Mogelijk waren de kanariekooitjes op de terugreis
gevuld met tropische vogels, die in Europa konden worden verkocht, hetgeen de
handelsreis naar Nederlandsch-Indië des te aantrekkelijker maakte.
Verkoopprijzen
Voor welke prijzen werden de kanaries door de ambulante vogelverkopers in de
Leidse logementen aan hun cliëntèle verkocht? De vraag stellen is eenvoudig, hem
beantwoorden veel lastiger dan men wellicht op voorhand zou denken. In de
digitale krantenarchieven van het Leids Gemeentearchief en de Koninklijke
Bibliotheek te ’s Gravenhage heb ik gezocht naar advertenties van ambulante
kanarieverkopers. Voor de 18e eeuw heb ik het Leidse archief en van
de KB alle beschikbare kranten digitaal laten doorzoeken, voor de 19e
eeuw uitsluitend het Leidse krantenarchief. Tussen de honderden 18e
eeuwse advertenties van ambulante vogelverkopers die ik heb aangetroffen
bevonden zich er vijf met een bedrag waarvoor kanaries te koop werden
aangeboden. In het Leidse digitale krantenarchief heb ik tot ver in de 19e
eeuw geen enkele advertentie kunnen vinden met een prijsindicatie. Pas vanaf
1880 verschenen in de Leidse kranten incidenteel, en vanaf 1895 regelmatig,
advertenties met de verkoopprijzen van kanaries, zowel van ambulante
vogelverkopers, detaillisten als particulieren.
Bronnen met informatie over de prijzen waarvoor in het verre verleden kanaries
werden verkocht zijn dus uitermate schaars. De oudste indicatie voor de
verkoopprijs van een kanarie is gevonden in de door Conrad Gesner geschreven en
in 1555 uitgegeven Avium Natura. Hij stelt dat een van de Canarische eilanden
afkomstige kanarie erg duur is, omdat hij van ver moet worden aangevoerd en
tijdens de reis bijzondere verzorging behoeft. Daarom kunnen alleen de zeer
rijken zich de aanschaf van een kanarie veroorloven.30
Op grond van uit de tweede helft van de 16e eeuw daterende
inboedelinventarissen van geconfisqueerde particuliere bezittingen mogen we
veronderstellen dat in de Noordelijke Nederlanden het in bezit hebben van een
kanarie alleen was weggelegd voor personen die over een zekere mate van welstand
beschikten. Bovendien werd in een uiterst bescheiden aantal
inboedelinventarissen een kanariekooi aangetroffen, hetgeen er op zou kunnen
duiden dat het bezit van een kanarie nog redelijk exclusief was.31
Het doorspitten van uit de jaren 1570-1579 daterende Antwerpse
inboedelinventarissen leidde tot een vergelijkbare conclusie. Tussen de 50
onderzochte inventarissen bevonden zich er vier waaruit bleek dat de eigenaar in
het bezit was van een kanarie. Alle kanarie-eigenaren waren zodanig behuisd dat
ze tot de rijkere inwoners van Antwerpen gerekend moesten worden.
Het onderzoek naar de aanwezigheid van gezelschapsdieren in Antwerpse
huishoudens aan de hand van inboedelinventarissen leidde tot de conclusie dat
tot aan de tweede helft van de 17e eeuw het bezit van een kanarie
alleen aan de Antwerpse rijken was voorbehouden en pas vanaf ca. 1675 ook bij de
gegoede middenstand kanaries werden aangetroffen.32
Toen de Amsterdamse vogelhandelaar Frans Vogelaer in de tweede helft van de 17e
eeuw regelmatig hoogstpersoonlijk naar de Azoren ging om kanaries in te kopen,
moest hij, wanneer hij de onderneming met winst wilde afsluiten, de vogels voor
een dusdanige prijs verkopen dat de kosten van de reis, inkoop, derving en
tijdsinvestering ruim gecompenseerd werden.33 We veronderstellen
daarom dat in de Republiek in de tweede helft van de 17e eeuw de
gewone wildvang kanarie nog altijd voor een substantieel bedrag over de toonbank
ging en het in bezit hebben van een kanarie weliswaar niet alleen meer was
voorbehouden aan de rijken, zoals in de 16e eeuw het geval was, maar
men toch een zodanig bedrag moest neerleggen dat alleen voor de gegoede
middenstand en de meer vermogenden de aanschaf van een kanarie financieel
mogelijk was.
In het door P. Nyland en J. van Hextor geschreven ‘Het Schouw-toneel der
Aertsche Schepselen’ worden we geïnformeerd over de waarde van een melodietje
zingende kanarie ca. 1670. Er wordt een verkoopprijs genoemd die varieert tussen
de 60 en 100 gulden. In die tijd een bedrag dat overeenkwam met het loon van een
bouwvakker van 3 – 5 maanden. Het betrof uiteraard een kanarie die over
bijzondere kwaliteiten beschikte, waardoor een prijsvergelijking met een gewone
groene kanarie niet reëel is.34
Meer duidelijkheid omtrent de prijsverhoudingen hebben we pas sinds de uitgave
van het door J.C. Hervieux de Chanteloup geschreven ‘Traité curieux des serins
de Canarie’, waarvan de eerst editie mogelijk in 1707 te Parijs werd uitgegeven.
In dit boek vinden we een lijst van verschillende kanarievariëteiten en de prijs
waarvoor die, waarschijnlijk in Parijs, werden verhandeld. Het betreft dan geen
geïmporteerde wilvangkanaries meer, maar gekweekte vogels. In de in 1712 onder
de titel ‘Naauwkeurige verhandeling van de Kanarivogels’ uitgebrachte
Nederlandse editie heeft vertaler A. Moubach de in de originele uitgave
gepubliceerde prijslijst, overeenkomstige de toenmalige wisselkoersen, in
Hollandse valuta omgezet. Het zijn uiteraard bedragen die in Frankrijk voor de
verschillende kleurslagen werd neergeteld, maar ze geven ons minstens een
indicatie van de toenmalige internationale handelsprijzen waarvoor kanaries van
eigenaar wisselden.
Dit zijn de door Hervieux opgegeven, Franse, kanarieprijzen in Hollandse valuta:
guldens stuivers
Gemeene Graauwe
3
10
Gedonsde Graauwe of Witstaarten
5
Gemeene Asgraauwe
4
Goudgele Asgraauwe 4
10
Gedonsde Asgraauwe of Witstaarten 5
10
Gemeene Geele
4
Gedonsde Geele of Witstaarten 6
Gemeene Agaatverwige 4
Agaatverwige van Bonten aart
5 10
Gemeene Isabelverwige 4
Goudgeele Isabelverwige
4 10
Gedonsde Isabelverwige of Witstaarten
5 10
Gemeene Bonte
6
Asgraauwe Bonte
7
Zwartbonte
10
Zwartbonte en geregelde
20
Gemeene Citroenverwige
15
Zwarte en geregelde Bonte
Citroenverwige
2535
Om enige indruk te hebben van de waarde van deze kanaries is het wellicht
verhelderend de prijs van de gewone groene kanarie te vergelijken met het loon
van een bouwvakker. Diens dagloon bedroeg toen ca. 16 stuivers en het weekloon
dus bijna 5 gulden. De meest gangbare kanarie kostte toen ca. 70 stuivers en dat
kwam dus overeen met het loon dat een bouwvakker ontving voor vier dagen werken.36
Hoewel F. van Wickede bij het schrijven van zijn ‘Kanari-uitspanningen’ het boek
van Hervieux overduidelijk als voorbeeld heeft gebruikt nam hij, helaas, geen
prijslijstje op met bedragen waarvoor ca. 1750 de Tirolers hun kanaries in de
Republiek verkochten. De enige prijsaanduiding die in van Wickede te vinden is
betreft het bedrag waarvoor in 1734 de eerste gekuifde kanaries van eigenaar
wisselden: ‘ten tyde zy eerst hier te Lande kwamen, wierden zy gretig het stuk
voor een Pistool verkogt’. Een ‘Zonne-pistool’ of ‘pistool’ was de bijnaam van
de in de 18e eeuw in de Republiek in het handelsverkeer circulerende
Spaanse dubloen en Franse Louis d’or, gouden munten met een waarde van ca. 12
gulden. Omstreeks 1735 kwam dit overeen met het bouwvakkersloon van bijna drie
weken.37
Naarmate de 18e eeuw vorderde adverteerden de ambulante
kanarieverkopers steeds vaker in de kranten die in de steden, waar ze tijdelijk
verbleven, werden verspreid. De honderden advertenties die door mij zijn
gevonden verschaffen ons, zoals gezegd, weinig concrete informatie over de
prijzen waarvoor de vogels werden verkocht. Men beperkte zich in de regel tot
de opmerking dat de kanaries ‘voor een civiele prys’ te koop waren. We nemen aan
dat de zogenaamde ‘geleerde’ kanaries, vogels die een melodietje konden zingen,
duurder waren dan de ‘ongeleerde’ en van de ongeleerde vogels de mate van
exclusiviteit bepalend was voor de prijs: gekuifde en minder gangbare
kleurslagen zullen ongetwijfeld meer gekost hebben dan de ‘Gemeene Graauwe’, de
meest algemeen voorkomende kanarievariëteit.
Wanneer ‘Leopold Seuverijn, alias de Jonge Vos’ in de Amsterdamse Courant van 8
oktober 1765 adverteert dat hij is gearriveerd ‘met 2 frissche Kraagen Kanarie
Vogels, eenige een Ducaat het stuk waardig’, dan wordt de indruk gewekt dat
Leopold enkele heel exclusieve vogels heeft meegenomen, maar dat het overgrote
deel voor een lagere prijs van de hand ging. Vrijwel zeker betreft het hier de
hoogstwaarschijnlijk uit het Oostenrijkse Imst afkomstige Leopold Posch, zoon
van de gerenommeerde kanariehandelaar Severyn Posch, alias de Oude Vos. Severyn
en na hem z’n zoon Leopold reisden een groot deel van de 18e eeuw
vrijwel jaarlijks uit Tirol naar Holland om kanaries te verkopen. De duurdere
vogels werden door hen dus verkocht voor een ducaat per stuk. De gouden ducaat
vertegenwoordigde omstreeks 1765 een waarde van ca. 5½ gulden, iets meer dan het
weekloon van een bouwvakker. Op grond van de advertentie van Leopold Posch
concluderen we dat voor het duurdere segment van de kanaries bij de Tirolers in
de 18e eeuw 5-6 gulden per stuk betaald moest worden.
Andere advertenties geven ons een indicatie van de prijzen van de goedkoopste
kanarievariëteiten. Op 10 november 1775 adverteerde de uit de Harz afkomstige
Godlieb Meinhold in de Groninger Courant dat hij met een ‘Kraak vol
Kanari-Vogels’ was gearriveerd. Precies een week later, op 17 november,
adverteerde Godlieb opnieuw, nu met de mededeling ‘dat hy van zins is, zyne
Kanari Vogels het stuk voor drie Guldens te verkopen’. Het heeft er alle schijn
van dat Meinhold van z’n kanaries af wilde en ze in de uitverkoop deed voor 3
gulden per stuk. Hij had mogelijk met z’n kraag al heel Holland doorgereisd, en
wilde in Groningen wel van z’n handel af voordat hij weer naar Saksen terug
reisde. Ongetwijfeld was in de ‘Kraak’ van Meinhold inmiddels het vet van de jus
en zullen de vogels die hij vlak voor z’n vertrek uit Groningen nog te koop had
niet van de allerbeste kwaliteit geweest zijn. De uit Halle of Braunschweig
afkomstige Johannes Sussenaar was in de jaren ’70 van de 18e eeuw met
zijn Saksische kanaries een regelmatige bezoeker van de stad Groningen. In 1776
en 1777 adverteerde hij eveneens met kanaries van drie gulden per stuk. Een
stuk goedkoper kon men tien jaar later terecht bij Johannes Michiel Enders. Toen
hij in april 1788 te Groningen verbleef adverteerde hij ‘met beste Kanari
Vogels, by de Nagtegalen geleert, en verkoop het paar voor 2 Gulden’.38
Op grond van bovenstaande concluderen we dat de reguliere prijs voor een
‘Gemeene Graauwe’ kanarie in de tweede helft van de 18e eeuw rond de
drie gulden schommelde. Uitgaande van de in Hervieux opgenomen prijslijst zou
dit betekenen dat de prijs waarvoor de ambulante kooplui de goedkoopste
kanarievariëteit verkochten in de loop van de 18e nauwelijks
veranderde. Kijken we naar de loonontwikkeling van de bouwvakkers dan bleef die
gedurende de eerste decennia van de 18e eeuw vrij stabiel, maar had
in de tweede helft van de 18e eeuw de neiging te dalen, met name
buiten Holland, m.a.w. een bouwvakker verdiende ca. 1775 in een week nog geen
vijf gulden, terwijl de goedkoopste kanarie ca. drie gulden kostte. De aanschaf
van een gewone groene kanarie was op het einde van de 18e eeuw dus
wel weggelegd voor een middenstander, maar ging de financiële draagkracht van
een arbeider in loondienst nog te boven.39
Gaven advertenties in de Groninger Courant ons een indicatie van het
prijskaartje dat in de 18e eeuw aan een kanarie hing, voor de prijzen
waarvoor in de 19e eeuw kanaries in de Leidse logementen werden
verkocht tasten we vooralsnog volledig het duister. Tot 1880 werd in geen enkele
door mij aangetroffen advertentie in de Leydse Courant of het Leidsch Dagblad
een verkoopprijs vermeld.
Op 30 maart 1882 adverteerde P.J. van den Hoek, Handelaar in Gevogelten,
Zijdgracht no. 9, te Leiden, met diverse soorten vogels, waaronder ‘Saksische
Kanarievogels’. Voor de ‘Roode Cardinaals’ vroeg van den Hoek ƒ 7,00, voor de
grasparkieten per paar ƒ 4,00, de ‘Sint Helena Vogeltjes’ moesten per paar ƒ
2,50 op brengen en de ‘Saksische Kanarievogels’ kostten ƒ 5,50 per stuk.40
De prijzen waarvoor de Duitse ambulante kanarieverkopers in Leiden hun vogels
van de hand deden verschilden nauwelijks van de detailhandelsprijzen voor
Saksische kanaries. Begin december 1885 had de heer A.C. Saul zijn intrek
genomen in het vertrouwde logement in de Mandenmakersteeg, toen ‘Café Jansen’
geheten, en adverteerde met Saksische kanaries als ‘St. Nicolaas cadeaux’ voor
de prijs van 4 à 5 gulden. Poppen moesten 60 cent opbrengen.41
Van een geheel andere orde waren de kanaries die door Nederlanders waren
gekweekt, de zogenaamde ‘Hollandsche kanaries’, en door winkeliers of door de
kwekers zelf werden verkocht. Zij gingen voor ƒ 2 - ƒ 2,50 per stuk over de
toonbank en kwekers boden ze voor ‘spotprijzen’ van ƒ 1,50, ƒ 1,75 en ƒ 2,00
aan. Poppen wisselden voor 40 en 50 cent van eigenaar.42
In december 1898 verschenen de eerste advertenties waarin Saksische kanaries
werden aangeboden met ‘Hohrol, Knorrrol en Bellrol’; de Harzer Edelroller had
toen kennelijk ook zijn weg naar Leiden gevonden. Goedkoop waren ze allerminst,
deze zangkanaries die we later kortweg Harzers zouden noemen. Ze moesten ƒ 5,00,
ƒ 6,00 of ƒ 7,00 per stuk opbrengen. Een in de Leidsche Courant van 14 januari
1910 door M. Pouw uit Boskoop geplaatste advertentie geeft ons een aardig
overzicht van de toenmalige prijzen van de diverse variëteiten van de Harzer
Edelroller: Holrollers: ƒ 3,00, ƒ 4,00, ƒ 5,00 en ƒ 6,00; Trute mannen: ƒ 4,00,
ƒ 5,00, ƒ 6,00, ƒ 7,50 per stuk; Seiferts mannen: ƒ 5,00, ƒ 6,00, ƒ 7,00 en ƒ
10,00 per stuk. Tussen de duurste Seiferts mannen en de goedkoopste, bij de
kweker gekochte, ‘Hollandsche’ kanarie zat dus maar liefst een prijsverschil van
ƒ 8,50.43
Hiervoor kwamen we tot de conclusie dat op het eind van de 18e eeuw
de aanschaf van een kanarie voor een bouwvakker financieel onhaalbaar was. Lag
op het eind van de 19e eeuw het wel binnen de mogelijkheden van de
Leidse gewone man om een zangkanarie in huis te hebben? Sjaak van der Velden,
die de loonontwikkeling van de arbeiders in de dekenfabriek Zaalberg in Leiden
gedurende de periode 1896-1902 heeft onderzocht, kwam o.m. tot de conclusie dat
het gemiddeld weekloon van de best betaalde fabriekarbeiders, de wevers, tussen
1896 en 1903 toenam van 8 naar bijna 10 gulden per week. Voor de aanschaf van
een superbe Seifertse edelroller zou een wever van de Leidse dekenfabriek dus
een heel weeksalaris op tafel moeten leggen! Mogelijk dat de aanschaf van een
eenvoudig ‘Hollandsch’ mannetje, voor ƒ 1,50 gekocht bij de kweker, nog net
binnen de financiële mogelijkheden van de Leidse dekenwever viel, maar ook die
aanschaf was toen ongetwijfeld een rib uit z’n lijf.44
De conclusie kan daarom niet anders zijn dat tot aan het begin van de 20e
eeuw de kanarie een luxe artikel was. Aanvankelijk konden alleen de rijken zich
de aanschaf van een kanarie veroorloven, later kwam de kanarie ook binnen het
financiële bereik van de middenstanders, maar de algemeen voorkomende mankanarie
in de huiskamer van de gewone man is een verschijnsel dat pas in de loop van de
20e eeuw mogelijk was en niet eerder.
Ambulante handel in andere vogels dan kanaries
Zoals ook uit de praktijken van de naar Nederlandsch Indië reizende Johan
Sondermann valt op te maken beperkte de ambulante vogelhandel zich niet
uitsluitend tot kanaries. In de Gravenhaegse Courant van 3 maart 1728 valt te
lezen dat in een logement met het uithangbord ‘Amsterdam’, bij de Vismarkt, twee
mannen zijn ‘aengekomen met verscheyde Kanary-vogelen en roode nachtegalen’. In
de Amsterdamse Courant van 12 juni 1738 adverteerde Michiel Neyrohr met
‘Wilt-vogels’ en ‘fluitende Goudvinken’. Gedurende de gehele 18e eeuw
werden regelmatig advertenties geplaatst waarin de ambulante koopman behalve de
meegebrachte kanaries ook andere vogels te koop aanbood zoals‘Bastaarde’,
‘Nachtegaalen en andere Vogels’, ‘Putters en Seissen’, ‘allerbeste geleerde
Putters, met derzelve daartoe gemaakte Kooijen’ en bovenal goudvinken, al dan
niet een deuntje fluitend.45
Matthias Posch schrijft in zijn ‘Die Imster Vogelhändler’ over de vangst en
handel in kruisbekken. Voor het transport van deze vogels werden door de
vogelhandelaren kooitjes met tralies van ijzerdraad vervaardigd, omdat de houten
tralies van de kanariekooitjes niet tegen de snavelkracht van de kruisbekken
bestand waren.46
Naast kanaries, waarvoor verreweg het meest werd geadverteerd, werden ook
regelmatig melodietjes zingende goudvinken aangeboden. Het repertoire van deze
‘geleerde goudvinken’ bestond uit ‘Geestelyke en Waereldlyke Deuntjes’.47
Sommige handelaren verkochten zowel kanaries als goudvinken, maar er waren ook
ambulante vogelverkopers die uitsluitend wijsjes fluitende goudvinken
verhandelden.
Ook in de Leydsche Courant zijn advertenties aangetroffen van in goudvinken
handelende Duitstalige ambulante kooplui. Zo bezocht de uit het Beierse, ‘Klein
Lancheim’ afkomstige Michel Klein tussen 1818 en 1842 regelmatig Leiden om
goudvinken te verkopen die een melodietje zongen. Hoogstwaarschijnlijk woonde
Klein in Kleinlangheim, een plaatsje 30 km ten oosten van Würzburg, tussen
Neurenberg en Frankfurt am Main. Een regelmatige gast in Leiden, die eveneens in
de jaren ’20 en ’30 van de 19e eeuw ‘geleerde goudvinken’ te koop
aanbood, was Pieter Posthaus. Posthaus had zich kennelijk helemaal toegelegd op
de Nederlandse markt, want hij adverteerde met goudvinken die de wijs van
‘Wilhelmus van Nassau’ floten. Andere voor die tijd populaire deuntjes, die door
de goudvinken werden gezongen waren: Malbroek, Climeen, Deserteur, Ach da liber
Augustyn (Ach du lieber Augstin) en verder Minuet, Walsen en Contredansen. Zowel
Michiel Klein als Pieter Posthaus waren vaste gasten van de familie Chouffour in
‘De Omgekeerde Pot’ in de Mandenmakerssteeg. Later verbleef Klein ook in ‘De
Trasmolen’, aan de Nieuwe Rijn.48
De oudste, door mij aangetroffen, op Leiden betrekking hebbende, advertentie
waarin ‘fraaije geleerde goudvinken’ te koop werden aangeboden stond in de
Leydse Courant en dateert van 28 maart 1794. Het betrof ‘een koopman’ die
gelogeerd was in ‘De Bonte Os’ op de Beestenmarkt, waarvan Rynier Remmerwaal
logementhouder was. De periode waarin het frequents voor ‘geleerde goudvinken’
in de Leydse Courant werd geadverteerd was van 1815 tot 1845. In de tweede helft
van de 19e eeuw werd de markt voor wijsjes fluitende goudvinken
kennelijk kleiner, maar verdween nooit definitief. Richard Faulstick, die, voor
zover bekend, in februari 1914 als laatste Duitstalige ambulante vogelkoopman
Leiden bezocht, had toen niet alleen een ‘mooie collectie Saksische
Kanarievogels (Seiffertse stam met koller)’ bij zich, maar ook ‘geleerde
goudvinken die verschillende aria’s fluiten’.49
De Saksische ambulante goudvinkenhandel en de opkomst van de kanarieteelt in
Saksen
Tijdens mijn rondgang door het Harzer Roller Museum in St. Andreasberg was
mij niet alleen de reispas van Carl Haberland opgevallen; aan de muur hing ook
een chronologisch overzicht van de kanarieteelt in Europa. Bij het jaar 1730
stond vermeld dat Italiaanse voerlieden de kanarie naar het Alpengebied brachten
en vervolgens in de mijnbouwstad Imst, in Tirol, de kanarieteelt zich tot een
belangrijke bron van inkomsten ontwikkelde. Van Imst naar de Harz verhuizende
mijnwerkers namen kanaries mee naar St. Andreasberg. Ook andere bronnen
verwoorden de visie dat de kanarieteelt in de Harz teruggaat tot Tiroler
mijnwerkers die, toen de werkgelegenheid in de Tiroler zilver- en loodmijnen
terugliep, nieuw emplooi zochten in de Harz en kanaries en de kanarieteelt
meenamen naar Saksen.50
Op grond van Joseph Blagrave’s ‘The Epitome of the Art of Husbandry’, moeten we
de introductie van de kanarieteelt in Tirol wellicht honderd jaar eerder
dateren dan de door het Harzer Roller Museum verschafte informatie.51
Ook de visie dat de kanarieteelt in Saksen, en de Harz in het bijzonder, is
geïntroduceerd door Imster mijnwerkers behoeft, mijn inziens, enige nuancering.
Er zou namelijk wel eens een causaal verband kunnen bestaan tussen de Saksische
ambulante handel in geleerde goudvinken en de opkomst van de Saksische
kanarieteelt en –handel.
Medio de 18e eeuw waren de grote steden in de Republiek een
interessant afzetgebied voor de internatonale vogelhandel. Het merendeel van de
ambulante vogelhandelaren was afkomstig uit Tirol en Zuid Duitsland en
verhandelde in de logementen waarin ze verbleven allerlei vogelsoorten, maar
vooral kanaries. Op grond van advertenties in, bijvoorbeeld, de Amsterdamse
Courant verschenen er in de Republiek toen ook regelmatig vogelhandelaren uit de
streek in Duitsland die we tegenwoordig het Roergebied noemen, maar met name uit
Saksen, in het bijzonder uit de Harz en de op steenworp afstand hiervan gelegen
steden Hannover en Braunschweig. Deze kooplieden handelden niet in kanaries,
maar in Europese vogels en vooral in zogenaamde ‘Geleerde Goud-Vinken’:
goudvinken die een melodietje of ‘airtje’ zongen. Het repertoire van de
goudvinken bestond uit ‘Geestelyke en Waereldlyke Deuntjes’, meer in het
bijzonder ‘Psalmen’, ‘Marschen’, ‘Franse en Duytse Minewetten’ en ‘Hollandse
Deuntjes’.52
In de tweede helft van de jaren ’60 verschenen in de Republiek in de kranten
opeens advertenties van Saksische vogelhandelaren, die, behalve geleerde
goudvinken, ook kanaries te koop aanboden. Ze kwamen overwegend uit dezelfde
streek als waar de verkopers van de deuntjes zingende goudvinken afkomstig
waren: de Harz en de ten noorden hiervan gelegen steden Braunschweig, Hannover
en Halle. Naarmate de jaren vorderden groeide het aantal advertenties van
Saksische handelaren die zowel geleerde goudvinken als kanaries aanboden. Vanaf
de tweede helft van de jaren ’70 concentreerden de Saksische vogelverkopers zich
steeds meer op de kanariehandel en ontwikkelde de kanarie zich van nevenartikel
tot hoofdproduct. In ruim tien jaar tijd had de Saksische ambulante vogelhandel
op de Republiek zich dus getransformeerd van de verkoop van uitsluitend Europese
vogels en met name geleerde goudvinken naar een assortiment dat hoofdzakelijk
uit kanaries bestond. Op grond van de verkoop van Saksische kanaries in de
Republiek kunnen we het ontstaan van een substantiële kanarieteelt en -handel in
Saksen vrij nauwkeurig dateren, nl. in de jaren ’60 van de 18e eeuw.53
Waren de Saksische kanaries, die vanaf het eind van de jaren ‘60 van de 18e
eeuw in de Republiek te koop werden aangeboden, gekweekt door de uit Tirol naar
de Harz, in het bijzonder naar St. Andreasberg, verhuisde mijnwerkers en door
(goudvinken) handelaren uit Hannover, Braunschweig, Halle en de Harz opgekocht;
hebben de handelaren in geleerde goudvinken de introductie en verspreiding van
de kanarieteelt in Saksen en de Harz doelbewust gestimuleerd, of hebben wellicht
beide factoren een rol gespeeld? Afgaande op de tot dusver meest gangbare visie
zou men uitsluitend voor de eerste optie moeten kiezen, maar er zijn ook
aanwijzingen dat de handelaren in geleerde goudvinken aan de wieg hebben gestaan
van de opkomst van de kanarieteelt en –handel in Saksen.
Tijdens de handelstochten in de Republiek en hun verblijf in, o.m., Amsterdamse
logementen zullen de paden van de Zuid-Duitse en Tiroolse kanariehandelaren en
die van de Saksische goudvinkenverkopers elkaar regelmatig gekruist hebben. Het
is geen vergezochte veronderstelling dat, geïnspireerd door de lucratieve
kanariehandel van de Tirolers, de Saksische goudvinkenhandelaren de kweek van
kanaries in Saksen hebben geïntroduceerd of op z’n minst hebben gestimuleerd.
Deze veronderstelling wordt mede ondersteund door het feit dat de eerste
Saksische kanariehandelaren niet uitsluitend afkomstig waren uit de Harz, maar
ook uit de steden Hannover, Braunschweig en vooral Halle, de streek waarvan ook
het merendeel van de handelaren in geleerde goudvinken afkomstig was.
Opmerkelijk is dat pas in 1806 in St. Andreasberg een inwoner zich met het
beroep van vogelkoopman liet registreren.54 Bovendien werden in
advertenties de door de Saksische handelaren aangeboden kanaries aanvankelijk
meestal aangeduid als ‘Hallische’ of ‘Halse’ kanaries en pas later als
‘Saxische’ kanaries.55 Dit zou erop kunnen wijzen dat niet zozeer de
Harz, als wel de stad Halle aanvankelijk in de Republiek bekend stond als het
centrum van de Saksische kanarieteelt. Op grond van de herkomst van de
ambulante Saksische vogelhandelaren, die in de periode 1768-1775 in de kranten
in de Republiek adverteerden, en de toen veelvuldig gehanteerde benaming
‘Hallische’ of ‘Halse’ kanaries zouden we dus de oorsprong van de Saksische
kanariekweek niet uitsluitend in het mijnbouwgebied van de Harz, maar zeker ook
in Hannover, Braunschweig, Halle en de streken rondom deze steden moeten zoeken.
Dit zou betekenen dat het verhuizen van Tiroolse mijnwerkers, uit o.m. Imst,
naar de mijnbouwstadjes in de Harz niet de enige verklaring hoeft te zijn voor
het ontstaan van de kanarieteelt in Saksen.
Vrouwen in de ambulante vogelhandel
Hoewel in de eerste plaats een mannenaangelegenheid, waren ook vrouwen in de
ambulante vogelhandel actief. F. van Wickede schreef al over ‘Luiker Walen en
Walinnen’ die in de Republiek kanaries verkochten.56 De oudste, tot
dusver, door mij gevonden advertentie van een vrouwelijke ambulante
vogelverkoper stond in de Amsterdamse Courant van 15 november 1777. Het betrof
Elisabeth Wydeman, die ‘alhier is aangekomen met een party Hallische
Kanary-Vogels, zingende zowel by de Kaars als by den dag’. Elisabeth zou
sindsdien regelmatig Amsterdam bezoeken en haar ‘Saxische Kanary Vogels met
Nachtegaal-, Rol- en Waterslag van allerhande couleur’ in de krant te koop
aanbieden.57
Hiervoor zagen we dat de echtgenote van de St. Andreasberger Carl Haberland in
januari 1824 en januari 1835 met kanaries in Leiden verscheen, in ‘De Omgekeerde
Pot’ in de Mandenmakerssteeg logeerde en daar de door haar meegebrachte vogels
verkocht. Zij is niet de enige vrouwelijke ambulante vogelverkoper geweest die
Leiden heeft bezocht, al blijven vrouwen een hoge uitzondering tussen de
mannelijke vogelhandelaren. De oudste advertentie in de Leydse Courant waarin
sprake was van een vrouwelijke vogelverkoper werd gevonden in die van 21 maart
1821: ‘Alhier is gearriveerd de bekende Vrouw Stikkel met een party extra beste
Saxische Kanarievogels zingende de Water-, Rol en Nagtegaalslag, zoowel des
avonds als overdag’. Uit de tekst van de advertentie kan geen andere conclusie
getrokken worden dan dat ‘Vrouw Stikkel’ voor de Leidenaren toen geen onbekende
was en dus ook al eerder de stad had bezocht om kanaries te verkopen. Ook in
maart en december 1822 en februari 1823 verschenen advertenties in de krant
waarin de aanwezigheid van ‘juffrouw Stikkel’ en haar Saksische kanaries werd
bekend gemaakt.58 In de Leydse Courant van 28 februari 1825 werd een
advertentie aangetroffen waarin ‘een koopvrouw’ gelogeerd was in ‘De Omgekeerde
Pot’ en ‘extra beste Saksische kanarievogels’ verkocht. Mogelijk betrof het hier
mevrouw Stikkel of mevrouw Haberland. In februari 1834 verscheen in Leiden een
nieuw gezicht: Koopvrouw Mina Hartvelt.59 De volgende vrouwelijke
ambulante kanarieverkoper die we aan de hand van advertenties kunnen traceren is
de weduwe Remmelink. Zij adverteerde op 29 januari 1844 en 19 februari 1845 in
de Leydse Courant. De weduwe was gelogeerd in ‘De Trasmolen’, van H. Schuurink,
aan de Nieuwe Rijn en bood Saksische kanaries aan die de ‘Waterrol en de
Nagtegaalslag’ zongen zowel overdag als bij avond. De laatste vrouwelijke
ambulante kanarieverkoper die we in de advertenties hebben aangetroffen was
Wilhelmina Schutze, die in januari 1875 , met haar schoonzoon Carel Engelke, in
het door L.J.F. Dumortier uitgebate ‘Hotel Pays Bas’ op de Beestenmarkt verbleef
en vanuit Duitsland ‘een schoone partij Saksische kanarievogels’ had meegenomen.60
Tussen de ca. 170 bezoeken van een ambulante kanarieverkoper aan Leiden, die we
voor de 18e en 19e eeuw aan de hand van te Leiden
uitgegeven kranten konden traceren, was er in elf advertenties sprake van vijf,
mogelijk zes, verschillende vrouwelijke kanariehandelaren. In een branche waarin
je een monopoliepositie van de man verwacht is het commerciële optreden van zes
door Holland reizende kanarieverkoopsters gedurende de periode van 1820-1875
toch bijzonder.
Van ‘alderhande couleuren’ naar ‘Seifertse stam met koller’
Kijken we naar de kwaliteiten waarmee kanaries in advertenties werden
aangeprezen dan is in de 18e en 19e eeuw een opmerkelijke
verschuiving te constateren: Ging aanvankelijk de aandacht vooral uit naar de
uiterlijke verschijningsvormen, later werden in de advertenties ook steeds meer
de zangtoeren vermeld waarin de vogels uitblonken. In de 19e eeuw
werd in de Leidse kranten vrijwel uitsluitend met de zangeigenschappen van de
kanaries geadverteerd.
Tot ca. 1770 werd de ambulante kanariehandel in de Republiek gedomineerd door
uit Zuid Duitsland en Tirol afkomstige kooplieden. Zij adverteerden vooral met
de verschillende kleurslagen van de kanaries. Vanaf medio de jaren ’30 van de 18e
eeuw kwam daar bij of de vogels al dan niet gekuifd waren. Met betrekking tot de
zangeigenschappen beperkte men zich tot algemeenheden als ‘schoon van zang’,
‘alderbest van zang’, extra fraey van zang’, ‘die so wel by de kaers zingen als
by dag’.61 De Tiroler Jan Heer Vogelman, die op 5 november 1753 in
de Leydse Courant adverteerde, prees zijn vogels aan als ‘extra van couleur en
zang, met en zonder kuyven’. Melchior Joost van Alin, wiens advertentie in de
Leydse Courant van 7 oktober 1754 verscheen, adverteerde met ‘een volle Kraag
Canary-Vogels, met Kuyven, Witte, Gele, etc.’
Ook uit advertenties in Amsterdamse, Haarlemse en Haagse kranten is duidelijk op
te maken dat de interesse van de 18e eeuwse kanarieliefhebbers
aanvankelijk vooral uitging naar bijzondere kleurslagen, waaraan de Tiroolse
vogelhandelaren maar al te graag voldeden. In de ’s Gravenhaegse Courant van 13
oktober 1728 kunnen we lezen dat ‘by Johan-Everhard Franck, in de Kanary-kooy,
in de Korte Nobelstraat een Man uit Tyrol is aengekomen met curieuze
Kanary-Vogels, te weten Bonte, Citroenbonte, Isabelle, Feuillemorte, Groene en
Graeuwe die goed van Zang zijn’. Interessant is ook het vervolg van dit bericht
‘Hy zal maer 14 dagen hier blijven, en dan na Engeland gaen’.
De oudste door mij gevonden advertentie waarin kanaries met een kuif werden
aangeboden was geplaatst in de Amsterdamse Courant van 2 januari 1734: ‘Frans
Valler van der Swarswald is hier gekomen met een party schone Canary vogels
extra van zang en pluym, waer onder verscheide met kuyve’. Afgaande op de
herinneringen van de Arnhemmer van Wickede, moet dit ook een van de eerste
partijen gekuifde kanaries geweest zijn die in de Republiek werd aangevoerd. Van
Wickede schrijft namelijk: ‘Noch vind men Kanarivogels met kuiven, die
allereerst sedert den jare 1734, alhier gezien zyn’. Vanwege de curiositeit
moest voor de eerste gekuifde kanaries een aanzienlijk bedrag op tafel worden
gelegd. In van Wickede kunnen we lezen dat ‘ten tyde zy eerst hier te Lande
kwamen, wierden zy gretig het stuk voor een Pistool verkogt’. Een
‘Zonne-pistool’ of ‘pistool’ was de bijnaam van in de 18e eeuw in de
Republiek in het handelsverkeer circulerende, Franse en Spaanse, gouden munten
met een waarde van ca. 12 gulden. Naarmate de jaren ’30 vorderden werd in
toenemende mate voor gekuifde kanaries geadverteerd.62
Vanaf het eind van de jaren ’60 verschenen in de kranten van de grote steden
advertenties waarin Saksische kanaries werden aangeboden. De Saksische ambulante
vogelkooplui adverteerden aanvankelijk eveneens met de uiterlijke kenmerken van
hun vogels, maar voegden er later steeds meer een korte typering van het lied
aan toe.
De Saksische en vooral de Brabantse kanaries, die vanaf medio de jaren ’80 in
Leiden te koop werden aangeboden, werden, naast de kleurenvariaties, vooral
aangeprezen met de zangtoeren waarin ze uitblonken. Op 14 december 1785 stond in
de Leydse Courant het bericht ‘dat ten huize van Willem de Vogel, Castelein in
de Herberg den Nieuwen Doelen, op Beesten Markt te Leyden, is komen te logeeren
een koopman met een groote party fraaije Tjonk-Fluitende Amiaansche en Fransche
Canarie-vogels, different van Couleur’. Dit is de oudste door mij in een Leidse
krant aangetroffen advertentie, waarin een zangtoer werd vermeld.63
In het door John Blagrave en in 1675 te Londen uitgegeven ‘The Epitome of the
Art Husbandry’ kunnen we lezen hoe Blagrave een aantal soorten zangkanaries
onderscheidde. Z’n voorkeur ging uit naar de ‘Duitse vogels’ omdat ze over de
veel mooiere slagen en toeren van de nachtegaal beschikten.64 P.
Nylant en J. van Hextor schreven in het in 1672 te Amsterdam uitgegeven ‘Het
Schouw-toneel der Aertsche Schepselen, afbeeldende allerhande Menschen, Beesten,
Vogelen, Visschen, etc.’: ‘In Hollandt vindt men Vogeltjens die haer stem (die
van de nachtegaal. J.P.) na bootsen maer is op verre na soo krachtig niet en
worden Bastaert Nachtegaelen genaemt’.65
In het tachtig jaar later uitgegeven ‘Kanari-uitspanningen’ beschreef van
Wickede de voor hem ideale kanaries, namelijk vogels die ‘lang en dikwils
zingen, en zeer weinig stil zitten; slaende veeltyds den Nachtegaels slag, ja
die menigmael zeven of acht slagen op malkanderen doen’.66
Terwijl bij liefhebbers dus een onmiskenbare voorkeur bestond voor kanaries die
de zang van de nachtegaal nabootsen vinden we tot ca. 1770 maar heel weinig
advertenties waarin vogels werden aangeboden die over de ‘nachtegaalslag’
beschikten. Hoewel Blagrave medio de 17e eeuw al verwees naar Duitse
kanaries met een nachtegaalachtige zang dateert de oudste door mij aangetroffen
advertentie, waarin kanaries met deze eigenschap werden aangeprezen, van 21
maart 1747: Meester Kleermaker Fergé in de St. Nicolaesstraat te Amsterdam had
‘uyt Tirol’ overgekomen kanaries te koop, ‘weergaloos van Zang, neffens
Nagtegalen gelyk’.67
Het aantal door mij gevonden advertenties uit de periode tot 1770, waarin door
Tiroolse kooplieden kanaries werden aangeboden met een nachtegaalachtige zang,
is echter uitermate klein. Dit veranderde toen vanaf ca. 1770 de Saksische
kanaries op de Nederlandse markt verschenen. In de Amsterdamse Courant van 16
april 1782 adverteerde Elisabeth Weydeman met ‘Saxische Canary-Vogels, zingende
Nachtegaal-, Rol- en Waterslag’. Afgaande op de kwalificaties waarmee deze
kanaries in de advertenties werden aangeprezen waren de Saksische kanaries
veeleer zang- dan kleurkanaries en hun lied kenmerkte zich dus o.m. door: De
‘Nachtegaalslag’, de ‘(Water)Rol’ en ‘Waterslag’. Ook de Saksische kanaries
waarvoor na de Franse Tijd in de Leidse kranten werd geadverteerd beschikten
over deze toeren. Vrijwel de gehele 19e eeuw, tot medio de jaren ’90,
werden in de Leydse Courant en later ook het Leidsch Dagblad Saksische kanaries
aangeboden die de Nachtegaalslag/rol, Waterrol en Belrol zongen.
Bovenstaande heeft mogelijk bij de met de waterslagertoeren vertrouwde lezer
allerlei associaties opgeroepen met betrekking tot het lied van de waterslager.
Het is heel verleidelijk om nu een uitstapje te maken naar de oorsprong van het
zangkanarieras waterslager. Ik ben echter voornemens dit te bewaren tot een
volgend artikel, waarin ik meer expliciet op de geschiedenis van de waterslager
hoop in te gaan.
In de jaren ’90 van de 19e eeuw begonnen Leidse vogelhandelaren zelf
kanaries uit Saksen te importeren. De vogels die zij inkochten bleken, op basis
van de in de advertenties verschafte informatie, zangkanaries te zijn die
aanvankelijk te Leiden ‘Saksische Rolkanaries’ en in algemene zin toen (Harzer)
Edelrollers en tegenwoordig Harzers worden genoemd. Op het eind van de jaren ’90
verdwenen plotseling de nachtegaaltoeren zingende Saksische kanaries uit de
Leidse advertenties. Er werd vanaf dat moment reclame gemaakt voor ‘Hohl-, Knor-
en Klingelrol’ zingende Saksische kanaries. Ook de enige ambulante vogelverkoper
die Leiden nog regelmatig bezocht, Richard Faulstick, adverteerde met deze
vogels, in het bijzonder met kanaries uit de ‘Seifertse stam met hollen, heel
diepe, zang’, en de welhaast mythische toer van de Seifertse Edelroller, de ‘koller’.68
Bloei en malaise in de kanarieverkoop
Wanneer we alle door mij, voor jaren 1753 t/m 1914, in de Leidse kranten
aangetroffen, op de ambulante kanariehandel betrekking hebbende, advertenties
overzien kunnen we periodes onderscheiden waarin regelmatig of nauwelijks door
rondreizende vogelverkopers in Leidse kranten werd geadverteerd. We zagen eerder
dat met de grootst mogelijke voorzichtigheid uitsluitend aan de hand van de
aangetroffen advertenties in de Leidse kranten verregaande conclusies getrokken
mogen worden betreffende de omvang van de ambulante kanariehandel in Leiden:
niet alle vogelverkopers die Leiden bezochten adverteerden namelijk in de krant
en niet alle geplaatste advertenties zijn door mij gevonden. Toch lijkt het er
op dat vraag en aanbod van kanaries in Leiden in de 18e en 19e
eeuw niet altijd constant zijn geweest. Een hoge adverteerfrequentie werd
geconstateerd voor de periodes 1785-1795, de periode van de zogenaamde
‘Brabantse vogels’, 1820-1840 en 1880-1900. Zoals al eerder werd geconstateerd
werd de Europese ambulante vogelhandel tijdens de op de Franse Revolutie van
1789 volgende Coalitie- en Napoleontische oorlogen ernstig gehinderd door de
politieke en militaire situatie. Opmerkelijk is echter dat ook gedurende de
jaren 1840 t/m 1880 nauwelijks advertenties van ambulante kanarieverkopers in de
te Leiden uitgegeven kranten werden aangetroffen. Naar de oorzaak van de
terugval in de kanariehandel medio de 19e eeuw kunnen we slechts
gissen. Aanbod lijkt er voldoende te zijn geweest. De Harz en omliggende
gebieden bleven immers belangrijke kanarieproducerende centra. Wellicht moeten
we oorzaak van de slapte in de Leidse kanariehandel tussen 1840 en 1880 vooral
zoeken aan de vraagzijde. Mij is onbekend of, bijvoorbeeld, de toenmalige
economische situatie in Leiden de handel in kanaries negatief heeft kunnen
beïnvloeden.
We zagen al eerder dat op het eind van de 19e eeuw de vogelhandel in
Leiden werd overgenomen door lokale middenstanders, professionele
vogelhandelaars, die zelf hun vogels importeerden, en het daardoor voor de
ambulante vogelverkoper steeds minder lucratief werd om naar Leiden te komen.
Tussen 1900 en februari 1914, het moment van het laatste geregistreerde bezoek
van een buitenlandse ambulante kanarieverkoper aan Leiden, werden nog maar
enkele advertenties van Duitse vogelverkopers aangetroffen; de lokale
vogelhandel en -kwekers adverteerden des te meer. De Eerste Wereldoorlog, die
voor West Europa op 4 augustus 1914 uitbrak, gaf aan de toch al tanende Duitse
ambulante kanariehandel de genadeklap.
Slot
Advertenties in de in Leiden verschijnende kranten geven een indruk van het
verloop van de ambulante kanariehandel in de Sleutelstad gedurende de 18e
en 19e eeuw. Niet alle rondreizende kooplui plaatsten namelijk een
advertentie in de krant om het publiek van hun aanwezigheid op de hoogte te
stellen, dus moeten we de wel geplaatste advertenties beschouwen als een
steekproef en de op basis hiervan geschetste historische ontwikkeling als een
indicatie.
Mogelijk werd Leiden al in de 17e eeuw en in de eerste helft van de
18e eeuw door ambulante kanarieverkopers bezocht, maar van hun
aanwezigheid werd in de van vóór 1750 daterende kranten geen spoor gevonden.
Aanvankelijk werd Leiden bezocht door kanariehandelaren uit Tirol en mogelijk
Zuid-Duitsland, die vooral met de uiterlijke kenmerken van de vogels
adverteerden. Vanaf de laatste decennia van de 18e eeuw werden in de
advertenties vooral de zangkwaliteiten aangeprezen. Deze kanaries werden
verkocht door handelaren uit Saksen en de Zuidelijke Nederlanden. Na de
Napoleontische oorlogen werden gedurende de 19e eeuw te Leiden door
de rondreizende vogelverkopers vrijwel uitsluitend Saksische kanaries
verhandeld.
Voor de periode 1840-1880 werden opmerkelijk weinig advertenties van ambulante
vogelhandelaren in de te Leiden uitgegeven kranten aangetroffen.
Op het eind van de 19e eeuw ontwikkelde zich in Leiden een lokale
middenstand, die zich in de handel met vogels specialiseerde en zelf kanaries
importeerde. Omdat zowel de vogels als de prijzen, die door de lokale
middenstand en de rondreizende vogelkooplui werden gehanteerd, nauwelijks van
elkaar verschilden werd het voor de ambulante kanarieverkopers steeds minder
interessant om Leiden te bezoeken. Na 1900 verscheen nog maar incidenteel een
advertentie van een Duitse kanarieverkoper in een Leidse krant. Aangenomen wordt
dat de uit Gotha (Saksen-Coburg) afkomstige Richard Faulstick de laatste Duitse
ambulante vogelverkoper is geweest die in Leiden heeft gepoogd kanaries te
verkopen. Zijn laatste advertentie verscheen in het Leidsch Dagblad van 26
februari 1914. Met de Eerste Wereldoorlog verdwenen de Duitstalige ambulante
kanarieverkopers definitief van het Leidse, en waarschijnlijk ook Nederlandse,
toneel. Circa drie eeuwen hadden zij van september tot mei met hun vogels door
aanvankelijk de Republiek en later het Koninkrijk der Nederlanden getrokken, in
de Hollandse steden in herbergen en pensions gelogeerd en daar geprobeerd hun
vogels aan de man te brengen.
Noten
1. Een uitgebreid verslag van dit bezoek
verscheen eerder in ons clubblad: Plokker, J., Een regenachtige dag in de Harz.
In: Contactblad Doelgroep Zang regio NZHU, 2010-3, pp. 6-20.
2. Voor Carl Haberland: Leydse Courant, 13-12-1822, 5-1-1824, 16-2-1838,
19-3-1838, 25-1-1839, 25-3-1839, 27-1-1840.
3. Voor de echtgenote van C. Haberland: Leydse Courant, 30-1-1824, 5-1-1835.
4. De meeste van onderstaande advertenties betreffen ‘Koopvrouw Haberland; waar
het Carl Haberland betreft is dit aangegeven.
Utrechtse Courant: 24-1-1834,
11-2-1835, 18-2-1835, 11-12-1835, 2-3-1836, 9-12-1836, 17-2-1837. Rotterdamsche
Courant: 2-12-1826, 7-2-1833 (Carl H.), 13-2-1834, 5-12-1835 (Carl H.),
2-1-1836, 5-1-1837, 25-2-1837. Dagblad
van ‘s Gravenhage: 15-12-1828, 10-12-1832, 14-12-1832, 6-2-1833, 9-2-1835 (Carl
H.), 23-12-1835, 1-2-1837, 14-2-1838, 23-2-1838, 15-2-1839, 7-2-1840.
5. Blagrave, Joseph, ‘The
Epitome of the Art op Husbandry, London 1675, 3rd ed., p. 114.
Inventarisnummer Kon. Bibliotheek KW 1113
F4.
6. Wickede, F. van, Kanari-uitspanningen, of nieuwe verhandeling van de
kanari-teelt, pp. 1-6. Amsterdam 1786, 5e druk.
7. Blagrave, Joseph, o.c., pp. 106-107, 114.
8. Hervieux de Chanteloup, J.C., Traité curieux des serins de Canarie/
Naauwkeurige verhandeling van de Kanarivogels. Vertaling A. Moubach. Deze
gecombineerde Frans/Nederlandse uitvoering werd in 1712 uitgegeven door Hendrik
Schelte te Amsterdam, p. 3. De eerste editie van het boek werd volgens de
literatuur uitgegeven in 1705. De mij oudst bekende uitgave dateert van 1707 en
werd uitgegeven door C. Prudhomme te Parijs.
9. Gelder, Roelof van, Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC
(1600-1800), Nijmegen 1997, p. 223, 225.
10. De oudste door mij in het digitale krantenarchief van de Koninklijke
Bibliotheek aangetroffen advertentie van een Tiroler kanariehandelaar betrof ene
Migel Meyer, die gelogeerd was in ‘‘t Wapen van Holland’, op de Pypemarkt te
Amsterdam en ‘een considerabele party van schoone Canary Vogels’ had meegenomen
en ‘tot een civiele prys’ te koop aanbood, Amsterdamsche Courant 16 april 1722.
Voor een handelaar uit het Zwarte Woud: ‘Frans Valler van der Swarswald, is hier
gekomen met een party schoone Canary Vogels’, Amsterdamse Courant 2 januari
1734. Voor Neurenberg: ‘Alhier zijn 2 Neurenburgers aengekomen met een party
Canary-Vogels’, Amsterdamse courant 18 oktober 1738. Voor Württhemberg: ‘Word
bekend gemaekt aen alle Heeren en Liefhebbers, dat Christoffel Schiller uyt het
Wurtembergsen Land is overgekomen met een frisse Kraek Canary Vogels extra fraey
van zang met kuyven en allerhande couleur’, Amsterdamse Courant, 14 september
1756.
11. Posch, Matthias, Die Imster Vogelhändler.
Innsbruck, 2000, pp. 54-55.
12. Leydse Courant, 5-11-1753. Zie ook:
7-10-1754, 3-3-1769, 10-11-1790.
13. Matthias Posch, o.c., p. 68.
14. I.h.b. Leydse Courant
11-4-1828, 24-12-1828, 5-4-1830, 21-3-1831.
15. Posch, Mathias, o.c., pp. 68-70.
16. Roo, Tom De, Dierlijke gezelschap, menselijke reflectie, Gezelschapsdieren
en hun culturele betekenis in de Moderne Tijd. Universiteit Antwerpen, Faculteit
Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 2004-2005, p. 121.
17. Zie hiervoor o.m. Leydse Courant, 14-12-1784, 2-3-1787, 9-4-1787, 8-1-1790,
5-2-1790, 14-4-1790, 27-10-1790, 16-01-1792, 12-3-1794, 27-3-1795.
18. Amsterdamse Courant: 14-‘04-1768, 27-04-1769, 13-04-1771, 10-04-1773,
18-07-1775. Groninger Courant: 17-11-1775.
19. Zie hiervoor o.m. Amsterdamse Courant: 09-11-1779, 11-11-1780,
19-12-1780, 20-09-1788, 25-10-1788. Groninger Courant, 13-11-1789, 18-12-1789.
20. Matthias Posch, o.c., p.
68.
21. I.h.b. Leydse Courant
11-4-1828, 24-12-1828, 5-4-1830, 21-3-1831.
22.
Leidsch Dagblad: 19-09-1898, 05-03-1902,
26-11-1904, 26-02-1914.
23. Het gaat hier te ver om alle bronnen
te vermelden, daarom een selectie: ’t Amsterdamsche Veerhuys, 9-4-1787,
18-2-1788, 8-1-1790, 27-10-1790, 27-3-1795; De Keizerskroon: 5-2-1790,
14-4-1790, 3-1-1794, 12-3-1794; Den Nieuwen Doelen: 14-12-1785, 9-4-1787; De
Trasmolen: 13-5-1825, 5-12-1828, 4-3-1840, 10-2-1845, 19-12-1853, 22-1-1862,
9-2-1863; Café Dingjan: 23 advertenties tussen 10-12-1880 en 30-11-1891; Cafe
Jansen (voorheen Dingjan): 2-12-1895, 18-11-1896, 14-1-1897, 29-11-1897,
23-11-1905, 26-2-1914; Familie Chouffour, Mandenmakerssteeg: 58 advertenties
tussen 3-1-1819 en 6-1-1840.
24. Leydsche Courant,
21-11-1791, 16-01-1792, 16-03-1792, 29-10-1792, 2-12-1793, 14-12-1798,
28-03-1800, 2-11-1803, 1 april 1804, 1-3-1805.
25. Leidsch Dagblad, 22-12-1881,
9-11-1882.
26. Leidsch Dagblad, 29-9-1898, 3-12-1898.
27. P.J. van den Hoek, Leidsche Dagblad 30-03-1882; J. Veere, een groot aantal
advertenties, o.m. Leidsch Dagblad, 4-2-1882, 12-2-1883; Vincent Stokhuijzen,
een groot aantal advertenties, o.m. Leidsch Dagblad, 24-01-1903.
28. Café ‘Vogeltuin’: ‘Medegebracht uit Saksen’, Leidsch Dagblad, 12-03-1898.
29. Zie o.m. Leidsch Dagblad: P. Stitz, 23-11-1905; Richard Faulstick,
29-11-1913, 26-02-1914.
30. Gesner, Konrad (Conradi
Gesneri), Historiae Animalium Liber III. qui est de Avium natura, 1555.
In Gesner’s boek zou men de volgende zinsneden
kunnen vinden: ‘De kanarie wordt overal voor een heel hoge prijs verkocht, zowel
vanwege de zoetheid van zijn zang en ook omdat hij, in kleine aantallen, van ver
en met grote zorg en toewijding vervoerd moet worden, zodat alleen edelen en
hooggeplaatste personen zich een kanarie kunnen veroorloven’. De exacte plaats
waar dit fragment in Gesners Avium Natura gevonden kan worden is mij niet
bekend. Deze informatie is
ontleend aan: Galloway, A.R., History of the Canary. In: Lewer, S.H. & J.
Robson, Canaries, Hybrids and British Birds in Cage and Aviary, London, New
York, Toronto & Melbourne, 1911, pp. 11-12.
Te vinden op Internet:
www.biodiversitylibrary.org.
31.
Plokker, Jaap, Huiskamerkanaries in de
Nederlanden in de 16e eeuw.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2013, 29e
jaargang, nr. 3, pp. 12-27.
32. Roo, Tom De, Dierlijke gezelschap,
menselijke reflectie, o.c., pp. 140-146, 166; grafiek 10 en 11, pp. 203-204.
33. Plokker, Jaap, Frans Vogelaer. In:
Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2013, 29e jaargang,
nr. 2, pp. 16-27.
34. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen,
afbeeldende allerhande Menschen, Beesten, Vogelen, Visschen, etc. Met een
Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden / natuur / krachten / eigenschappen
/ en genegentheden met 160 Figuren. Amsterdam, 1672. p. 228 Inventarisnr. Kon.
Bibliotheek: KW 447 F 13.
35. Hervieux de Chanteloup,
J.C., o.c., p. 229.
36. Deze gegevens zijn ontleend aan:
Zanden, J.L. van, Kosten van levensonderhoud en loonvorming in Holland en
Oost-Nederland 1600-1850. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 11 (1985), p.
312. (www.depot.knaw.nl/2328/
37. Wickede, F. van, o.c., p. 12; Opregte
Groninger Courant: 25-11-1750; Info verstrekt door Drs J.E.L. Pelsdonk,
Conservator Numismatisch Kabinet van het Teylers museum te Haarlem.
38. Groninger Courant: 09-01-1776,
03-12-1776, 10-06-1777 en 18-04-1788.
39. Zanden, J.L. van, o.c., p. 312.
40. Leidsch Dagblad, 30-03-1882.
41. Leidsch Dagblad, 04-12-1885, 02-12-1895, 4-12-1895, 9-12-1895, 01-12-1898.
42. Leidsch Dagblad 20-09-1894, 28-11-1895, 03-12-1896, 01-12-1898, 06-03-1899,
07-09-1899.
43. Leidsche Dagblad 03-12-1898, 05-12-1898. Leidsche Courant 14-01-1910,
08-11-1913, 22-12-1915.
44. Velden, Sjaak van der, Lonen bij de dekenfabriek van Zaalberg in Leiden,
1896-1902. In Jaarboek Stichting Dirk van Eck (2012), Leiden, p. 60.
45. Amsterdamse Courant:
16-02-1790, 9-4-1791, 19-11-1791, 23-02-1793, 6-2-1794, 15-3-1794.
46. Posch, Matthias, o.c. pp. 31-32.
47.
Amsterdamse Courant, 23-03-1771.
Zie ook noot 51.
48. Michel Klein: Leydse
Courant, 29-5-1818, 4-1-1822, 28-1-1831, 7-9-1832, 27-2-1837, 4-3-1840,
24-1-1842. Pieter Posthaus: Leydse Courant, 26-4-1820, 27-04-1821, 25-2-1822,
10-3-1823, 9-4-1824, 2-3-1825, 14-4-1828, 16-3-1831.
49. Leidsch Dagblad, 26-2-1914. Zie voor
wijsjes fluitende goudvinken ook: Plokker, J., Aria’s fluitende goudvinken. In
‘Onze Vogels’, Januari 2007, pp. 3-5.
50. In ‘Der Harzer Roller, Handbuch über
die Zucht und den Standard der Edlen Kanariensänger’, Uitgave DKB, 1986, wordt
op pagina 13 een vergelijkbare visie verwoord, alleen wordt daar het jaartal
1780 genoemd. Mathias Posch dateert de introductie van de kanarieteelt in St.
Andreasberg door Imster mijnwerkers in 1720, Die Imster Vogelhändler, Innsbruck
2000, p. 72.
51. Zie noot 5
52. Advertenties van handelaren in ‘geleerde’ goudvinken zonder vermelding van
de woonplaats van de koopman, o.m.: Amsterdamse Courant: 18-06-1737, 23-04-1739,
30-05-1741, 19-04-1742, 08-05-1742, 09-05-1744, 09-03-1756, 26-06-1756,
21-06-1760, 26-03-1768, 10-05-1768, 16-05-1771, 10-03-1772, 21-02-1775.
Leeuwarder Courant: 07-06-1758, 24-06-1769, 23-06-1770; Opregte Groninger
Courant: 03-03-1772.
Goudvinken handelaren met in de advertentie een verwijzing naar de woonplaats
van de koopman: Amsterdamse Courant: 27-04-1747, 30-03-1756, 10-04-1759,
14-04-1759, 03-04-1760, 03-04-1762, 16-03-1771, 16-03-1773, 10-04-1773,
24-03-1774, 05-04-1777; Opregte Groninger Courant: 30-06-1772, 10-07-1772,
30-06-1775; Haagsche Courant: 13-04-1750 (ontleend aan Matthey, Ignaz, Vincken
moeten vincken locken, Hilversum 2002, p. 279.
Advertenties voor ‘geleerde’ goudvinken met opgave van repertoire: Amsterdamse
Courant: 01-04-1741, 27-04-1747, 14-04-1759, 03-04-1762, 10-05-1768, 16-05-1771,
16-03-1773, 10-04-1773, 24-03-1774, 10-05-1774, 6-4-1775, 05-04-1777; Oprechte
Haerlemsche Courant: 18-04-1741.
53. Advertenties van Saksische handelaren in zowel kanaries als andere vogels,
met in de advertentie een aanduiding van de woonplaats van de koopman: Kanaries
en nachtegalen: Amsterdamse Courant: 14-04-1768; Kanarie- en Putter-bastaarden:
Amsterdamse Courant: 18-07-1775; Kanaries en geleerde goudvinken: Amsterdamse
Courant: 27-04-1769, 23-03-1771, 30-03-1771, 13-04-1771, 14-04-1772, 10-04-1773,
29-04-1777, 06-05-1777, 22-05-1777, 14-4-1778, 25-03-1779, 4-4-1780; Groninger
Courant: 05-05-1775, 10-05-1776, 4-4-1780; Leeuwarder Courant: 06-05-1778.
Tevens werd voor onderhavige periode een aantal advertenties gevonden waarin
zowel geleerde goudvinken als kanaries te koop werden aangeboden, maar waarvan
de herkomst van de koopman niet te traceren was.
Advertenties van Saksische handelaren in uitsluitend kanaries, met in de
advertentie een aanduiding van de woonplaats van de koopman: Amsterdamse
Courant: 10-04-1773, 18-07-1775, 02-11-1776, 23-10-1777, 15-11-1777 (2x),
29-11-1777, 01-10-1778, 15-10-1778, 03-11-1778, 17-11-1778, 26-12-1778,
09-11-1779 (2x), 19-11-1779, 04-12-1779, 4-4-1780, 25-04-1780, 25-05-1780,
19-10-1780, 11-11-1780, 19-12-1780; Groninger Courant: 17-11-1775, 07-01-1777,
13-6-1777, 25-07-1777, 16-12-1777; Middelburgsche courant: 27-11-1779;
Leeuwarder Courant: 27-12-1780.
De tekst van de advertenties is niet altijd eenduidig omtrent de woonplaats van
de koopman. Soms werd een stad genoemd, bijv. ‘het Hannoversche’ en werd
waarschijnlijk een streek bedoeld, soms werd een streek, bijv. ‘Ha(a)rz’,
vermeld met een typering van de kanaries die verwijst naar een stad ‘Hallische’
of ‘Halse Kanarie Vogels’. Van sommige handelaren werden verschillende
plaatsen/streken van herkomst vermeld. Ter illustratie: ‘alhier is gearriveerd
van Haarz Herman, met Kanarie Vogels met en zonder Kuiven uit Halle’
(Amsterdamse Courant 29-11-1777) . Een betrouwbare uitsplitsing van de
advertenties naar stad/streek van herkomst van de koopman is daardoor niet
mogelijk.
54. Info van het Harzer Roller Museum in St. Andreasberg.
55. Ter completering: De aanduiding ‘Harzer’ verscheen in de advertenties pas
ca. 1900 in, bijvoorbeeld, de Leidse kranten.
56. Wickede, F. van, o.c., p. 5. Zie ook noot 16.
57. Een greep uit de in de Amsterdamse Courant aangetroffen
advertenties:14-4-1778, 25-3-1779, 4-4-1780, 15-4-1783, 21-10-1786, 16-4-1789,
14-4-1792.
58. Leydse Courant, 8-3-1822,
25-12-1822, 3-2-1823.
59. Leydse Courant, 28-2-1834.
60. Leydse Courant, 9-1-1875.
61. O.m. Amsterdamse Courant 13-03-1736,
29-03-1736, 15-01-1739, 13-09-1740.
62. Wickede, F. van, o.c., p. 12;
Groninger courant 25-11-1750; Info verstrekt door Drs J.E.L. Pelsdonk,
Conservator Numismatisch Kabinet van het Teylers museum te Haarlem.
63. O.m. Leydse courant:
14-12-1785, 09-04-1787, 27-10-1790, 29-10-1792, 27-3-1795.
64. Blagrave, Joseph, o.c., p. 107.
65. Nylant, P. en J. van Hextor, o.c., p. 230.
66. Wickede, F. van, o.c., p. 11.
67. Amsterdamse Courant 21-03-1747.
68. Leidsch Dagblad: 29-09-1898, 03-12-1898, 24-01-1903, 29-11-1913, 26-02-1914.
Leidsche Courant: 14-01-1910.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2014, nr. 1 & 2,
resp.
pp. 14-32
& pp.10-36.
door Jaap Plokker
We gaan weer eens een paar honderd jaar terug in het verleden om een kijkje te nemen in de kanariewereld van toen. Deze keer staan eens niet de vogels centraal, maar de vogelhouder. Het is daarom meer een verhaal over mensen dan over vogels geworden.
De mens
achter de hobby
Sedert 2007 brengen Ton
Diepenhorst en ondergetekende in het voorjaar een bezoek aan twee leden van onze
club en daarvan verschijnt traditiegetrouw in de vorm van een interview een
verslag in ons clubblad. Niet alleen beleven Ton en ik aan dergelijke bezoekjes
heel veel plezier, maar we weten ook dat de interviews in het clubblad met
belangstelling worden gelezen. Op een of andere manier zijn we niet alleen
geïnteresseerd in kanaries, maar ook in de mens achter de vogels: Wat beweegt
hem, hoe beleeft hij z’n hobby en op welke manier gaat hij te werk? Het zijn
iedere keer weer verhalen waar we onszelf aan kunnen spiegelen. Bezig zijn met
de geschiedenis van onze hobby is vaak onpersoonlijk om de doodeenvoudige reden
dat persoonlijke ontboezemingen, zoals ze in ons clubblad te lezen zijn, in het
verre verleden niet op papier wer-den
gezet, althans ik heb ze tot dusver nauwelijks kunnen vinden. Toch ben ik ook in
het verleden een beetje op zoek naar de persoon achter degene die zich op welke
manier dan ook voor vogels, i.h.b. kanaries, interesseert. Wie is hij en wat
weten we over hem? De kanariebezitter blijft dan niet anoniem, maar krijgt een
naam en wellicht zelfs een gezicht.
Vorig jaar was een foto van een reispas van Carl Haberland, die ik in het Harzer
Roller Museum in St. Andreasbeg, in de Harz, had gemaakt, een inspiratiebron om
dieper te duiken in de geschiedenis van de ambulante kanariehandel. Tijdens dat
onderzoek werd Carl Haberland meer dan een willekeurige naam. Ik ging op zoek
naar z’n handel en wandel en ontdekte niet alleen dat hij in St. Andreasberg
woonde, maar getrouwd was en z’n vrouw ook in de ambulante vogelhandel zat en
ze, onafhankelijk van elkaar, in de jaren ’20 en 30 van de 19e eeuw
met hun handelswaar langs diverse steden in Holland trokken, waar ze ieder jaar
in vrijwel altijd hetzelfde logement intrek namen om daar hun ‘Saxische’
kanaries te verkopen.1
Een 19e
eeuwse Kattukse kanariefokker
Tijdens het onderzoek naar
de ambulante kanariehandel stuitte ik op het volgende berichtje in het Leidsch
Dagblad van 8 februari 1896: ‘Als eene bijzonderheid bericht men ons uit
Katwijk aan Zee dat daar iemand in het begin van Januari l.l. reeds vijf
eiertjes en goed half Januari reeds drie jonge kanarievogels had, welke al flink
hun omhulsel aan hadden.’
De naam van desbetreffende Katwijkse kanariekweker werd in de krant helaas niet
vermeld, maar het berichtje intrigeert mij, als rasechte ‘Kattuker’, wel. Tot op
heden heb ik nog steeds niet kunnen achterhalen welke plaatsgenoot omstreeks
1900 kanaries fokte. Hij moet dat niet in de anonimiteit gedaan hebben, want
anders was de krant niet achter zijn vroege kweekresultaat gekomen. Verder was
de gemeenschap van Katwijk aan Zee anno 1900 niet zo groot en de potentiële
groep kanariefokkers vrij klein. Immers een belangrijk deel van de
beroepsbevolking verdiende z’n inkomsten op zee, in de visverwerkende of met de
visserij verbonden nijverheid en de verdien-sten
daarmee waren voor de meesten niet van dien aard om een kanariekwekerij te
kunnen bekostigen, zo men er al de tijd en ruimte voor had. Dus je denkt dan al
gauw in de richting van een middenstander of iemand uit de wat hogere sociale
klassen. Hij zal in zijn tijd sowieso als kweker van kanaries ook een
bijzonderheid geweest zijn. Pas in de jaren ’30 van de vorige eeuw verenigden de
kleindierenhobbyisten in Katwijk zich in de vereniging ‘KoPluKo’, waarin de
fokkers van konijnen en kippen de hoofdmoot vormden en slechts een enkeling zich
aansloot die kooivogels hield en kweekte.2
Of de onbekende Katwijker, die in januari 1896 al jongen in het nest had,
de eerste Katwijker was die zich met het kweken van kanaries bezig hield weten
we niet, maar vooralsnog heb ik geen bron kunnen vinden die wijst op een nog
vroegere Katwijkse kanariefokker. Zo weten we ook niet wie in ons land de eerste
kanarie in huis had en de eerste kanariekweker was. Toch zou je wel willen weten
wie, met naam en toenaam, aan de wieg van onze hobby hebben gestaan. Op zoek dus
naar personen die als eerste in de bronnen opduiken en op een of andere wijze
met het houden van kanaries verbonden worden. We laten in dit artikel
er
drie de revue passeren. De mij oudst
bekende kanariefokker, de mij oudst bekende kanariehandelaar en de mij oudst
bekende kanariebezitter.
Nicolaas
Corver, een ‘kanariqueeker’
In 1712 verscheen in
opdracht van de Amsterdamse ‘Boekverkoper’ Hendrik Schelte de Nederlandse
vertaling van het door J.C. Hervieux geschreven ‘Traité Curieux des Serins de
Canarie, getiteld ‘Naaukeurige verhandeling van de Kanarivogels’. Het werd
gedrukt met op de linkerzijde de originele Franse tekst en rechts de door A.
Moubach verzorgde Nederlandse vertaling. Het boek is door Hendrik Schelte
opgedragen ‘Aan den Wel Ed: Heer, de Heer Nic. Corver, Commissaris van den
grooten Excys, en Postmeester van ’t Hamburger Post-Comtoir, enz’. Wanneer we de
opdracht doorlezen dan blijkt dat deze Nicolaas Corver ‘in zyne ontledigende
uure dus een geneuchte in ’t beschouwen zyner vermaakelijke Kanariqueekery
schept’. Wie was deze Nicolaas Corver, die niet alleen kanaries kweekte, maar
kennelijk ook belangrijk genoeg was om een boek over kanaries aan op te dragen?3
Nicolaas Corver (1693-1713) was de zoon van Nicolaas Corver en Agnes Hasselaer
en kleinzoon van Joan (Jan) Corver (1628-1716). Joan Corver behoorde tot de
rijkste Amsterdamse kooplieden en werd negentien keer voor een jaar verkozen tot
burgemeester van Amsterdam. Nicolaas Corver was dus niet alleen een telg uit een
steenrijke, maar ook uit een in Amsterdam uitermate invloedrijke familie. ‘Die
kan je beter maar te vriend houden’, moet ‘boekverkoper’ Hendrik Schelte gedacht
hebben. Dus droeg hij het in het Nederlands vertaalde werk van Hervieux op aan
de kennelijk serieus in het kweken van kanaries geïnteresseerde Nicolaas Corver.
Dat Nicolaas’ naam niet verbonden werd aan zomaar een boekje over kanaries
blijkt wel uit de manier waarop Hendrik Schelte Hervieux de hemel in prijst:
‘Onder zo veele en ontelbaare Schryvers, als’er over veelvuldige kundigheden en
weetenschappen geschreeven hebben, is’er noch niemand gevonden, die ooit een
zoodanige stoffe van dus een weetenswaardige kundigheid voor de
Kanari-Liefhebbery in ’t licht gaf’. Hendrik Schelte nam verder de gelegenheid
te baat om over de rug van de jonge kanariekweker z’n machtige grootvader aardig
wat stroop om de mond te smeren. Nicolaas was namelijk niet zomaar een
Amsterdammer, nee iemand van ‘aanzienelyke Geboorte (…) uit zoodanig een
roemwaardigen Huize ontsprooten, waar voor Amstels Burgerschap zeer veel achting
verschuldigt is, hebbende zedert veele achter-een-volgende
Jaaren de eere genooten U Ed: Heer Gootvader nu ten zeventiende maale
Burgemeester over haare geruste bywooning te zien; en om wiens Hoogwyze en
zachte Regeering, Vaderlyke Bestiering en Gemeenzaame Toegenegenheid zyner
Burgeren telkens genooten, allen Ingezetenen van deeze zoo magtige en
alombefaamde Stad nevens hun bekennen moeten, dat zyne Hoog Ed. Achtbaare een
onsterffelyken roem verworven heeft, zulks hy een waare Zuil van Amstels
Kapitool en hun een oprechten
Burgervader te achten zy’. Het is mij onbekend of het witte voetje dat Hendrik
Schelte bij de Corvers heeft proberen te halen ooit in klinkende munt is
uitbetaald.4
Of Nicolaas veel ‘ontledigende’ uren had om aan z’n hobby te besteden weten we
niet. Hij had vele verplichtingen, maar de meeste waren vermoedelijk lucra-tieve
bijbaantjes waar je weinig voor hoefde te doen, alleen regelmatig je gezicht
moest laten zien om de revenuen te incasseren. Zo was hij ‘Commissaris van den
grooten Excys’. Het innen van accijnzen, in het geval van Nicolaas de
belangrijkste, op bier, wijn en graan, vandaar ‘grooten Excys’, was door de
stedelijke overheid verpacht. Uiteraard werd er door de inners meer geïncasseerd
dan aan de stedelijke overheid werd afgedragen en daarom legde de functie van
‘Commissaris van den grooten Excys’ je geen windeieren. Nicolaas was ook
postmeester van het Hamburger postkantoor, dat in Amsterdam niet alleen de
uitgaande en binnenkomende post van Hamburg verzorgde, maar ook die van en naar
Denemarken, Zweden en Rusland. Nicolaas’ oudere broer, Joan (Jan), was ook
postmeester, maar dan van het Antwerps postkantoor in Amsterdam en had deze
functie verworven op de leeftijd van zes jaar! Omstreeks 1700 was de functie van
postmeester dus een erebaantje waar een lucratief honorarium aan verbonden was
en geen enkele verantwoordelijkheid. Men hoeft over weinig fantasie te
beschikken om te veronderstellen dat groot-vader
Joan Corver, in z’n functie van burgemeester, bij het toedelen van lucratieve
baantjes zijn kinderen en kleinkinderen niet uit het oog verloor. Nicolaas
Corver is overigens niet oud geworden. In 1713, een jaar na het verschijnen van
de aan hem opgedragen Nederlandse vertaling van Hervieux’ boek, overleed hij op
20 jarige leeftijd.5 Wie na zijn overlijden zich over de kanaries
ontfermd heeft weten we niet, misschien is de hele ‘queekery’, vogels en
toebehoren, op een veiling openbaar verkocht, wat in die tijd niet
ongebruikelijk was.
Afbeelding van een 18e eeuwse
vogelkweker bezig met het verzorgen van z’n vogels. Achter hem, verwerkt in de
wand, een volière. Gravure uit F. van Wickede’s ‘Kanari-uitspanningen,
of nieuwe verhandeling van de kanariteelt. Amsterdam, 1756.6
Nicolaas Corver had dus een ‘Liefhebbery’ en dat
was z’n ‘Kanariqueekery’. Een afbeelding in F. van Wickede’s
‘Kanari-uitspanningen’ geeft ons een indruk van hoe zo’n ‘queekery’ er aan het
begin van de 18e eeuw in een deftig milieu als dat van Nicolaas
Corver er uit heeft kunnen zien. Op de door Nicolaas van Frankendaal
vervaardigde gravure zien we een persoon, staande aan een tafel, met daarop
allerlei toebehoren voor de vogelhobby, zoals water- en voerbakjes. Zo op het
eerste gezicht is hij bezig een voerbakje te vullen met zaad. Bij de tafel op de
grond staat een boogkooi, zonder vogel. In de achterwand ontwaren we een in de
muur ingebouwde volière waarvan het front uitbundig is versierd en geheel in de
wanddecoratie is verwerkt. Deze kamervolière zou men dus kunnen vergelijken met
hoe in onze tijd een aquarium geïntegreerd kan zijn in een wandmeubel, een
tableau vivant in de letterlijke betekenis.7
Hoewel van Wickede kwekers kent
die het fokken van kanaries een aardige bijverdienste opleverde hebben we niet
de indruk dat het Nicolaas Corver daarom te doen was. Wellicht was het voor hem
eerder een uitdaging exclusieve en kostbare kleurslagen te bezitten en daarmee
te kweken. Uit advertenties van openbare verkopingen krijgen we de indruk dat
een ‘professionele’ kanariqueekerij in het begin van de 18e eeuw uit
wel meer bestond dan een fraaie inbouwvolière in de kamer. Zo viel in de
Oprechte Haerlemsche courant van 4 en 9 februari 1717 de volgende advertentie te
lezen.
Op dinsdag, den 16 February 1717, ’s morgens te 9 en ’s namiddags ten 2 uuren sal men tot Amsterdam ten Huyse van Evert Metz, in de Hoop op de Colveniers Burgwal over het Oude Manhuys verkopen een Party ongemeene mooye Canary Vogels van verscheyde couleuren als philemort, citroenbont, citroenbonte aarts, citroenbonte philemort, bonte aarts, wit bonte, doorgeele bonte aarts; nevens Kouwen, Broey-Vluchten en andere Gereetschappen tot het queken van noden: Deselve kunnen daegs voor de verkoping op de Verkoopplaets gesien werden.
Of Nicolaas
Corver’s ‘Kanariqueekery‘ bestond uit een huiskamervolière en/of uit een
professioneel vogelverblijf met ‘Kouwen’ en ‘Broey-vluchten’ weten we niet, maar
gezien het enthousiasme waarmee Hendrik Schelte over Nicolaas’
‘Kanari-Liefhebbery’ schrijft gaan we er van uit dat het Nicolaas niet alleen te
doen was om het gezicht, maar hij er ook plezier in schiep dat zijn vogels tot
broeden overgingen en hij jongen op stok kreeg.
Nicolaas Corver was in de Republiek zeker niet de eerste eigenaar van een
‘Kanariqueekery’. Olfert Dapper schrijft immers in z’n in 1668 bij Jacob van
Meurs in Amsterdam uitgegeven boek ‘Naukeurige Beschrijvinge der Afrikaense
Eylanden, enz.’ niet alleen dat kanaries vanaf de Canarische eilanden naar de
Republiek werden geëxporteerd, maar dat ze hier ook tot voortplanting kwamen,
maar Nicolaas Corver figureert wel in de tot dusver, mij bekende, oudste bron
waarin een Nederlandse kanariefokker met naam en toenaam wordt genoemd.
8
Frans
Goossensz de Vogelaer, een kanariehandelaar
Tijdens mijn speurtocht
naar informatie over de geschiedenis van de kanarieteelt
kwam ik in de ‘Oprechte Haerlemsche courant’ van 6 september 1670 de volgende
advertentie tegen:
De Liefhebbers werd bekent gemaeckt, als dat Frans Goossensz de Vogelaer nu self is t‘ huys gekomen van de Vlaemse Eylanden,met een goede party Canari vogels, die hy verkoop by ’t stuck of by ’t dosijn, een yder sijn gerijf, woonende by de Beurs, in de Gaper steegh.
Overduidelijk
was dit een advertentie van een kanariehandelaar. Bijzonder was bovendien dat
hij tevens importeur van kanaries was en niet alleen als detaillist maar ook als
groothandelaar actief was. Wie was deze Frans Goossensz de Vogelaer en waar
lagen de ‘Vlaemse Eylanden’ waar hij z’n kanaries had gekocht?
Op kaarten uit de 16e en 17e eeuw worden de Azoren
aangeduid met ‘Vlaemsche
Eylanden’ of een daarop gelijkende schrijfwijze. De oorsprong van deze oude naam
voor de Azoren gaat terug tot de 15e eeuw toen Vlamingen, aangelokt door niet
altijd even betrouwbare voorwendsels van de initiatiefnemers, naar deze archipel
emigreerden om er een nieuw bestaan op te bouwen. Men schat dat in de 15e
eeuw in totaal 1500-2000 Vlamingen zich op de Azoren hebben gevestigd. Met de
Canarische eilanden en Madeira vormen de Azoren de drie archipels waarop de
stamvader van onze kanarie, de Serinus canaria, in de vrije natuur voorkomt.
Uit het 16e eeuwse reisverslag van Jan Huyghen van Linschoten, die
van juli 1589 tot januari 1592 op de Azoren en verbleef, en o.m. de flora en
fauna van de archipel beschreef, weten we dat de vogelwereld op de Azoren vooral
bestond uit ‘canarie vogeltgiens, die zijn daer by duysenden, waerom haer
daer veel vogelaers onthouden, die daer hare daghelijcksen neeringhe af maken
met die te vervoeren’. Van deze inheemse vogelvangers betrok Frans dus zijn
kana-ries.
Frans bedreef z’n vogelhandel niet alleen, maar samen met z’n zoon, die ook naar
de Azoren vertrok om zaken te doen. Eilanden van de archipel waarvan
bekend is dat die door Frans Vogelaer en zijn zoon werden bezocht om kanaries in
te kopen waren Terceira en Faial.
Met het
Schip de Roomsche Maeght, voor 8 a 14 Dagen, van Thersera komende, in Tessel
gearriveert, is als Passagierovergekomen Frans Vogelaer met een partye
Canary-vogels, de hij verkoopt by ’t Stuck of Dosijn, yder sijn gerijf;
Liefhebbers konnen hem vinden tot Amsterdam, by de Beurs, in de Gaper-steegh, in
de Vogelaer in ’t Hart.
(Advertentie in ‘Oprechte
Haerlemsche courant’ van 1 augustus 1671)
De Soon van
Frans Vogelaer, nu t’huys gekomen van Fiyael met Schipper Tjerck Tjerckse,
maeckt alle Liefhebbers bekent (dat hij een) party Canary Vogels heeft mede
gebracht, die (hij) by ;’t stuck of dosijn verkoopt, tot Amsterdam, by de Beurs,
in de Gaper steegh.
(Advertentie in ‘Oprechte
Haerlemsche courant’ van 3 mei 1672)
Van Frans
Goossensz de Vogelaer weten we niet veel. Hij is ca. 1620 te Amsterdam geboren.
Zijn overlijdensdatum is niet bekend, maar in 1688 was hij nog actief als
vogelhandelaar. Hij trouwde met Marritje Gerrits en kreeg in ieder geval één
dochter, Marieke, ook wel Maria genoemd, die in 1659 werd geboren. Er kwam ook
minstens één zoon ter wereld, waarvan de naam niet bekend is. Hij ging bij zijn
vader in de zaak en we weten dat hij in het voorjaar van 1672 met een door hem
ingekochte partij kanaries vanaf de Azoren in Amsterdam arriveerde.
Verondersteld wordt dat Frans Vogelaer zijn jeugd heeft doorbracht als Frans
Goossensz, vanwege zijn beroep later als bijnaam (de) Vogelaer kreeg en die als
familienaam heeft aangenomen. In advertenties uit ca. 1670 noemde hij zich
namelijk Frans Goossensz de Vogelaer, in die uit september 1688 ‘Frans
Vogelaer’.
Behalve als vogelverkoper wordt Frans in de archieven ook genoemd als
vogelkooimaker. Hij woonde in Amsterdam, ‘in de Gapersteegh, by de
Beurs’. De Gapersteeg bestaat nog steeds en is één van de verbindingsstegen
tussen het Rokin en de Kalverstraat. Met de aanduiding ‘by de Beurs’ wisten de
minder met Amsterdam vertrouwde clientèle in ieder geval in welke buurt ze
Frans’ huis moesten zoeken. De toenmalige koopmansbeurs was aan het Rokin
gevestigd en bij iedereen bekend. Vogelaer verkocht zijn vogels aan huis, wat
ook zijn winkel en werkplaats was. Zijn woning was herkenbaar aan een
uithangbord met aan de ene zijde, naast geschilderde vogeltjes, de volgende
tekst:
Zie hier
canary, vink en putter,
Die het vooglen haat, dat is een dutter
De andere zijde van het uithangbord sierde een portret van Frans en de tekst:
Men stoft
dan vrij op al wat vogels tart
Ik ben een Vogelaer in ’t Hart.
Frans keerde
niet van de Azoren terug met één lopertje ‘pietjes’, want je kon bij hem
kanaries ‘per dosijn’ kopen. Waren 12 kanaries in één koop teveel dan was Frans
de beroerdste niet en kon je ze ook per stuk aanschaffen, of anderszins, ‘yder
sijn gerief’. Omdat Frans in een landelijk verschijnende krant adverteerde
en hij de kanaries ook per dozijn verkocht krijgen we de indruk dat hij behalve
vogelkooimaker en detaillist ook een soort groothandel in kanaries bedreef en
zijn afzetgebied zich niet tot Amsterdam beperkte.
Een mens is niet gauw tevreden en helaas vertellen de advertenties niet voor
welke prijs de kanaries van de hand gingen, maar die was kennelijk lucratief
genoeg om de trip naar de Azoren te ondernemen en met winst af te sluiten. In de
‘couranten’ hebben we voor de periode 1669-1688 kunnen achterhalen dat Frans
vijf keer kanaries aanbood uit een van de Azoren betrokken partij. In november
1669, september 1970 en juli 1671 keerde Frans met de door hem hoogstpersoonlijk
op de Azoren gekochte kanaries terug in Nederland. In het voorjaar van 1672 ging
z’n zoon naar de Azoren om daar kanaries in te ko-pen
en in september 1688 adverteerde Frans in de Oprechte Haerlemsche courant met
kanaries, die hij niet zelf op de ‘Vlaemse Eylanden’ had aangeschaft, maar door
anderen voor hem aldaar waren gekocht. We mogen dus stellen dat Frans Vogelaer
in ieder geval gedurende een periode van 20 jaar, mogelijk, jaarlijks een
aanzienlijke partij kanaries op de Azoren kocht, of liet kopen en op deze wijze
o.m. als importeur van en groothandel in kanaries voor Amsterdam en omstreken in
zijn levensonderhoud voorzag.
Omdat Frans in de in 1669 gepubliceerde advertentie zich als ‘de Vogelaer’
afficheerde was hij toen dus kennelijk reeds in deze branche actief en bij
menigeen als zodanig bekend, waardoor het niet uitgesloten is dat hij ook al
vóór 1669 in kanaries handelde en op de Azoren inkocht.
Frans Vogelaer was, met z’n op de Azoren ingekochte vogels, zeker niet de enige
die gedurende de tweede helft van de 17e eeuw de Nederlandse markt
van kanaries voorzag. Ten tijde dat Frans zijn vogelwinkel en kooienwerkplaats
runde werden, volgens Olfert Dapper, niet alleen kanaries van de Canarische
eilanden geïmporteerd, maar in de Republiek ook kanaries gekweekt. Ongetwijfeld
werden daarvan exemplaren te koop aangeboden. Verder nemen we aan dat
de Tiroolse en Duitse vogelhandelaren, die in de loop van de 17e eeuw
begonnen met hun ambulante handel door Europa te trekken en ook naar Engeland
overstaken, tevens de Republiek bezochten om kanaries te verkopen.
Het aanbod aan kanaries op de Nederlandse markt in de tweede helft van de 17e
eeuw bestond dus deels uit hier te lande en in het buitenland gefokte
exemplaren. Uit het feit dat Frans Vogelaer regelmatig zeereizen naar de Azoren
ondernam om daar wildvang kanaries aan te schaffen en in Amsterdam, uiteraard
met winst, te verkopen mogen we concluderen dat het aanbod aan gekweekte vogels,
zeker tot het einde van de 17e eeuw, niet voldoende was om aan de
vraag naar kanaries te kunnen voldoen. De handel in, al dan niet van de
Canarische eilanden of de Azoren afkomstige, wildvang kanaries bleef dus nog
heel lang in de Republiek in een behoefte voorzien, zeker tot het eind van de 17e
eeuw, ook toen er door fokkers op het Europese vasteland volop kanaries werden
gekweekt.
Het laatste levensteken van Frans Vogelaer in de ‘Oprechte Haerlemsche courant’
dateert van 18 september 1688:
Frans Vogelaer t’ Amsterdam in de Gapersteeg, in de Vogelaer in ’t Hart notificeert aen de Liefhebbers van de Canary-Vogels dat hij een party puycks puyck sulcke vogels van de Vlaemse Eylanden gekregen heeft, die hij verkoopt by ’t stuck of ’t dosijn.
Frans Vogelaer was ongetwijfeld niet de eerste handelaar in kanaries in de Republiek, maar de advertenties in de ‘Oprechte Haerlemse courant’ vormen wel, tot dusver, de oudste, mij bekende, bronnen waarin een kanariehandelaar met naam en toenaam wordt genoemd.9
Hendrik
Thomasz Laers, een huiskamerkanariebezitter
Hendrik Thomasz Laers was
een graanhandelaar uit Amsterdam. Op 25 augustus 1567 werd van zijn inboedel een
inventaris opgemaakt. De overheid had hiervoor opdracht gegeven omdat Laers was
veroordeeld voor een strafbaar feit en een onderdeel van de straf bestond uit
het verbeurd verklaren van een deel van zijn bezittingen. Uit de
inboedelinventaris blijkt dat bij Hendrik ‘Int voorhuys’ o.a. ‘een voghelcouwe
mit een canarievoeghel’ aanwezig was.
Medio de 16e eeuw waren in de Noordelijke Nederlanden er maar weinig
mensen die een kanarie in hun bezit hadden. De kanarie was toen niet alleen
prijzig, maar werd waarschijnlijk ook niet overvloedig te koop aangeboden.
Aangenomen wordt dat het merendeel van de medio de 16e eeuw in de
Nederlanden aanwezige kanaries als bijhandel was meegekomen met de schepen die
vanaf de Canarische eilanden suiker naar de Lage Landen, in het bijzonder naar
Vlaanderen, vervoerden. We weten dat ook kooplieden/reders uit de Noordelijke
Nederlanden in deze handel actief waren. Schepen die op de terugreis vanaf de
Canarische eilanden suiker meenamen hadden vaak de op heenreis naar de
Canarische eilanden graan aan boord. Was Hendrik Laers een graanhandelaar
die connecties had met de handel op de Canarische eilanden en op deze manier aan
z’n kanarie gekomen? We weten het niet, zoals we ook niet weten of Hendrik de
kanarie voor zichzelf of voor z’n huisgenoten, bijv. zijn vrouw, had
aangeschaft. Duidelijk is wel dat in de zomer van 1567 in de voorkamer van Huize
Laers in ‘d’Oudezyts Kerckestrate’, in Amsterdam, ‘streckende voor van de
straete tot aen den Amerack toe’ het lied van een kanarie klonk.
Hendrik Thomasz Laers had in de graanhandel kennelijk goed geboerd, want behalve
het huis in de buurt van de Oude Kerk, waarvan het kavel tot het op dat moment
nog ongedempte Damrak liep, bezat hij een complex huisjes ‘buyten Sint
Anthoniuspoorte voorbij de Leprosen’. Anno 2015 kunnen we de locatie van deze
huisjes als volgt bepalen: De huidige Waag op de Nieuwmarkt is de vroegere Sint
Anthoniespoort, genoemd naar het St. Anthoniusgasthuis, een tehuis voor
leprozen, dat buiten de toenmalige stadsmuur gelegen was. Verder bezat Laers een
huis ‘inde Bethanien Koestraete’ (Koestraat). Deze huizen werden verhuurd. De
waarde van de inboedel van het huis in ‘d’Oudezyts Kerckestrate’ werd getaxeerd
op 193 pond.
Bij het opmaken van de inboedelinventaris op 25 augustus 1567, werd Hendrik’s
huis bewoond door diens vrouw en kinderen. Hendrik verbleef kennelijk elders en
we veronderstellen dat hij vanwege zijn calvinistische sympathieën in het
voorjaar van 1567 uit Amsterdam was gevlucht en tijdens het opmaken van de
inboedelinventaris hoogstwaarschijnlijk in Oost Fries-land,
mogelijk in de stad Emden, verbleef.
In de zomer van 1566 raasde de Beeldenstorm door de Nederlanden en ook de
interieurs van bijvoorbeeld de Oude en Nieuwe Kerk van Amsterdam waren voor de
Beeldenstormers niet veilig. Eind oktober kregen de Amsterdamse Protestanten van
de autoriteiten toestemming één van de Rooms Katholieke kerken voor hun
godsdienstoefeningen te gebruiken. Deze Amsterdamse godsdienstvrijheid was maar
van korte duur. In maart 1567 werd onder leiding van het Spaansgezinde
stadsbestuur de klok teruggedraaid en was het voor de overtuigde calvinisten en
zeker voor degenen die een actieve rol hadden gespeeld tijdens de oproer in de
zomer van 1566 overduidelijk dat zij in Amster-dam
niet meer veilig waren. Velen vluchtten, o.a. naar Oost Friesland, in het
bijzonder naar de stad Emden. Welke rol Hendrik Thomasz Laers gedurende de
periode augustus 1566-maart 1567 in Amsterdam
heeft gespeeld is mij niet bekend, maar overduidelijk is dat hij een veilig
heenkomen buiten de stad heeft gezocht. Voor de Spaansgezinde gerechtelijke
instanties was zijn optreden ten faveure van de protestantse godsdienst en de
opstand tegen de Spaanse overheid voldoende om zijn bezittingen verbeurd te
verklaren.
Met Oost Friesland als uitvalsbasis werd onder leiding van Lodewijk, graaf van
Nassau, in april 1568, in een poging de Opstand tegen Alva nieuw leven in te
blazen, geprobeerd de stad Groningen in te nemen. Schepen op de Eems moesten
Lodewijks troepen bevoorraden en een tegenaanval vanuit zee proberen af te
slaan. Deze schepen en hun bemanning zouden we de eerste watergeuzen mogen
noemen. Eén van hun kapiteins was Hendrik Thomasz Laers. Toen vanuit Amsterdam,
de voormalige woonplaats van Hendrik, een poging werd ondernomen de vloot van de
watergeuzen op de Eems te verslaan speelde Hendrik Laers een belangrijke rol in
de zeeslag, die een overwinning voor de watergeuzen opleverde. Via o.a.
piraterij probeerden de watergeuzen de kas van de opstandelingen, waarvan Willem
van Oranje inmiddels de onbetwiste leider was geworden, te spekken. Daarbij liet
Hendrik Laers, als kapitein van een van de schepen van de watergeuzen, zich niet
onbetuigd. Het schip en de bemanning waarover Hendrik Thomasz Laers het commando
voerde was ook betrokken bij de inname van Den Briel op 1 april 1572, waarmee de
opstand tegen de Spaanse overheid in een stroomversnelling kwam en uiteindelijk
leidde tot de onafhankelijkheid van de Republiek.
Of het leven van commandant Laers na z’n actieve dienst op een van de schepen
van de Watergeuzen ooit weer in rustiger vaarwater is gekomen en hij in een luie
stoel in de voorkamer heeft mogen genieten van kanariezang weten we niet.
Voorlopig is het inventaris van de bezittingen van Thomas Hendriksz Laers uit
1567 wel de oudste, mij bekende, bron waarin een Noord-Nederlandse
kanariebezitter met naam en toenaam wordt genoemd.10
Noten
1. Plokker, J.,
Ambulante
kanariehandelaren te Leiden in de 18e en 19e eeuw.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari, 30e jaargang
nr.1, pp. 14-32 en mei 2014, 30e jaargang, nr. 2, pp. 10-36.
2. Plokker, J., Kleindierensport in Katwijk gedurende de jaren ’30 en ’40, een
historische schets naar aanleiding van het 60 jarig bestaan van vogelvereniging
De Kanarievogel, pp. 12-16. Door vogelvereniging De Kanarievogel te Katwijk in
eigen beheer uigegeven brochure, 2009.
3. Hervieux, J.C., Naaukeurige verhandeling van de Kanarivogels, Opdracht, p. 3.
Vertaling uit het Frans door A. Moubach. Uitgegeven door Hendrik Schelte, Amsterdam,
1712.
4. Ibidem, Opdracht, pp. 3-6.
5. Informatie over de familie Corver is ontleend aan diverse websites op
internet
6.
Ontleend
aan De Roo, T., Kanarieliefhebberij in de achttiende eeuw – op het kruispunt van
wetenschap en vrije tijd. In: De achttiende eeuw 41 (2009) , pp. 104-135, i.h.b.
p. 109.
7. Ibidem, p. 109.
8.
Plokker, J.,
Olfert Dapper.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie februari 2013, 29e
jaargang, nr. 1, pp. 25-31.
9. Bovenstaande is gebaseerd
op: Plokker, J.,
Frans Vogelaer.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie mei 2013, 29e
jaargang, nr. 2, pp. 16-27. Aan het slot van dit artikel ook een uitgebreide
verantwoording met vermelding van de geraadpleegde bronnen.
10. Bovenstaande is gebaseerd
op: Plokker, J. Huiskamerkanaries in de
Nederlanden in de 16e eeuw.
In: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, editie september 2013, 29e
jaargang, nr. 3, pp. 12-27. Aan het slot van dit artikel ook een uitgebreide
verantwoording met vermelding van de geraadpleegde bronnen.
Voor degenen die de geciteerde artikelen willen raadplegen en niet over de papieren versie van het Contactblad van de Speciaalclub Zang NZHU beschikken, alle geciteerde artikelen staan ook op de website van de vereniging www.zangkanaries.nl.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2015, nr. 3 pp. 22-35.
Naschrift Hendrik Thomasz. Laers
Over de
zeeslag op de Eems in de zomer van 1568 vinden we nadere informatie in het
Biographisch woordenboek der Nederlanden van A.J.van der Aa:
‘François van Boschhuysen, Admiraal van den Koning van Spanje tijdens het
verblijf van den Hertog van Alva hier te Lande, kwam in mei 1568 met een eskader
van acht schepen, op de Eems, om het leger van Graaf Lodewijk van Nassau te
benauwen. De Graaf, ten einde hiertegen te voorzien, gaf den 1sten Junij
commissie uit aan Diederik van Sonoy, Hendrik Thomasz., Gerrit Sebastiaansz. van
Gorinchem en meer andere vrijbuiters, om zich tegen Boschhuysen te verzetten.
Deze ontnamen hem daarop een schip van honderd lasten en dreven hem den 10den
Julij met de zijnen op de vlugt.’
Bron: Aa, A.J. van der, Biographisch woordenboek der Nederlanden, Haarlem 1855,
Deel 2-2, p. 1027.
-0-
Speurtocht naar de oorsprong van de Waterslager
Inleiding
door Jaap Plokker
Wanneer we op zoek gaan naar de oorsprong van onze liefhebberij belanden we in een tijd en wereld waarin het heel gebruikelijk was om te manipuleren met het gedrag en de zang van vogels. Een van de uitingen van deze drang van mensen om in te grijpen in het gedrag en het zingen van kanaries heeft uitein-delijk geleid tot het zangkanarieras waterslager. Alvorens we concreet op zoek gaan naar de oorsprong van de waterslager proberen we meer zicht te krijgen op de tijd waarin het manipuleren van vogelgedrag en –zang heel gewoon was en welke vormen van manipulatie toen het populairst waren.Na de Inleiding is in het eerste deel de focus gericht op de gedresseerde kanaries.
Inleiding
Ankie van Grunsven
werd in 1994 verkozen tot sportvrouw van het jaar, niet wetende dat haar
grootste triomfen nog moesten komen: Olympisch kampioen in 2000, 2004 en 2008.
Als een van de succesvolste Nederlandse Olympiërs ooit mocht zij bij de
inhuldiging van koning Willem Alexander op 30 april 2013 de ceremoniële functie
rol van Wapenheraut vervullen. Ankie behaalde haar successen in de hippische
sport met het onderdeel dressuur. Op muziek liet zij haar paarden Bonfire en
Salinero als ware het balletdansers op uitermate fraaie wijze voortbewegen.
Met wellicht velen van jullie heb ik vol bewondering de met lovende kritieken
overladen film ‘De Nieuwe Wildernis’, over het natuurgebied de
Oostvaardersplassen, bekeken. Hoofdrolspelers in deze documentaire waren de
Konikpaarden. Ik ben me er niet van bewust dat ik in de film deze Konikpaarden
een piaffe of pirouette à la Bonfire of Salinero heb zien vertonen.
Vanaf 2014 is het verboden om in circussen gedresseerde wilde dieren te laten
optreden. Circusexploitanten mogen dus, bijvoorbeeld, niet meer laten zien dat
hun olifanten rechtop kunnen zitten. Volgens eigen zeggen van de directeur was
dit een van de redenen waarom over het sinds 1911 in Nederland optredende Circus
Herman Renz in 2015 het faillissement moest worden uitgesproken.
De ene manipuleerder van diergedrag mocht als gevolg van de met deze activiteit
verworven roem voor de koning uitlopen bij zijn inhuldiging; voor de andere
dresseerder betekende de financiële afhankelijkheid van het dieren aanleren van
trucjes het faillissement van een meer dan 100 jaar oud bedrijf.
Mogen mensen diergedrag beïnvloeden? Welke dieren wel, welke niet? Welke vorm
van manipuleren wel, welke absoluut niet? Het publieke debat over dit onderwerp
lijkt voortdurend in beweging, waarbij het manipuleren van diergedrag steeds
meer als onnatuurlijk en daarom als ongewenst wordt beschouwd. Zal ooit Ankie
van Grunsven’s sterrenstatus verbleken en zij in de publieke opinie verder
voortleven als paarden mishandelaarster? Je weet het maar nooit. We begonnen dit
artikel met voorbeelden van het manipuleren van diergedrag uit de wereld van de
viervoeters, maar hoe zit dit nu in onze tak van sport, het houden en fokken van
vogels? Er zijn veel overeenkomsten.
In de jaren ’80 van de vorige eeuw stond op een tentoonstelling van de Katwijkse
vogelvereniging ‘De Kanarievogel’ een afgerichte putter in een putterkooi. Vele
bezoekers namen uitgebreid de tijd om te bekijken hoe de distelvink een karretje
met water aan een kettinkje naar zich toe trok en er uit dronk. Hoewel
trouwringen aanvliegende uilen en ‘sprekende’ papegaaien en parkietjes nog
steeds op veel sympathie mogen rekenen werd de inspanning die het puttertje
moest leveren om aan drinkwater te komen door sommige bezoekers als ‘zielig’
gekwalificeerd. Ondanks dat vandaag de dag nog steeds distelvinken worden
afgericht hun water en voer naar zich toe te trekken is de vraag heel reëel of
er anno 2015 überhaupt een vogelvereniging te vinden is die een gedresseerde
putter ten toon zou willen stellen. Onder invloed van een veranderde publieke
opinie wordt er tegenwoordig kritischer naar de eeuwenoude traditie van het
manipuleren van vogelgedrag gekeken dan onze voorouders deden.
Wat we ons wellicht wat minder realiseren is dat onze hobby, het houden en
kweken van zangkanaries, midden in deze traditie staat. Immers, ook wij zijn
voortdurend bezig met pogingen het lied van onze waterslagers, harzers en
timbrado’s te manipuleren in de door ons gewenste richting en we maken daarbij
o.m. van dezelfde technieken gebruik als die men 350 jaar geleden benutte om
kanariezang te beïnvloeden. Het gevolg van dit alles: het door de kwekers
gecreëerde, gecultiveerde, harzer- en waterslagerlied herinnert nog maar weinig
aan de natuurlijke zang van de kanarie op de Canarische eilanden, Azoren en
Madeira.
Vormen van beïnvloeding vogelgedrag
In de loop der eeuwen
heeft de mens op diverse manieren geprobeerd vogelgedrag naar z’n hand te
zetten. We kunnen ze onderscheiden in visueel en auditief waarneembare
manipulatie.
Tot de zichtbare gedragsmanipulatie rekenen we de gedresseerde vogels die
kunstjes kunnen vertonen. Het voor de jacht africhten van roofvogels en de
moderne variant daarvan zouden we ook hiertoe kunnen rekenen.
De auditief waarneembare zangmanipulatie willen we onderscheiden in:
- ‘sprekende’ vogels;
- melodietjes zingende vogels;
- de zang van andere vogelsoorten imiterende vogels.
Hoewel de ene vogelsoort gemakkelijker te manipuleren is dan de ander kunnen we
kanaries rekenen tot de vogels die hun gedrag en zang door de mens laten
beïnvloeden. Zo zijn van kanaries voorbeelden bekend van nagenoeg alle hierboven
genoemde vormen van gedrags- en zangmanipulatie.
In dit artikel gaan we ons in het bijzonder verdiepen in de geschiedenis van het
zangkanarieras waterslager. Waterslagers staan ook bekend als nachtegaalzangers.
Gedurende de jaren 1981-2007 werden tijdens zangwedstrijden waterslagers ook
beoordeeld op ‘nachtegaalaccent’. Idealiter moet het lied van de nachtegaal in
de toeren en de structuur van het lied van de waterslager te herkennen zijn. De
als een nachtegaal zingende kanarie kan dus gerekend worden tot de vorm van
zangmanipulatie waarbij vogels de zang van andere vogelsoorten imiteren. De
wortels van de waterslager liggen in een tijd dat het manipuleren van
vogelgedrag wijd verspreid was. Daarom zullen we in dit artikel het ontstaan van
de nachtegaalzanger plaatsen in de context van de tijd en de toen algemeen
voorkomende vormen van gedrags- en zangmanipulatie bij vogels. Op onze
speurtocht naar de oorsprong van de waterslager belanden we dus midden in de
geschiedenis van het manipuleren van vogelgedrag in het algemeen en die van de
kanarie in het bijzonder.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2016, nr. 2
pp. 16-18.
- 0 -
Speurtocht naar de oorsprong van de Waterslager
Deel 1: Gedragsmanipulatie – ‘Konstige Kanarie-Vogels’
door Jaap Plokker
Gedresseerde vogels
Je moet wat doen om
publiek naar jouw attractie te lokken. Zo las ik op Internet dat het
ornithologisch park in het 80 km ten zuiden van Lyon gelegen Bren spektakels
organiseert met gedresseerde vogels: Ara’s kunnen hier fietsen, goochelen,
rolschaatsen en skaten. Kaketoes rijden met de tandem, de auto of met de
autoped. Het is echter niet nodig om helemaal naar Frankrijk te rijden om naar
gedresseerde vogels te kijken. Ook het vogelpark Avifauna in Alphen aan den Rijn
adverteert op Internet met (roof)vogeldemonstraties en tijdens een door de
Katwijkers Brian en Annemieke Bouman verzorgde lezing bij de vogelvereniging De
Kanarievogel kreeg ik te horen dat het echtpaar er graag voor zorgt dat hun
uilen tijdens een huwelijksceremonie de trouwringen aanvliegen. Woestijnbuizerds
van Brian en Annemiek werden afgelopen zomers door het gemeentebestuur van
Katwijk ingehuurd om in het centrum van de kustplaats de meeuwenoverlast te
bestrijden. In februari 2016 kwam in het nieuws dat door de Nederlandse politie
arenden werden afgericht om verdachte drones uit de lucht te plukken.
Gedresseerde vogels tot nut en vermaak anno 2016.
Foto: Gedragsmanipulatie: Fietsende Ara
Putters
De zijn eigen
drinkwater puttende distelvink is een typisch voorbeeld van visueel waarneembare
manipulatie van vogelgedrag. Het dresseren van distelvinken, die hierdoor ook de
bijnaam ‘putter’ verkreeg, is een eeuwenoud gebruik. In de Amsterdamsche Courant
van 9 april 1791 verscheen de advertentie dat ‘sederd eenige dagen alhier is
gearriveerd Lambertus Mean van Antwerpen met allerbeste Kanary-Vogels (…)
alsmede met twee allerbeste geleerde Putters, met derzelve daartoe gemaakte
Kooijen’. Waarom de putters met de kwalificatie ‘geleerd’ werden aangeduid
kunnen we lezen in het in 1672 gepubliceerde, door Petrus Nylant en Jan van
Hextor geschreven ‘Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’: ‘De Distelvinck
of Puttertje is een Vogeltje (gelijck ook het Cijsken) die men in huyskens daer
toe ghemaekt set daer aen twee emmerkens hangen die op en neder gaen van welcke
in ’t een ’t eeten en in ’t ander het drincken wordt gedaen soo leeren zy het
selfde optrecken en in de voeten vast houden tot datse daer genoegh uyt gegeten
of gedroncken hebben.’1 Hoe lang distelvinken al werden afgericht om
hun eigen voer en drinkwater te putten voordat Nylant en van Hextor hun boek
publiceerden is onbekend. Aangenomen wordt dat het dresseren van putters zeker
tot de 16e eeuw terug gaat.2
Afbeelding: Madonna met
kind door Jan Provoost (1463/65-1529). Detail van het centraal paneel van een
triptiek met Maria en kind, Johannes de Evangelist en Maria Magdalena
(1505-1525). De opmerkende kijker ziet dat Jezus een vogel aan een touwtje vast
houdt. Refererend aan een bekend Middeleeuws kinderspel.
Krukvogels
Met zekerheid
Middeleeuws is het kinderspel vogel-aan-een-touwtje. Kinderen liepen buiten met
een vliegende vogel aan een touwtje, dat door hen werd vastgehouden; een beetje
vergelijkbaar met zoals ik in mijn kindertijd op het strand me met een vlieger
vermaakte.
Later werd het touwtje niet vastgehouden, maar vastgebonden aan een T-vormig
stokje, de zogenaamde ‘kruk’, dat in de hand werd gehouden. De vogel werd
getraind om na het vliegen op de kruk te gaan zitten om tot rust te komen. Deze
getrainde vogels werden krukvogels genoemd. Meestal werden de toekomstige
krukvogels geselecteerd uit inheemse vogelsoorten, maar er bestaat een vermoeden
dat in de 18e eeuw ook kanaries als krukvogels dienst deden.4
Afbeelding: Meisje met een
vliegende krukvogel.3
‘Konstige Kanarie-Vogels’
Ook kanaries kunnen
trucjes aangeleerd worden. Voorbeelden daarvan zijn aangetroffen in 18e
en 19e eeuwse kranten. Het betreft in vrijwel alle gevallen
advertenties van rondreizende kermisexploitanten, die in een tent of logement
tegen betaling hun ‘konstige Kanarie-Vogels’ lieten optreden. Zo was tijdens de
Amsterdamse Kermis in september 1771 een kanarie te bezichtigen die de volgende
kunsten vertoonde: ‘De aanschouwer eischt een Naam of Letter, die hij op de
Tafel leggende Letters uitzoekt en toond, hij wijst uur en minuten op een
Orlogie aan, onderscheid de couleur; antwoord op alle vragen, weet te rekenen,
en andere Konsten meer, etc. Die aan Huis wil zien gelieft maar te laaten weeten.
Heeren en Dames betalen na haar genereusiteit; de prys is 12 en 6 stuivers.’6
Foto. Twee meisjes met krukvogels. Schilderij dat zich bevindt in Kapel O.-L.-Vrouw
Schreiboom te Gent. Het olieverf schilderij is ca. 1765 gemaakt door een
onbekende meester. Het rechter meisje heeft op de kruk een gele vogel, mogelijk
een kanarie. 5
Bekende
kanarie ’dompteurs’ in de jaren ’70 van de 18e eeuw waren de uit
Parijs afkomstige ‘Heer Gouffon’ en ‘Sinjeur Le Moine’. Zij trokken met
hun ‘kunstige Kanarie-Vogels’ het hele land door, van kermis
naar kermis. In mei 1773 bevond Gouffon zich in Groningen alwaar zijn ‘kunstryke
Kanari Vogel’ kunsten vertoonde op de Vismarkt ‘in de Tent daar het Schildery
van voornoemde Vogel voorhangt’. Een paar weken later was Gouffon op de kermis
in Vlissingen en in juli 1773 te Middelburg waar ‘drie levendige Kanarievogels
differente kunstige Exercitien verrigten’.7 In september 1776,
tijdens de jaarlijkse kermis, was Le Moine te Amsterdam, waar je in een tent op
de Botermarkt o.m. klokkijkende kanaries kon bewonderen. In november 1776 traden
z’n kanaries op in Leeuwarden, waar je, om te kunnen zien hoe ‘deeze beesten
die insgelijks woorden formeeren en ook de cijferkonst bewerken, de coloeuren
van Klederen onderscheiden en op ’t Horlogie aantoonen hoe laat het is’, voor de
beste plaats 12 stuivers moest neertellen.8
In september
1789 stond er tijdens de kermis te Amsterdam wederom een tent op de Botermarkt
met een ‘Schildery van de Konstige Kanary-Vogelen’ als uithangbord. Deze keer
was de heer Dujon gearriveerd met ‘De Academie van veelerhande konstige Kanarie
en andere Geleerde Vogelen.’9
Een wel heel bijzonder optreden verzorgde ‘eene groote Academie van
Canary-vogels’ in januari 1792 in het ‘Logement ’s Lands Welvaren’ te Groningen.
Twee keer per avond trad ‘De Academie’ op, nl. om zes en om acht uur. Voor een
plekje op de eerste rang moest de niet misselijke prijs van 12 stuivers
neergeteld worden, voor een wat minder bevoorrechte plaats was men 6 stuivers
kwijt en voor een staanplaats achteraan moesten twee stuivers betaald worden.
Voor de gewone man waren dit alleszins forse toegangsprijzen, - Het weekloon van
een bouwvakker bedroeg toen ca. 16 stuivers -, maar daar kreeg je dan ook wel
wat voor te zien: kanaries die een ‘Kanon afschieten, elkander doodschieten,
rondom zich laaten schieten, voltigeeren, equilibreeren en meer verwonderlyke
kunsten verrichten’.10
Tenslotte werd in de Haagsche Courant van 8 mei 1797 de aandacht gevestigd
op een wel heel bijzondere eigenschap van de kanarie, namelijk z’n
helderziendheid. Tijdens de kermis was men in ‘de Blauwe Tent voor den Ouden
Doelen’ in de gelegenheid de toekomst te laten voorspellen door ‘de vermakelyken
Waarzegger, dit werd ten uitvoer gebragt door Kanarie Vogels op een
vermaakelijke wijs’.
Gedresseerde kanaries in de 19e eeuw
Ook na de
Napoleontische oorlogen trokken gezelschappen van kermis naar kermis om in een
tent gedresseerde kanaries hun kunstjes te laten vertonen. Met name in de jaren
’20 waren diverse kermisexploitanten actief met een kanarie act. Advertenties
werden aangetroffen van de ‘Heer Maju’, ‘K.M. Heesbee’, ‘Leendert en J.J. Samuel
& Co.’, ‘R. Kinsbergen in Comp. met I.L Emanuel’ en ‘D.L. Bamberg’, die op de
jaarlijkse kermis in o.m. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Leiden. Arnhem,
Haarlem, Middelburg, Groningen en Leeuwarden hun tent hadden opgezet. Met name
de kanaries van de heren Maju en Heesbee lieten een indrukwekkende performance
zien.
Advertentie uit de Opregte Haarlemsche Courant van 29 juni 1822,
waarin de heer Maju zijn optreden met 50 gedresseerde kanaries op de Haarlemse
kermis aankondigde.
De
heer K. Maju, de ene keer ‘komende van Berlijn’, een andere keer van ‘Weenen’ of
‘Hamburg’, was omstreeks 1800 al een bekende verschijning op jaarlijkse
kermissen in de belangrijkste steden in Nederland. Als ‘Phisicus’ en ‘Inventeur’
toerde hij rond met zijn ‘Natuur- en werktuigkundig–Kabinet’. Zijn ‘Mechanique
uitvindingen’ waren kennelijk zo bijzonder dat hij, jaar in, jaar uit,
kermispubliek aan zich wist te binden. In het begin van de jaren ’20 toerde hij
nog steeds van kermis naar kermis met zijn ‘groot Kabinet Physike en Mechanieke
Kunststukken’, waarvan een koorddanseres in de vorm van een vier voet hoog
‘Mechaniek Beeld, genaamd Automaat, verbeeldende eene zeer schone prachtig
gekleede Dame’, wel de meeste indruk maakte. In 1821 bleek Maju opeens zijn
repertoire uitgebreid te hebben met een ‘Kabinet’ van 84 gedresseerde kanaries.
Getuige de advertenties in de krant stalen tijdens zijn optreden de kanaries de
show en was hun act zo indrukwekkend dat zelfs de Koninklijke familie tijdens de
Haagse kermis in mei 1822 in de tent van de heer Maju de kunststukjes van zijn
kanaries had bewonderd. De kanaries van Maju verwierven roem met ‘hunne
militaire evolutien als manoeuvreren met het geweer, het afsteken van een stuk
geschut, het vliegen door een geluidgevend Vuurwerk’. Verder waren er ook domino
en kaartspelende kanaries te bewonderen. In de jaren ’30 adverteerde K. Maju nog
steeds in de krant wan-neer hij met zijn variété programma in een stad
arriveerde, maar de kanaries waren uit het optreden verdwenen. Bijna tien jaar
hadden zijn gedresseerde kanaries het publiek versteld doen staan, maar zo
plotseling als ze in zijn optreden waren opgedoken, zo plotsklaps waren ze er
ook weer uit verdwenen.
De uit Gent afkomstige K.M. Heesbee afficheerde zichzelf als ‘Professor in de
Tours d’Adresse’, oftewel goochelaar, ‘Jongleur’ en ‘Equilibrist’. Een
evenwichtskunstenaar met één been moet toen zeker de aandacht hebben getrokken.
Naast optredens op kermissen kon je Heesbee ook vragen zijn kunsten te laten
vertonen op ‘Visiten en Gezelschappen’. Voor zijn act met gedresseerde kanaries
had de heer Heesbee zich eveneens laten inspireren door het militaire bedrijf.
Voor de Middelburgse kermis in 1825 had Heesbee ‘medegebragt eene collectie van
84 gedresseerde kanarievogels waarvan één een Pistool afschiet, twee op de
Slappe Koord balanceren; een Vogel zal apporteren gelijk een Hond, twee Vogels
zullen domino spelen, zes zullen een Vuurwerk manoeuvreren; een comieke group
van een Vogel die op schildwacht staat, deserteren van zijnen Post, wordt door
andere Vogels gearresteerd en veroordeeld tot den Dood; daarna ziet men dat de
eene Vogel den anderen zal komen te fusilleren, en de gedoode op een Wagentje
wegtrekken’. Om dit schouwspel te mogen bewonderen moest ‘een heer 60 cents, en
met eene Dame één Gulden’ betalen.
Ook K.M. Heesbee schrapte rond 1830 het optreden met gedresseerde kanaries.
Gedurende de jaren ’30 trad hij in heel veel Nederlandse steden op, zowel op
kermissen als in theaters, maar dan vooral met zijn goochel- en jongleursact.
Zijn marcherende en schietende kanaries behoorden definitief tot het verleden.11
Hoewel omstreeks 1830 zowel K. Maju als K.M. Heesbee het optreden van
gedresseerde kanaries uit hun variété programma schrapten bleven andere
kermisexploitanten van kermis naar kermis toeren met hun kunstjes vertonende
kanaries. Uit een ingezonden stuk in de Leydse courant van 28 juli 1865 blijkt
dat in de jaren ’50 en ‘60 een man met gedresseerde kanaries in juli vaste gast
was op de Leidse kermis. De Leidenaar miste op de kermis van 1865 de
‘Kanarievogels, die, in rode rokjes gehuld, heel mooi op elkaar schoten met
kanonnen zodat de eene partij, de kleinste, omviel, en de andere, de grootste,
staan bleef’. Hij herinnerde zich nog wel van het vorige jaar dat de vogels ‘er
wel akelig geplukt’ uitzagen en ‘zeer graauw van den kruiddamp’ waren, ‘want er
was geen einde aan den slag’. De schrijver vreesde dat ‘hun geduldige meester,
die toen reeds oud was en bijna geen stem meer had, zijn laatsten strijd zal
gestreden hebben’. Een opvolger was kennelijk niet voorhanden. Het lijkt er op
dat in Nederland de ‘Konstige Kanarie-Vogels’ als kermisattractie in de tweede
helft van de 19e eeuw stilaan van het toneel zijn verdwenen.12
Het
dresseren van kanaries en ze laten optreden voor een publiek was een
internationaal fenomeen. We vinden beschrijvingen van kunstjes vertonende
kanaries in o.m. Duits- en Engelstalige vogelliteratuur. In A.I. Kellner’s
‘Naturgeschichte der Kanarienvogel’, in 1808 in een Nederlandse vertaling
uitgegeven, werd uitgebreid beschreven hoe je kanaries tam kunt maken en werden
ook voorbeelden gegeven van kunstjes die door kanaries konden worden uitgevoerd.13
In ‘The Book of Cage
Birds’ beschreef Henry Beck Hirst een groot aantal sketches met kanaries,
waarvan hij kennis had genomen en waarmee men, o.m. in 1820 in Londen, het
publiek had vermaakt. Veel kunststukjes die Hirst in z’n boek opnam waren ook te
zien in de kermistenten in de Lage Landen. De in het Amerikaanse Philadelphia
woonachtige jurist Henry Beck Hirst (1813-1874) is, hoewel hij ook enige tijd
een winkeltje voor exotische vogels heeft gerund, vooral bekend geworden als
dichter en vriend van de Amerikaanse schrijver Edgar Allan Poe. Zijn band met de
vogelwereld kwam niet alleen tot uitdrukking in het schrijven van genoemd boek.
Hirst bezat een tamme raaf en heeft ook zelf een kanarie afgericht. Deze vogel
was in staat, zoals een putter, een karretje met voer en water over een rails
naar zich toe te trekken en er, vervolgens uit te eten of drinken. Veel vrienden
en visite hebben bij Hirst thuis vol bewondering naar het kunststukje van de
kanarie gekeken. Het beestje is overigens triest aan zijn einde gekomen. Op een
mooie dag hing Hirst de kanariekooi aan een spijker buiten aan het raam. Het
spijkertje begaf het en de kooi sloeg te pletter op straat, waarbij de kanarie
op slag om het leven kwam. Henry Beck Hirst’ leven eindigde overigens ook in
mineur, zijn laatste jaren bracht hij door in een krankzinnigengesticht.14
In de Inleiding werd gerefereerd aan het publieke debat over het manipuleren
van diergedrag en dat dit in onze tijd steeds meer als onnatuurlijk en daarom
als ongewenst wordt beschouwd. Het lijkt een moderne discussie, maar in het in
1805 in Leipzig, door A.I. Kellner geschreven ‘Naturgeschichte der Kanarienvogel’
werden al vraagtekens gezet bij het recht van mensen om dieren onnatuurlijke
kunstjes te laten vertonen en ze bij het africhten te mishandelen. Augustus
Immanuel Kellner, predikant in het in Saksen gelegen Suhl en tevens
kanariekweker uit liefhebberij, ging in zijn boekje uitgebreid in op het houden
en fokken van kanaries. In diverse opzichten is zijn publicatie vergelijkbaar
met het toen in Nederland erg populaire, door F. van Wickede geschreven, ‘Kanari-uitspanningen’.
Waar echter van Wickede niet rept over het dresseren van kanaries ging Kellner
daar uitgebreid op in. Opmerkelijk is zijn kritische noot betreffende het
africhten van kanaries en het laten optreden van gedresseerde vogels voor
publiek: ‘Is het goed hun nuttelooze kunsten en lichaamsbewegingen aan te
wennen die hun onnatuurlijk en zonder eenig wezenlijk nut voor de menschen doen
zijn? (…) Hij zondigt tegen de menschelijkheid, terwijl hij te gelijk het regt
des diers door zijn onnatuurlijke behandeling krenkt. (…) Kunstemakers,
gochelaars, koorddansers en dergelijk slag van volk hebben veeltijds zulke
afgerigte dieren bij zich; en wat hebben die dieren niet uitgestaan, eer zij
deze nuttelooze vaardigheden en kunsten aanleerden en vaardig oefenden! Ook de
kanarievogel wordt dikwijls tot zulke kunsten misbruikt. (…) Ik zie zulke
kunsten nooit met vermaak aan; altijd denk ik aan de martelingen en
mishandelingen, welke het dier uitgestaan heeft, eer hij dit alles aanleerde, en
wat hij nog dagelijks uitstaan moet om de menschen te verlustigen. Het is
onteerend voor de menschheid, en krenkt op het geweldigste het regt van het
dier.’ De Nederlandse vertaler herinnerde zich de als militairen exercerende
kanaries ‘op de kermis te Amsterdam en elders: en de toeloop om die
vogelexercitie te zien was, te Amsterdam vooral, onnoemelijk groot. Of dit het
gevoel en den smaak van die aanschouwers tot eere verstrekte? – Men riep
algemeen over het aardige en mooije in die kermistent en in de gezelschappen. De
ellende der vogeltjes kwam weinig in aanmerking’.15
Het taalgebruik verraadt dat het hier een oude tekst betreft,
maar omgezet naar modern Nederlands zou dit uit het begin van de 19e
eeuw daterende citaat zo geschreven kunnen zijn door de ideologen van de Partij
voor de Dieren…..
Slot
In de jaren ’70 van de
18e eeuw verschenen in kranten, die in de steden van de Republiek
werden uitgebracht, advertenties van kermisexploitanten die in een tent op de
jaarlijkse stadskermis het publiek vermaakten met gedresseerde kanaries. Het
publiek optreden van afgerichte kanaries wordt in de mij bekende oudere bronnen
niet vermeld en daarom nemen we aan dat het medio de 18e eeuw een
betrekkelijk nieuw fenomeen betreft.
Het optreden met gedresseerde kanaries op kermissen lijkt in de loop van de 19e
eeuw langzamerhand te zijn verdwenen. Toerden in de jaren ’20 nog diverse
gezelschappen door Nederland, na 1830 vinden we in de krant nog sporadisch een
verwijzing naar een kermisattractie met kanaries. Dat mensen het niet kunnen
nalaten voor persoonlijk plezier kanaries trucjes aan te leren blijkt niet
alleen uit het relaas van Henry B. Hirst, maar ook uit bijgaande uit de 20e
eeuw daterende foto. Het ‘gouden’ tijdperk van de voor betalend publiek
optredende ‘konstige Kanarie-Vogels’ lijkt zich echter beperkt te hebben tot de
periode 1760-1860.
Foto. Gedresseerde kanaries op de strijkstok van een vioolspelende man,
1935. Naam van de violist en fotograaf zijn onbekend. (Spaarnestad
Photo. Bron: Internet)
Noten -
Konstige Kanarie-Vogels
1. Nylant, P. en J. van Hextor, Het Schouw-toneel der Aertsche Schepselen,
afbeeldende allerhande Menschen, Beesten, Vogelen, Visschen, etc. Met een
Beschrijvende haar gestalte / hoedanigheden / natuur / krachten / eigenschappen
/ en genegentheden met 160 Figuren. Amsterdam, 1672. p. 229. (Inventarisnr. Kon.
Bibliotheek: KW 447 F 13) Zie ook Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken
locken, Hilversum 2002, pp. 283-284.
2. DeRoo, Tom, Dierlijke gezelschap, menselijke reflectie, Gezelschapsdieren en
hun culturele betekenis in de Moderne Tijd. Universiteit Antwerpen, Faculteit
Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 2004-2005, pp. 111.
3. Afbeelding op de titelpagina
van A.I. Kellner, Natuurlijke Historie der Kanarie-Vogelen. Amsterdam, 1808.
4. Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken locken, o.c., pp. 280-282. Roo, Tom
de, Dierlijke gezelschap, menselijke reflectie, Gezelschapsdieren en hun
culturele bete-kenis
in de Moderne Tijd. Universiteit Antwerpen, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Departement Geschiedenis, 2004-2005, pp. 113-114. Roo, Tom de, Vreemde vogels:
de papegaai en de kanarie als uitheemse gezelschapsdieren in Antwerpen van de
zestiende tot achttiende eeuw, p. 42. In: Wonderlycke dieren op papier in de
tijd van Plantin. Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Museum
Plantin-More-tus/Prentenkabinet,
te Antwerpen, 2007.
5. Zie: Tom de Roo, Vreemde vogels, o.c.; bron foto: Internet
6. Amsterdamsche Courant: 26-09-1771. Van twee kanaries die in München
vergelijkbare kunsten vertoonden werd verslag gedaan in de Oprechte Haerlemse
Courant van 8-11-1766: ‘Bij eenen Burger alhier zyn twee Kanarie-Vogeltjes te
zien die tot zeldzaame Kunsten afgericht zyn. Zy weeten hoe veel Persoonen ‘er
in een gezelschap tegenwoordig zyn, indien het getal niet over de 30 beloopt. Zy
brengen de Letters te zamen, om zekere Naamen, die niet al te moeilijk zyn, te
vormen; zy wyzen de vier regels der Rekenkunde, en de Uuren en Minuuten op het
Horologie aan; zy onderscheiden ook de Kleuren, enz.’
7. Opregte Groninger Courant 4-5-1773; Middelburgsche Courant 24-7-1773.
8. Amsterdamsche Courant 28-09-1776; Leeuwarder Courant 16-11-1776.
9. Amsterdamsche courant 19-09-1789.
10. Groninger Courant, 16-1-1792. Met ‘voltigeeren’ en ‘equilibreeren’ moeten we
hoogstwaarschijnlijk denken aan resp. het draaien om een koord en koorddansen.
11. Amsterdamse courant: 20-09-1803. ’s Gravenhaagse courant: 07-05-1821;
Dagblad van ’s Gravenhage: 05-05-1828, 09-05-1836; Rotterdamse courant:
28-08-1802, 11-08-1821, 10-08-1822, 13-08-1822, 10-08-1824, 08-03-1828,
26-05-1829. Groninger courant: 06-05-1803, 13-05-1823, 11-05-1830, 15-05-1835.
Middelburgse courant: 29-07-1823, 24-07-1824, 27-07-1824, 29-07-1824,
31-07-1824, 03-08-1824, 26-07-1825, 06-08-1825, 13-08-1825, 28-07-1828,
31-07-1830, 30-07-1831. Utrechtse courant: 15-07-1799, 14-07-1802, 15-07-1822,
23-12-1825, 21-07-1834; Leeuwarder courant: 02-07-1803, 11-07-1823, 15-07-1825,
14-07-1829, 15-01-1830, 24-05-1833, 12-07-1833, 16-07-1833; Oprechte Haarlemse
courant: 04-07-1799, 01-07-1800, 29-06-1822; Algemeen Handelsblad: 24-03-1834,
23-02- 1835; Arnhemsche courant: 16-03-1822, 11-03-1837; Leydse courant:
20-05-1822, 31-05-1824, 05-05-1826.
12. Voor optreden van gedresseerde kanaries in De Bierkrans te Rotterdam: Nieuwe
Rotterdamsche courant: 09-01-1858.
13. Kellner, Augustus Immanuel, Natuurlijke Historie der Kanarie-Vogelen, pp.
79-88, 98-100. Amsterdam 1808, 1e editie. Oorspronkelijk uitgave:
Kellner, A.I., Naturgeschichte der Kanarienvogel.
Leipzig, 1805.
14. Hirst, Henry B., The Book of Cage Birds, pp. 21-25. Philadelphia, 1843, 3ed
edition.
Diverse
internetsites met info over Henry Beck Hirst.
15. Kellner, Augustus Immanuel, Natuurlijke Historie der Kanarie-Vogelen, o.c.,
pp. 85-87.
Dit artikel werd
geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2016,
nr.2, pp.
19-31.
-0-
Speurtocht naar de oorsprong van de Waterslager
Deel 2a: Zangmanipulatie – ‘Spreken als een Mensch’
door Jaap Plokker
In de vorige editie van ons clubblad zijn we begonnen met een artikelenreeks over de oorsprong van de waterslager. De stelling was dat het lied van de waterslager door mensen is gecreëerd door de zang van de wilde kanarie te manipuleren. Op zich is het manipuleren van vogelgedrag en –zang niet bijzonder. Al in een ver verleden was men heel actief daarmee. We hebben ons de vorige maal verdiept in het beïnvloeden van het vogelgedrag in het algemeen en dat van kanaries in het bijzonder. In het vervolg zullen we ons richten op het manipuleren van vogelzang en deze keer beginnen we met de ‘sprekende’ vogels.
‘Sprekende’ vogels
Tijdens de voor de Republiek desastreus verlopen Vierde Engelse Oorlog
(1780-1784) verscherpten zich de tegenstellingen tussen Stadhouder Willem V en
zijn getrouwen enerzijds, en degenen die de macht van de stadhouder wilden
inperken, de patriotten, anderzijds. De spanningen ontwikkelden zich medio de
jaren ’80 tot een revolutie. De orangisten dolven het onderspit. Willem V
verloor o.m. in heel veel steden zijn bevoegdheden bij de benoeming van
magistraten, koos eieren voor zijn geld en verhuisde noodgedwongen van Den Haag
naar Nijmegen en ’t Loo bij Apeldoorn. In de burgeroorlog die volgde wist Willem
V met militaire hulp van zijn zwager, Frederik Willem II, koning van Pruisen, in
1787 de oude orde te herstellen.
De strijd tussen patriotten en prinsgezinden werd aanvankelijk vooral via
spotprenten en pamfletten uitgevochten, waarin het er heel grof aan toe kon gaan
en, bijvoorbeeld, de patriotten er niet voor schroomden stadhouder Willem V als
een op de grondbeginselen van de Republiek urinerend varken af te beelden. In de
te Amsterdam uitgegeven ‘Opregte Nederlandsche Courant’ werd op 11 januari 1787
een ingezonden brief geplaatst die op ludieke wijze de spanningen tussen
orangisten en patriotten relativeerde. In de brief valt o.m. het volgende te
lezen: ‘Hier is, zo men zegt, een kaerel aangekomen met eenige kooyen
Pappegaayen, en een kraag Kanary Vogels. Eenige Pappegaayen heeft hij afgericht
om voor den Prins te klappen1 en tot zijn lof te praten, en eenige
schelden hem den huid vol, en pryzen de Patriotten. Hy houd die in byzondere
Kamers, zo dat, wanneer men een Oranje Pappegaay begeert, men in een kamer wordt
gebragt, daar men niet dan loftuitingen hoort op de Hattemer Expeditie2
en smaadtaal op de Patriotten. En eischt men een Vaderlandsch beest, dan wordt
men in een vertrek geleid, daar men den Stadhouder hoort vervloeken, en de
Patriotten zegenen. ( ….) Wat de Kanary-Vogels betreft, deeze zingen Patriotsche
deunen en Anti-Patriotschen.‘
Met melodietjes zingende kanaries was de 18e eeuwer veel meer
vertrouwd dan wij anno 2016, maar sprekende papegaaien zijn tot in onze tijd een
bekend verschijnsel.
Sprekende vogels voor de elite
De wetenschap dat papegaaien en parkieten als woorden herkenbare klanken kunnen
worden aangeleerd gaat in West Europa terug tot de vroege Middeleeuwen. In een
van z’n brieven schreef Theodulf van Orleans (ca. 750/760 – 821) over ‘een
ekster die de menselijke stem nabootst naast een papegaai die gedichten
afdreunt’. Ook Isidorus van Sevilla (560-636) refereert aan het spraakvermogen
van papegaaien.3 Isidorus’ beschrijving van een papegaai is die van
een halsband parkiet en tot ver in de Middeleeuwen gold de groene halsband
parkiet als het prototype van de papegaai. Heel bijzonder was de geelwitte
papegaai, hoogstwaarschijnlijk een kaketoe, die keizer Frederik II van het
Heilig Roomse Rijk (1194-1250), van de kalief van Bagdad cadeau had gekregen.
Fredrik II was trouwens een verwoed verzamelaar van exotische dieren. Z´n
menagerie bevatte o.m. olifanten, dromedarissen, kamelen, luipaarden,
giervalken, struisvogels en papegaaien. Met de sultan Malik-al-Kalmil van Egypte
ruilde hij een witte beer voor een giraf. Het bleef trouwens nog eeuwen lang een
goed gebruik dat vorsten voor hun menagerieën elkaar exotische dieren als
geschenk aanboden. Wilde men bij een vorst of hoog geplaatste in het gevlei
komen dan was het schenken van een niet alledaagse vogel of viervoeter een
probaat middel.4 Medio de 15e eeuw trokken Portugese
zeelieden, voorbij de Sahara, langs de Afrikaanse kust steeds verder zuidwaarts.
Ze namen op de retourreis o.m. rode papegaaien mee, die vervolgens spoedig in de
vorstelijke menagerieën te bewonderen waren.5
Of in de dierenverzamelingen van de Middeleeuwse hoge adel zich ook kanaries
bevonden is nog maar de vraag. In op contemporaine bronnen gebaseerde
wetenschappelijke literatuur heb ik tot dusver geen aanwijzing gevonden dat in
de Middeleeuwse volières kanaries rondvlogen. Het onbeduidende grauwgroene
zangvogeltje van de Atlantische archipels was verre van een spectaculair
gekleurde blikvanger en zeker geen object om mee te pronken in de
vogelverzameling. Dat kanaries in de mij bekende literatuur niet als bewoners
van de vorstelijke menagerieën worden genoemd zou dus heel goed een aanwijzing
kunnen zijn voor de geringe belangstelling die er in de Middeleeuwen voor de
kanarie bestond.
Afbeelding: Wilde kanarie op La
Palma, Canarische eilanden. Met dit allerminst spectaculair gekleurde
grauwgroene vogeltje viel er door de rijke adel weinig te pronken in de
Middeleeuwse menagerieën en volières.
(Foto Eric Verhagen, 23-03-2012)
Hoewel
in de loop van de Middeleeuwen, als gevolg van de kruistochten en de toegenomen
handel, de invoer van papegaaien in Europa groeide bleef het bezit van deze
uiterst kostbare en koddig sprekende kromsnavels beperkt tot wereldlijke én
kerkelijke vorsten.
Pausen hadden namelijk ook iets met papegaaien. Van paus Leo IX (1002-1054) is
bekend dat hij zich bijzonder vermaakte met het gekeuvel van zijn papegaai. Uit
rekeningen van het pauselijke hof valt op te maken dat gedurende de hele
veertiende en vijftiende eeuw papegaaien onafscheidelijke huisgenoten en
troeteldieren van pausen waren.6 De papegaai werd zo met het pausdom
verbonden dat hij er zelfs z’n naam aan te danken heeft.7 Omdat de
papegaai zo gemakkelijk ‘Ave’, Latijn voor ‘Dag’ of ‘Gegroet’, kon zeggen werd
hij geassocieerd met de aankondiging van de geboorte van Christus en schilderde
Jan van Eyk op zijn ‘Madonna met kanunnik Joris Van der Paele (1434/1436) Maria
met op haar schoot Christus en een papegaai, i.c. een halsbandparkiet.8
Papegaaienhandel in de Republiek
Met de ontdekking van nieuwe werelddelen en de daarmee verbonden groeiende
handel in exotische producten nam ook de aanvoer van papegaaien naar Europa toe.
Werd aanvankelijk de Europese markt door Portugezen en Spanjaarden bevoorraad,
later werden ook papegaaien met handelsschepen van de Verenigde Oost-Indische
Compagnie (VOC) en West Indische Compagnie (WIC) in de Republiek aangevoerd.
Grote dieren die vanuit de Oost werden meegenomen, zoals kasuarissen,
struisvogels, pinguïns en herten, waren doorgaans bedoeld als geschenk van de
voc aan de stadhouder, ten behoeve van diens
menagerie. Overigens vloog in de volières van stadhouder Maurits van Nassau in
Den Haag in de jaren ’20 van de 17e eeuw een kanarie rond, maar dit
terzijde. Daarnaast nam menig matroos of soldaat op de retourreis uit Azië of
Zuid Amerika kleine dieren mee als aapjes, papegaaien en kaketoes in de hoop die
levend over te brengen en voor goed geld in Holland te kunnen verkopen. Zo is
van de in VOC dienst werkzame Duitser Christoph Carl Fernberger bekend dat hij
in 1627, tamelijk vermogend, vanuit Batavia terugkeerde, vergezeld van een
luipaard, een kaketoe, drie papegaaien en drie apen. Dat niet alle exotische
dieren de retourreis overleefden blijkt wel uit het verslag van de Duitse
soldaat Müller van wie we weten dat op het schip waarmee hij in 1669 naar
Amsterdam terugvoer ‘vele mooie papegaaien, kaketoes, zeven parkieten,
kasuarissen, vele apen, meerkatten en een stekelvarken’ meegingen, waarvan
alleen de apen levend in Amsterdam aankwamen. Niet zelden werd na aankomst in
Amsterdam de exotische levende have verkocht aan de waard van het logement waar
men verbleef, omdat de herbergier over de juiste verkoopkanalen en connecties
beschikte.9
Detail van het schilderij van Jan van Eyck ‘Madonna met kanunnik Joris van der
Paele’ (1434-1436). Op de schoot van Maria Jezus met halsbandparkiet. (Bron
Internet)
De
gestage aanvoer van papegaaien en parkieten had een prijs verlagend effect
waardoor de afzetmarkt groeide voor met name de algemeen voorkomende soorten. De
handel in exotische dieren werd daardoor, naarmate de decennia vorderden, steeds
minder afhankelijk van de goed gevulde beurs van de zeer vermogende elite. Dat
in 18e eeuwse kranten regelmatig advertenties werden geplaatst waarin
papegaaien te koop werden aangeboden, zowel op openbare verkopingen als door
vogelhandelaren, zou men als een aanwijzing hiervoor kunnen beschouwen. In
oktober 1720 verschenen in de Amsterdamse Courant diverse advertenties waarin
makelaar Filip Pick aankondigde ‘in de Keyzers Kroon, in de Kalverstraet’, een
groot aantal artikelen bij opbod te verkopen, waaronder ‘eenige Papegayen met
kouwen’.10 In de Amsterdamse Courant van 28 mei 1763 adverteerde de
op de ‘Fluweele Burgwal’ woonachtige vogelhandelaar Jan Schreuder met ‘Blaauwe
en Groene Welsprekende Papegayen’. Van Jan weten we verder dat hij ‘koopt en
verkoopt ook allerhande vreemde Gevogelte’.11 Via advertenties in de
Amsterdamsche Courant liet Johannes Tornaar, ‘zaadverkoper en Bloemist’ op de
hoek van de Groote Weessluis en St Luciasteeg gedurende de jaren 1768-1770
regelmatig blijken ook in vogels te handelen. In de reeks door hem geplaatste
advertenties komt zowat een compleet vogelpark voorbij. Een greep uit het
assortiment dat Johannes in de verkoop had: Kanarie-Vogels, met en zonder
Kuiven, Duiven, twee extra raare Bengaalse Vogeltjes genaamd Moniassies, Blauwe
of Grauwe welsprekende Papegayen, Paauwen en Paauwinnen, Chinese en Inlandse
Phizanten, Poelipitaten (= parelhoenders), Calkoenen, eenige blinde Vinken,
welgeleerde fluitende Goudvinken en eenige fraaije Broei-Kooien en Vlugten met
vergulde ornamenten.12
Dat in de 18e eeuw de handel in kromsnavels en ander exotisch
gedierte zich niet tot Amsterdam beperkte blijkt wel uit berichtgevingen in de
Leydse Courant. In de editie van 17 juni 1765 verscheen de volgende advertentie:
‘In ’t Weesper Bierhuys op de Hooglandse Kerkgraft te Leyden zullen absoluut
niet langer als dezen Avond uit de hand te koop zyn verscheide spreekende en
jonge papegayen van allerley Couleuren; (…) Die Koopman beneemt de Papegayen het
byten en plukken binnen de tyd van een uur’. Kennelijk had men toen ook al te
kampen met papegaaien die zichzelf kaal plukten. Een volgend bewijs daarvoor
viel te lezen in de Leydse Courant van 2 december 1776: ‘Te Leyden in het
Noord-Einde aan de Witte Poort zijn in het Logement, genaamd De Witte Poort, by
den Hospes De Wolf te koop allerhande Papegaajen, zo sprekende als niet
sprekende; alsmede een paar Oost-Indische Kanarievogels, zoo als ook een Kat van
de Mallegasjes; ook kan men aldaar te regt komen om Papegaajen, die de Veeren
uitplukken, te helpen’.
Sprekende vogels voor het gewone volk
Konden in de Middeleeuwen wereldlijke en kerkelijke vorsten zich vermaken met
het gekeuvel van papegaaien en parkieten, het gewone volk moest zich hiervoor
behelpen met meer alledaagse vogels. Eksters, kauwen, raven en spreeuwen bleken
overigens heel geschikt om te leren spreken. Theodulf van Orleans schreef
omstreeks 800 over sprekende eksters. Volgens het Ruoadlied, een elfde eeuwse
ridderroman uit Zuid-Duitsland, konden jonge spreeuwen hele gedichtjes citeren.
Marie de France (1154-1189) benadrukte het vlot kunnen spreken van kauwen en de
13e eeuwse Vlaamse dichter Jacob van Maerlant loofde eksters, kauwen
en spreeuwen om hun spraakvermogen.13 Het praten van de kraaiachtigen
werd bevorderd door de tongriem los te knippen. Opdat deze ingreep op de juiste
wijze werd uitgevoerd werd in de literatuur tot in detail beschreven hoe men dit
moest doen.14
Maar niet alleen kraai-achtigen konden het spreken worden
aangeleerd. Volgens Joseph Blagrave kun je spreeuwen en roodborstjes leren
spreken15 en ook zijn er aanwijzingen gevonden voor sprekende
goudvinken en zelfs sprekende kanaries.
Behalve het africhten van vogels voor eigen plezier, werd ook in sprekende
zangvogels gehandeld. Tot ver in de 18e eeuw werden in kranten
advertenties geplaatst waarin sprekende vogels te koop werden aangeboden, zoals
goudvinken die ‘spreeken als een Mensch’16 een Welsprekende Raaf’17
en ‘geleerde Spreeuwen’, die ‘Hoogduitsch spreeken’.18 Op grond van
de frequentie waarmee sprekende inheemse vogels in advertenties werden
aangeboden nemen we aan dat er sporadisch in werd gehandeld en het dus of een
uitermate schaars artikel was of er nauwelijks interesse voor bestond.
‘Sprekende’ kanaries
Getuige een advertentie in de Amsterdamsche Courant
van 23 mei 1778 kon men kennelijk zelfs kanaries woorden aanleren: ‘Een
magnifique Canary-vogel te koop, die spreeken kan, nooit gehoord’. Een
sprekende kanarie was kennelijk zo bijzonder dat de verkoper uit het beluisteren
van dit fenomeen een slaatje probeerde te slaan. Meldde men zich ‘’s morgens van
10 tot 1 uur, en ’s namiddags van 3 tot 7 uuren’ in de ‘groote
Oosterburgerstraat, boven de Spekslager’ dan bedroeg de entree 1 gulden. Werd de
eigenaar gevraagd aan huis te komen om de vogel zijn kunsten te laten vertonen
dan werd 2 gulden per persoon in rekening gebracht. Met dergelijke entreeprijzen
om de vogel alleen maar te kunnen horen spreken moet de aanschaf van dit
‘spreekwonder’ een godsvermogen gekost hebben. Dat deze sprekende kanarie geen
unicum was blijkt wel uit een bericht in de Amsterdamse Courant van 10 november
1785: ‘Herman Honet, adverteerd het Publiek dat hy wederom alhier gearriveerd
is met een schoone party welzingende Canarie Vogels, waarbij hy nog heeft eene
extraordinairer Vogel, die Fransch spreekt als een Mensch en fluit een schoon
Airtje; alles tot een civiele prys.’
Hoewel er dus bewijzen zijn gevonden dat een kanarie het uitspreken van woorden
aangeleerd kan worden mogen we er vanuit gaan dat dergelijke pogingen hoogst
zelden succesvol waren en voor het leren spreken van vogels men beter met
papegaaien aan de slag kon gaan.
Noten
1. klappen = kleppen,
praten, kletsen.
2. In september 1785 ondernam
Stadhouder Willem V een strafexpeditie naar Hattem, omdat men in dit stadje
Willems kandidaat voor een opengevallen schepenplaats niet wenste te accepteren.
(Grijzenhout, drs F., e.a., Voor Vaderland en Vrijheid, De revolutie van de
patriotten. Amsterdam 1987, p. 19)
3. Uytven, Raymond van, De
papegaai van de paus, mens en dier in de Middeleeuwen. Leuven/Zwolle, 2003. pp.
154-155.
4. Uytven, R. van, o.c., pp. 264-265. Linskens, R., Wat ’n leven!, deel 5, heren
en boeren in de middeleeuwen. Antwerpen/Amsterdam 1979, p. pp. 188-189.
5.Uytven, R. van, o.c., pp. 154-155.
6. Uytven, R. van, o.c., p. 155.
Roo, Tom de, Dierlijke gezelschap, menselijke reflectie, Gezelschapsdieren en
hun culturele betekenis in de Moderne Tijd. Universiteit Antwerpen, Faculteit
Letteren en Wijsbegeerte, Departement Geschiedenis, 2004-2005, pp. 99.
7. Ned.: pape-gaai; Fr.: ‘pape-gay’, Lat.: ‘papa-gallus’ = paus hoen of paus
vogel. (Uytven, R. van, o.c., p. 266.)
8. Uytven, R. van, o.c., p. 281.
9. DeRoo, Tom, Dierlijke gezelschap, menselijke reflectie, o.c., pp. 100-102.
Gelderen, Roelof van, Het Oost-Indisch avontuur, Duitsers in diens van de VOC.
(1600-1800), Nijmegen 1997. pp. 210, 221, 246.
10. Amsterdamsche Courant:
5-10-1720; 15-10-1720.
11.Zie ook: Amsterdamse Courant: 2-5-1765. Betreffende een andere handelaar;
Amsterdamse Courant: 21-04-1774.
12. Amsterdamsche courant: 4-4-1767, 9-4-1767, 5-10-1767, 13-2-1768, 8-3-1768,
9-4-1768, 3-5-1768, 10-5-1768, 21-6-1768, 18-6-1768, 21-3-1769, 26-3-1769,
8-3-1770, 27-3-1770, 29-3-1770, 12-4-1770.
13. Uytven, R. van, o.c., p. 154.
14. Matthey, Ignaz, Vincken moeten vincken locken, vijf eeuwen vangst van
zangvogels en kwartels in Holland, Hilversum 2002, pp. 285-288.
15.
Blagrave, Joseph, The Epitome of the Art of Husbandry, London 1675, 3rd
ed., pp.
134-135.
(Inventarisnummer Kon.
Bibliotheek:
KW 1113 F4)
16. Amsterdamsche Courant:
9-5-1744, 20-02-1783.
17. Amsterdamsche Courant: 28-5-1763.
18. Amsterdamsche Courant 28-03-1789.
Dit artikel werd geplaatst in: Contactblad Speciaalclub Zang NZHU, jaargang 2016, nr. 3 pp. 23-31.
-0-
Speurtocht naar de oorsprong van de Waterslager
‘Geleerde Kanarie-Vogels’
door Jaap Plokker
We vervolgen onze speurtocht naar de oorsprong van de waterslager door ons verder te verdiepen in het manipuleren van kanariegedrag en –zang in het verleden. Na artikelen over kunstjes vertonende kanaries en kanaries die kunnen spreken deze keer een uitgebreid artikel over kanaries die een melodietje kunnen zingen.
Wijsjes zingende
vogels
Wie op 24 april 1822 de Leydsche
Courant doorspitte kwam de volgende advertentie tegen: ‘Alhier is gearriveerd P.
Posthaus, met een fraaije partij geleerde Goudvinken, die verscheide Aria’s
zingen: Wilhelmus van Nassau, Malbroek, Contredans, Deserteur en meer’. Ook de
uit het Beierse Klein Langheim afkomstige ambulante vogelverkoper Michel Klein,
die gedurende de jaren 1818-1842 o.a. Leiden bezocht en daar ‘De Omgekeerde
Pot’, in de Mandenmakersteeg, als vaste logement verkoos, verkocht deuntjes
zingende goudvinken. Wie van hem een ‘geleerde’ goudvink wilde kopen moest in
genoemde herberg zich bij hem vervoegen. Of Pieter en Michel hun goudvinken zelf
hadden afgericht weten we niet. We nemen aan dat de ambulante vogelverkopers in
de regel melodietjes zingende vogels opkochten bij africhters die het vogels
aanleren van wijsjes als bijverdienste hadden.1
Dat je gemakkelijk goudvinken een deuntje, of ‘airtje’, kon aanleren en hoe je
dat moest doen was door Joseph Blagrave al beschreven in de in 1675 te Londen
uitgeven derde editie van ‘The Epitome of the Art of Husbandry’. Een belangrijke
voorwaarde voor succes was dat je een vogel zo jong mogelijk bij de ouders
vandaan haalde. Het africhten
gebeurde door het wijsje met de mond of met een fluitje, een flageolet, voor te
fluiten. Belangrijk was om eenvoudig te beginnen, met een niet te lang
melodietje. Was dat succesvol dan kon eventueel een nieuw deuntje aangeleerd
worden en verder stuk voor stuk, de volgende. Zowel tijdens het studeren als
wanneer de vogel eenmaal één of meerdere ‘airtjes’ beheerste moest hij van
andere vogels geïsoleerd blijven, want hij heeft, aldus Blagrave, de neiging
welk vogelgeluid dan ook beter te onthouden dan een wijsje. Bovenstaande
instructie gold niet alleen het africhten van goudvinken, ook spreeuwen,
roodborstjes, kneutjes en kanaries kon je, volgens Blagrave, een melodietje
aanleren.2
Ook Petrus Nylant en Jan van Hextor schrijven in het in 1672 uitgegeven ‘Het
Schouw-toneel der Aertsche Schepselen’ over het vogels aanleren van een
melodietje. Zij beweren dat men hiervoor lijsters, kneutjes en kanaries kan
africhten.3
Van later datum dateren advertenties waaruit valt op te maken dat o.m.
lijsters, merels en papegaaien werden getraind om een deuntje te fluiten. Vogels
die in staat waren een herkenbaar melodietje of ‘airtje’ te zingen werden
aangeduid met de term ‘geleerd’.4
Aangenomen wordt dat de meeste inheemse vogels die werden afgericht om een
‘airtje‘ te fluiten, in de vrije natuur waren geboren, op jonge leeftijd, voor
het uitvliegen, uit het nest werden gehaald en verder met de hand werden
grootgebracht.5 De beste resultaten werden immers behaald met vogels
die niet of nauwelijks soorteigen zang hadden gehoord. Het in bezit hebben van
een vogel die een melodietje kon zingen beperkte zich overigens niet tot de
nestuithalers cq. vogelhouders, die voor eigen luistergenot vogels africhtten.
Ook anderen wensten de beschikking te hebben over een vogel die een bekend
deuntje kon zingen. Daarom was het uithalen van nesten, het met de hand
grootbrengen van jongen en het aanleren van een wijsje voor sommigen een welkome
(neven)inkomstenbron.6 Van genoemde vogelsoorten is het meest
levendig en het langst gehandeld in ‘geleerde’ kanaries en, met name,
goudvinken.
‘Geleerde’
goudvinken
Medio de 18e
eeuw waren de grote steden in de Republiek voor de internationale
vogelhandel een interessant afzetgebied. Wanneer de ambulante vogel-verkoper
met z’n handelswaar in een stad was gearriveerd werd een logement gezocht waar
hij niet alleen kon slapen en eten, maar ook de mogelijkheid had om zaken te
doen. In 18e en 19e eeuwse kranten vinden we veel
advertenties van rondreizende vogelverkopers waarin ze hun komst aankondigden en
meedeelden welke vogels ze hadden meegenomen. Deze advertenties verstrek-ken
ons veel informatie over de 18e en 19e eeuwse
vogelhandel
en –teelt.
Medio de 18e eeuw verschenen in de Republiek regelmatig Duitstalige
vogelhandelaren uit de streek die we tegenwoordig het Roergebied noemen en ook
uit Saksen, in het bijzonder uit de Harz en de op steenworp afstand hiervan
gelegen steden Halle, Hannover en Braunschweig. Deze, uit Centraal Duitsland
afkomstige, kooplieden verkochten Europese vogels en vooral zogenaamde ‘Geleerde
Goud-Vinken’. Het repertoire van de goudvinken bestond uit ‘Geestelyke en
Waereldlyke Deuntjes’, meer in het bijzonder ‘Psalmen’, ‘Marschen’, ‘Franse en
Duytse Minewetten’ en ‘Hollandse Deuntjes’.7
Werd aanvankelijk de goudvinken een wijsje aangeleerd door het voor te fluiten
met de mond of een flageoletje, in de eerste decennia van de 18e eeuw
werd het zangorgeltje of serinette ontwikkeld. Dat instrument werd, behalve voor
het kanaries aanleren van een melodietje, ook gebruikt voor het trainen van
goudvinken.8
Tot aan het begin van de 20e eeuw bleef het africhten van
goudvinken een algemeen voorkomend gebruik. Diverse eind 19e eeuwse
Nederlandstalige boekjes beschrijven hoe je goudvinken, bijvoorbeeld met een
zangorgeltje, een liedje kunt aanleren. Ten behoeve van het africhten werden
jonge vogels uit nesten gehaald en verder met de hand opgefokt. Deze
handelswijze werd niet alleen in Nederland toegepast, maar eveneens in
Duitsland.9
De buitenlandse ambulante vogelverkopers die in onze streken ‘geleerde’
goudvinken verkochten kwamen voornamelijk uit Duitsland. Daar werd de handel op
Nederland kennelijk zo belangrijk gevonden dat de voor de Nederlandse markt
bedoelde goudvinken ook een repertoire werd aangeleerd, dat bij het Hollandse
publiek goed in het gehoor lag, zoals het Wilhelmus, dat overigens pas in 1932
het officiële volkslied van Nederland werd.10
De populariteit van de afgerichte goudvink beperkte zich niet tot de huiskamer.
Ze werden rondom de overgang van de 19e naar de 20e eeuw
ook voor vogeltentoonstellingen ingezonden, zoals blijkt uit een verslag van de
15e Internationale Tentoonstelling van de vereniging ‘Avicultura’,
die in februari 1900 in Den Haag werd georganiseerd: ‘Klasse 24. Ter
opluistering (…) 3e pr. Paul Groesch voor Aria’s zingende
goudvinken’. De verslaggever kon het niet nalaten nog eens te benadrukken dat
hij vol aandacht had staan luisteren bij ‘de snoezig aria’s zingende goudvinken
van Paul Groesch’.11
Was men in de tweede helft van de 17e eeuw dus al bekend met de
techniek om vogels een wijsje aan te leren, uit de frequentie waarmee in 18e
en 19e eeuwse kranten werd geadverteerd mogen we concluderen dat er
toen een levendige handel bestond in goudvinken die dit kunstje beheersten. Tot
in de eerste decennia van de 20e eeuw reisden uit Duitsland
afkomstige ambulante vogelverkopers regelmatig langs de Nederlandse grote steden
om ‘geleerde‘ goudvinken te verkopen.12
De uit Gotha in Saksen Coburg afkomstige Richard Faulstick was de laatste
Duitstalige ambulante vogelhandelaar die Leiden bezocht. In het Leidsch Dagblad
van 26 februari 1914 adverteerde hij niet alleen met een ‘mooie collectie
Saksische Kanarievogels (Seiffertse stam met koller)’, maar ook met ‘geleerde
goudvinken die verschillende aria’s fluiten’.
In de in de regio Leiden verschijnende kranten werden na de